پائولو سوربلو در IPS
اعتراضات در مقیاس بی‌سابقه‌ای چند روزی است که شهرهای سراسر قزاقستان را درگیرکرده است، زیرا مردم قزاقستان از رهبری این کشور ناراضی هستند. دولت در ابتدا رویکرد چماق و هویج را برای ناآرامی‌ها امتحان کرد، اما بعداً برای اعلام وضعیت اضطراری و در نهایت درخواست کمک نظامی از متحدان شوروی سابق تحت فشار قرار گرفت. در ۶ ژانویه، نیروهای خارجی با دستور سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، یک ائتلاف نظامی مشابه ناتو که شامل ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان است، در آلماتی، بزرگترین شهر قزاقستان، فرود آمدند. این اولین ماموریت رسمی نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی است که تاکنون کم فروغ بوده است..
قاسم جومارت توقایف، رئیس جمهور قزاقستان از کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی خواست کمک نظامی بفرستند و به ارتش و نیروهای ویژه این کشور برای بازگرداندن نظم عمومی کمک کنند. اگرچه عملیات نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی موقتی و محدود است، اما می تواند یک وضعیت هشدار دهنده در مورد ظرفیت رهبری قزاقستان برای حفظ نظم و قانون در کشور باشد. منابع رسمی می‌گویند تاکنون صدها نفر اعم از مأموران اجرای قانون و معترضان کشته شده‌اند و هزاران نفر در درگیری‌هایی که چندین روز در چندین شهر به طول انجامید، مجروح شده‌اند (تعداد کشته‌ها ۱۶۴ گزارش شده که در حال حاضر مورد مناقشه مقامات است). در جریان این درگیری خشونت آمیز بیش از ۶۰۴۴ نفر دستگیر شدند.
ترکیب انفجاری تورم و فقر
جرقه ای که چنین موج عظیم اعتراضی را ایجاد کرد، ناشی از افزایش شدید قیمت گاز مایع (LPG) بود، نوعی سوخت که معمولاً در مناطق غربی این کشور پهناور آسیای مرکزی استفاده می شود. افزایش قیمت که در ابتدا توسط دولت به عنوان پیامد ناخواسته تصمیم برای افزایش رقابت در بازار سوخت توجیه شد، در روزهای ۲ و ۳ ژانویه با اعتراضات خیابانی در آکتائو و ژاناوزن، شهرهای بزرگ منطقه مانگیستاو مواجه شد. نکته مهم این است که مانگیستاو همچنین یکی از مناطق اصلی تولید کننده هیدروکربن در کشور است و کارگران نفت اغلب زمانی که احساس کنند از سوی شرکت ها یا دولت مورد ظلم قرار گرفته اند به خیابان ها می آیند.
برای مثال، در سال ۲۰۱۱، یک اعتصاب هشت ماهه در ژاناوزن توسط نیروهای ویژه و پلیس به خشونت متفرق شد. کارگران غیرمسلح نفت مورد اصابت گلوله قرار گرفتند و دولت وضعیت فوقالعاده اعلام کرد. پس از آن، رژیم اجازه تحقیقات مستقل درباره این موضوع را نداد و ۳۲ غیرنظامی را به زندان انداخت و آنها را به خاطر درگیری هایی که رسماً منجر به کشته شدن ۱۶ نفر شد، مجرم خواند.
تا اولین روزهای ژانویه، «ژاناوزن» مترادف با «تراژدی» در قزاقستان بود. و یکی از سیاه ترین صفحات در سه دهه پس از استقلال این کشور را رقم زد. اکثر مردم که حتی از بیان این کلمه می‌ترسیدند، کشتن کارگران نفت را «حادثه» نامیدند. با این حال، این بار، اعتراضات به سرعت به دیگر مراکز شهری در سراسر کشور گسترش یافت و در ۴ ژانویه در آلماتی به اوج خود رسید، جایی که هزاران نفر قبل از حرکت به میدان اصلی در نزدیکی یک میدان ورزشی تجمع کردند. جای تعجب نیست که معترضان با توده ای از نیروهای ویژه پلیس روبرو شدند که از گاز اشک آور، نارنجک های شوکر و گلوله های پلاستیکی برای متفرق کردن جمعیت استفاده کردند. تظاهرات صبح روز بعد با جمعیت ستیزه جویانه تری ادامه یافت که ساختمان دولتی شهر و مقر ریاست جمهوری را به آتش کشیدند. آتش سوزی در شهرهای دیگر نیز گزارش شده است.
بی‌توجهی نسبت به نارضایتی طولانی مدت
رانندگان در آلماتی یا نورسلطان (پایتخت)، از گاز مایع برای سوخت خودروهای خود استفاده نمی کنند، پس این سوال مطرح میشود: چرا آنها اعتراض کردند؟ پاسخ نارضایتی سیاسی است که می توان آن را در سه کلمه خلاصه کرد: نابرابری، بی عدالتی و فساد. پس از دو سال سختی که ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹ بود، بافت اجتماعی-اقتصادی قزاقستان آسیب دید. تورم و کاهش ارزش پول ملی همراه با بدتر شدن آمار اشتغال، عامل مهم فاجعه است. چهار میلیون نفر در طول این همه گیری شغل خود را از دست دادند، کاهش قیمت نفت بر نرخ مبادله تنگه قزاقستان/دلار آمریکا تأثیر منفی گذاشت، که باعث کاهش ۱۶ درصدی تنگه در دو سال اخیر شد.
در حالی که فقرا فقیرتر می شدند، ثروتمندان ثروتمندتر می شدند. فهرست میلیاردرهای قزاق در لیست فوربز از چهار نفر به هفت نفر در سال ۲۰۲۱ رسید. و این شامل ثروت انباشته شده توسط سلف توقایف، یعنی نورسلطان نظربایف، که از استقلال تا زمان استعفای خود در سال ۲۰۱۹ بر کشور حکومت می کرد، نمی شود. در دوره نظربایف و توقایف، اصلاحات سیاسی نادیده گرفته شد. حاکمیت قانون یک مفهوم دلبخواه بود و به ان عمل نمیشد. قوانین ضعیف، فضای قابل توجهی را برای فساد باز کرد. نخبگان قزاقستانی به دلیل پولشویی، گرفتن رشوه و محدود کردن رقابت در بخشهای خاص بازار شناخته شده اند. در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰، وعده اصلاحات با رهبری جدید لغو شد و مردم با موجی از اعتراضات واکنش نشان دادند که بار دیگر وحشیانه سرکوب شد. پیش از این در سال ۲۰۲۱، موج اعتراضات کارگری نشان داد که چگونه دولت قادر به راضی نگه داشتن اکثر بخش های جمعیت نیست.
زاویه ژئوپلیتیک
در ۵ ژانویه، زمانی که تنش ها به خشونت شهری در آلماتی، در جنوب، و آکتوبه، در شمال کشور تبدیل شد، توقایف، کریم ماسیموف، وفادار طولانی مدت نظربایف را از سمت خود به عنوان رئیس سازمان امنیت اخراج و دستگیر کرد. توقایف همچنین مسئولیت ریاست شورای امنیت ملی را بر عهده گرفت، سمتی که پیش از این در اختیار نظربایف بود. در این بین جهان چشم به آسیای مرکزی دوخته بود. زمانی که توقایف درخواست استقرار نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی را کرد، مشروعیت او در داخل دستگاه قدرت داخلی سقوط کرد. مشخص شد که او برای ماندن در قدرت به کمک مادی و تأیید همسایگان و متحدانش نیاز دارد.
این سناریو برای روسیه که اولین گروه و تجهیزات نظامی را به جنوب مرز اعزام کرد، منطقی به نظر می رسید. پس از به دست گرفتن کنترل دارایی های لجستیک استراتژیک، مانند فرودگاه آلماتی، که قبلاً توسط معترضان تصرف شده بود، سربازان سازمان پیمان امنیت جمعی به داخل شهر حرکت کردند و در “عملیات ویژه” ارتش محلی برای سرکوب اعتراضات شرکت کردند. در حالی که توجیه رسمی مبتنی بر نفوذ «تروریست‌های آموزش دیده خارجی» است، به احتمال زیاد روسیه تصمیم گرفته است با توجه به ضعف رژیم توقایف، سازمان پیمان امنیت جمعی را به سمت مداخله سوق دهد. گمانه زنی ها در مورد رویارویی بین قدرت های بزرگ با روسیه و چین به عنوان طرفهای ذینفع همسایه و غرب به عنوان منادی دموکراسی و منافع تجاری، نابهنگام به نظر می رسد. هنوز مشخص نیست که چگونه توقایف قدرت را حفظ خواهد کرد و او یا جانشین او چه نوع امتیازی را برای مردم که هنوز احساس نارضایتی و خیانت می‌کنند، می‌خواهند بدهند و چه اصلاحاتی در درازمدت برنامه‌ریزی شده است که نسبت به عدم تکرار خشونت ژانویه ۲۰۲۲ اطمینان ایجاد کند.
مترجم: سمیه زنگنه. دانشجوی دکتری مطالعات منطقهای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
