سیلاکوف ن. در IMEMO / مترجم: سید ناصر هاشمی
تفاوت در شرایط وفرصت‌ها، متنوع سازی روشها و جهت‌گیری فعالیتهای بنیادها و سازمانهای غیردولتی آمریکایی را در این منطقه اجتناب ناپذیر ساخته است. با توجه به دشواری‌های ایجاد ارتباط مستقیم با سازمانهای غیردولتی در حوزه مسائل اجتماعی و سیاسی در برخی از کشورها، پروژههای اجتماعی و بشردوستانه جایگاه ویژه‌ای کسب کردند تا نه تنها موجب بهبود تصویر ایالات متحده در نگاه مردم شود، بلکه به برقراری ارتباط با مقامات دولتی و فعالان محلی نیز کمک کند.
فعالیت بنیادها و سازمانهای غیردولتی آمریکایی در حوزه اجتماعی و بشردوستانه
در منطقه آسیای میانه، بازیگران اصلی از سوی سازمانهای غیر دولتی ایالات متحده در حوزه اجتماعی و بشردوستانه، بنیادهای “جامعه باز” هستند. در دهه ۹۰ در تمامی کشورهای منطقه، به استثنای ترکمنستان، دفاتر رسمی این بنیادها برای هماهنگی فعالیتها و تعامل نزدیکتر با جامعه مدنی تأسیس شد. شعب محلی از شکل استاندارد سازماندهی فعالیتهای خود برای بنیادها یعنی ترکیبی از ابزار‌‌های مالی برای تحریک فعالیت مدنی مردم و اجرای برنامه‌های خود استفاده می‌کردند.
بنیاد اوراسیا و شورای تحقیقات و تبادل علمی بین المللی (IREX) نیز تا حدی در فعالیتهای حوزه اجتماعی و بشردوستانه در کشورهای آسیای مرکزی مشارکت دارند. صندوقهای آمریکایی در سالهای ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱ بر روی پروژه‌هایی برای توسعه آموزش سنتی متمرکز بودند که سازمانهای دولتی و وزارتخانه‌های مربوطه در این کار مشارکت داشتند. چنین برنامه‌هایی به طور متوسط بیش از ۳۵ درصد از کل بودجه بنیادهای جامعه باز را شامل می‌شد.
در ۲۰۰۲ تغییر در رویکرد ایالات متحده در تعامل با جامعه مدنی در خارج از کشور، عمدتا کشورهای آسیای مرکزی را تحت تأثیر قرار داد. علاوه بر کنار گذاشتن برنامه‌های سنتی برای حمایت از سیستم‌های آموزشی و افزایش بودجه برای پروژه‌هایی با ماهیت اجتماعی و بشردوستانه (بیش از ۳۰ درصد)، تمرکز فعالیتهای بنیادهای آمریکایی به حوزه‌های دیگر تغییر کرد. در قزاقستان و تاجیکستان، تعداد پروژههای پزشکی و برنامه‌های توسعه‌ای برای سازمانهای مردم نهاد اجتماعی افزایش یافت. در قرقیزستان و ازبکستان طرح‌های آموزشی برای فعالان مدنی توسعه پیدا کردند. حمایت مالی از موسسات آموزشی عمدتاً توسط سازمانهای دولتی آمریکا صورت می‌گرفت.
در سال ۲۰۰۴، به دلیل محدودیت‌هایی که دولت ازبکستان برای اعطای کمکهای بلاعوض به سازمانهای غیر دولتی وضع کرد، دفتر محلی بنیاد جامعه باز، که در ۱۹۹۶ تأسیس شده و در طول دوره فعالیت خود بالغ بر ۲۲ میلیون دلار به سازمانهای مردم نهاد و دولتی کمک رسانده بود، تعطیل شد. در بازه زمانی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴، عمده این بودجه (بیش از ۴۰%) به منظور توسعه بخش آموزش اختصاص داده شد.
پس از تعطیلی، فعالیت بنیاد بر کارهای تحلیلی و دعوت نمایندگان ازبک به رویدادها و کارآموزی در کشورهای ثالث متمرکز شد. یک سال بعد، بنیاد اوراسیا با تشکیل بنیاد اوراسیا در آسیای میانه (EFCA) کار خود را در منطقه آغاز کرد. همانطور که در وب سایت رسمی این بنیاد اعلام شده است، هدف اصلی از ایجاد آن “پاسخگویی به نیازهای سازمانهای محلی – شرکای بنیاد اوراسیا در آسیای مرکزی - به بهترین شکل ” است. شعب این سازمان در آلماتی، بیشکک، اوش و دوشنبه ثبت شده است.
از سال ۲۰۰۵، بیش از ۴۰ میلیون دلار از طریق بنیاد اوراسیا در آسیای میانه به سازمانهای غیردولتی منطقه کمک بلاعوض اعطا شده است. به ویژه، “انجمن مددکاران اجتماعی معلولان و داوطلبان” (آلماتی) به طور منظم برای توسعه خدمات فراگیر برای افراد دارای مشکلات روانی و همچنین سازمانهای مردم نهاد روستایی که خدمات اجتماعی به معلولان ارائه می‌دهند، کمک مالی دریافت می‌کند. این فعالیت اجازه می‌دهد تا یک شبکه غیر رسمی از فعالان مدنی در مناطق مختلف کشور ایجاد شده و با همکاری مقامات محلی به مسائل اجتماعی بپردازند. در عین حال، از سال ۲۰۰۶، در قزاقستان، حجم کمکهای اختصاص یافته توسط صندوقهای آمریکایی در بخش مراقبتهای بهداشتی به شدت کاهش یافت و از سال ۲۰۰۸ این کمک‌ها تقریباً به طور کامل متوقف شده است. حتی بنیادهای جامعه باز، که به طور سنتی سرمایه گذاری زیادی در بخش مراقبتهای بهداشتی انجام می‌دهند، از انجام این نوع حمایت‌ها در قزاقستان خودداری کردند. به نظر می‌رسد این امر به دلیل اختصاص بودجه کافی توسط دولت در این حوزه بوده است.
در قرقیزستان، مراقبتهای بهداشتی در طول سالهای ۲۰۰۷، ۲۰۰۸ و ۲۰۱۰به طور فزاینده‌ای جایگاه قابل توجهی را در فعالیتهای صندوقهای ایالات متحده به خود اختصاص داد. بیشترین بودجه بنیادهای جامعه باز (بیش از ۲۷%) به این حوزه اختصاص پیدا کرد. تأکید ویژه‌ای بر روی پروژههای مراقبت تسکینی در جهت بهبود کیفیت زندگی بیماران و خانواده‌هایی که با بیماری‌های لاعلاج روبرو بودند، انجام می‌گرفت. در تاجیکستان، طی سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸، توسعه بخش آموزش در اولویت این حمایت‌ها قرار داشت. وزارتخانه‌های محلی در پیشبرد فعالیتهای بنیادهای جامعه باز در این حوزه مشارکت داشتند. بنابراین، اعانه دهندگان آمریکایی به نیازهای مردم محلی پاسخ می‌دهند و بر مناطقی تمرکز می‌کنند که تلاشها و منابع سازمانهای دولتی کافی نیست.
علاوه بر این، در سالهای ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ شاهد کاهش کلی هزینه‌های بودجه آمریکا برای پروژههای اجتماعی و بشردوستانه در آسیای مرکزی (بیش از ۳۵ درصد) بودیم، که دلیل این امر را تجدید نظر در سیاست‌های ایالات متحده در آن زمان در پی تغییر دولت در واشنگتن می‌دانند. بیشترین کاهش در مقیاس حمایت از پروژههای سازمانهای غیردولتی در منطقه قرقیزستان را تحت تأثیر قرار داد، جایی که حجم بودجه تقریباً به نصف کاهش یافت. به دنبال این تغییرات بیشترین کاهش در میزان حمایت از پروژههای سازمانهای غیردولتی را در قرقیزستان شاهد بودیم، جایی که میزان بودجه تخصیصی تقریباً به نصف کاهش یافت.
اولویت‌هایی که در بالا در ارتباط با حمایت از صندوقهای آمریکایی در حوزه اجتماعی و بشردوستانه توضیح داده شد تا سال ۲۰۱۴ به قوت خود باقی ماند، یعنی تا زمانی که به دنبال کاهش کلی هزینه‌های عمومی در همه کشورهای منطقه، منابع مالی تغییر جهت دادند. در قزاقستان، به دلیل کاهش پروژه‌ها در زمینه آموزش غیر رسمی جوانان و فعالان مدنی، تعداد ابتکارات با ماهیت سیاسی اجتماعی افزایش یافت؛ در قرقیزستان، تلاشها همچنان بر روی حوزه بهداشت متمرکز بود؛ در تاجیکستان، تمام هزینه‌های برنامه‌ها به استثنای آموزش کاهش یافت.
در عین حال، کاهش هزینه‌ها عملاً بر روی حوزه خدمات اجتماعی برای مردم تأثیر نگذاشت. نمونه‌ای از این دست فعالیتها، اختصاص کمک مالی از سوی بنیادهای جامعه باز به صندوق عمومی “رخ” در قزاقستان برای برگزاری مجمعی برای کمک به جوانان مبتلا به اختلالات روانی است. در تاجیکستان، سازمان مردم نهاد والدین کودکان دارای معلولیت، که فعالیت آنها در جهت بهبود کیفیت زندگی خانواده‌هایی است که چنین کودکانی را تربیت می‌کنند، مورد حمایت قرار گرفت.
از سال ۲۰۱۴، در قرقیزستان و تاجیکستان شاهد افزایش تعداد پروژههای حمایت از مهاجران کار هستیم. این پروژه‌ها در درجه اول به منظور حمایت از افرادی است که از روسیه باز می‌گردند. تمرکز چنین برنامه‌هایی سازگاری اجتماعی و حمایت‌های حقوقی است. نمونه‌ای از این کار تخصیص کمک هزینه‌ای از سوی بنیادهای جامعه باز از سوی سازمان مردم نهاد تاجیکی “زنان مبتلا به ایدز” برای پروژه “ادغام اجتماعی و اقتصادی مهاجران کارگر بازگشتی” است. اجرایی شدن این پروژه همزمان بود با کاهش تعداد مهاجران کار در فدراسیون روسیه پس از آن که ارائه حق ثبت اختراع و گذراندن امتحان زبان روسی برای کار در این کشور اجباری شد.
مشکل جنسیت یکی از حوزه‌های مهم فعالیت برای بنیادهای ایالات متحده در منطقه آسیای میانه است. در قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان، برنامه آموزش از راه دور شورای تحقیقات و تبادل علمی بین المللی (IREX) تحت عنوان “دختران عصر فناوری” (آموزش مهارت‌های رهبری به دختران، کار با فناوری‌های اطلاعات و شرکت در بحث‌های عمومی) در حال اجرا است. در تاجیکستان، یک مرکز آموزشی با بودجه بنیادهای جامعه باز راه اندازی شد تا به زنان معلول مهارت‌های صنایع دستی را آموزش دهد.
در طول سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ تغییرات مهمی در نوع فعالیت بنیادهای آمریکایی در قزاقستان در حوزه اجتماعی و بشردوستانه رخ داده است. به دلیل به حداقل رساندن بودجه برای پروژههای آموزشی (تا سطح ۵ درصد از کل هزینه ها) و کاهش کل بودجه (بودجه دفاتر نمایندگی بنیادهای جامعه باز در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به نصف کاهش یافت)، توجه به ابتکارات در زمینه فرهنگ، به ویژه توسعه فضاهای عمومی آغاز شد.
در این زمینه، بنیاد “اوراسیای آسیای میانه” نیز فعالیت خود را افزایش می‌دهد، که با حمایت مالی شرکت قزاقستانی “Tengizchevroi”، ابتکار فضاهای عمومی را در سه روستا در جنوب غربی قزاقستان راه اندازی کرد. هدف از این ابتکار افزایش آگاهی ساکنان محلی درباره مسئولیت برای بهبود زیرساخت‌های عمومی است. در چارچوب این پروژه، بودجه‌ای برای بهبود مناطق (زمین‌های بازی، امکانات ورزشی و غیره) اختصاص داده می‌شود.
در قرقیزستان طی سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ عمده تمرکز فعالیتهای صندوقهای آمریکایی بر روی توسعه سیستم‌های مراقبتهای بهداشتی و خدمات اجتماعی برای عموم بوده است. بنیادهای جامعه باز به همراه وزارت بهداشت جمهوری قرقیزستان “برنامه توسعه مراقبتهای تسکینی برای سالهای ۲۰۱۷تا ۲۰۲۱” را توسعه داده‌اند، که در قالب آن به سازمانهای غیردولتی محلی کمک بلاعوض اعطا کرده، و همچنین از سه تیم پزشکی سیار (دو تیم در بیشکک و یکی در اوش) و آموزش پزشکان حمایت مالی به عمل می‌آورد. بالغ بر یک سوم از تمام کمکهای مالی اعطایی از سوی بنیاد “سوروس-قرقیزستان” در دوره مشخص شده مربوط به برنامه مراقبتهای بهداشتی است.
بنیاد اوراسیای آسیای میانه، که توسط بنیادهای جامعه باز تأمین مالی می‌شود، نیز در سازماندهی خدمات پزشکی برای مردم مشارکت داشت. بدین منظور در سال ۲۰۱۹، خدمات حمایتی روانی، درمانی و آموزشی برای کودکان در سه منطقه قرقیزستان سازماندهی شد (این قانون در مفهوم دولتی توسعه آموزش فراگیر مندرج شده است).
علاوه بر تأمین مالی مستقیم پروژههای مربوط به سازمانهای مردم نهاد، “بنیاد سوروس-قرقیزستان” و “ائتلاف سازمانهای مردم نهاد برای حمایت از بودجه”، به منظور افزایش بودجه برای سیستم مراقبتهای بهداشتی، با سازمانهای دولتی مربوطه تعامل می‌کردند. همچنین با مشارکت دولت قرقیزستان، بر چگونگی اجرای برنامه دولتی سلامت روان نیز نظارت شد. بنابراین، مشارکت بنیادهای جامعه باز در سازماندهی خدمات پزشکی برای مردم فعالتر شد.
در کار بنیادهای آمریکایی در حوزه اجتماعی و بشردوستانه تاجیکستان در طول سالهای ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ تغییرات قابل توجهی ملاحظه نشد. پروژه‌ها در زمینه آموزش و بهداشت همچنان در اولویت خود قرار داشتند. همچنین، بودجه برنامه‌های فرهنگی (با تأکید بر حمایت از طبقات محافظت نشده جامعه) تقریباً به میزان ۵۰ درصد افزایش یافته است. در عین حال، هزینه‌های کلی فعالیتهای بنیادهای جامعه باز در جمهوری تاجیکستان در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ تا یک سوم کاهش یافت.
در پی شیوع ویروس کرونا در کشورهای آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۰، تغییرات متناظری در فعالیت صندوقهای آمریکایی در منطقه صورت گرفت. با صرفه جویی در بودجه به دنبال تعلیق رویدادهای حضوری و برنامه‌های کارآموزی بین المللی، ساختارهای خصوصی در ایالات متحده بودجه خود را به منظور کمک رسانی تغییر جهت دادند و بودجه ویژه‌ای برای پروژههای تخصصی اختصاص داده شد. در وهله اول، این امر بر بنیادهای جامعه باز تأثیر گذاشت که نقش اصلی را در حمایت از مردم در طول دوران همه گیری به عهده گرفت.
در آوریل سال ۲۰۲۰، بنیاد “سوروس-قزاقستان” ۵۰۰ هزار دلار ذخیره ویژه برای کمک به آسیب پذیرترین اقشار جامعه اختصاص داد. همزمان با این اقدام، بنیاد اوراسیای آسیای مرکزی در قزاقستان، با همکاری شرکت “Chevron” مسابقه اعطای کمکهای بشردوستانه را در چارچوب برنامه کمکهای اضطراری “Qolda” برگزار کرد. بیش از ۱۰۰ هزار دلار برای ۱۷ سازمان غیردولتی و ۷ رسانه اختصاص داده شد تا به مردم کمکهای هدفمندی ارائه کرده و اقدامات لازم برای پیشگیری و مبارزه با بیماری کرونا را اطلاع رسانی کنند.
بنیاد “سوروس-قرقیزستان” نیز در دوران همه‌گیری به طور فعال به حمایت جامعه مدنی پیوست و بیش از ۱ میلیون دلار به دولت قرقیزستان و سازمانهای مردم نهاد محلی در سال ۲۰۲۰ کمک کرد. به طور خاص، تجهیزات حفاظتی شخصی، تجهیزات پزشکی و دارو برای بیمارستان‌ها و وزارتخانه‌ها خریداری شد، کادر درمان آموزش دیدند و به افرادی که در شرایط دشوار رفاهی قرار داشتند، کمکهای هدفمندی ارائه شد. در دوران همه گیری، “بنیاد اوراسیای آسیای مرکزی در قرقیزستان” وظیفه سازماندهی آموزش از راه دور برای کودکان و نوجوانان را بر عهده گرفت.
دفتر نمایندگی بنیادهای جامعه باز در تاجیکستان یک برنامه کمک بلاعوض با بودجه ۵۵۰ هزار دلاری برای اطلاع رسانی عمومی در مورد ویروس کرونا، ارائه تجهیزات پزشکی و تجهیزات حفاظتی شخصی به مردم، آموزش کادر درمان و ایجاد سیستم پیشگیری آغاز کرد.
فعالیتهای بنیادهای آمریکایی در کشورهای آسیای مرکزی در طول شیوع ویروس کرونا که بودجه قابل توجهی را برای کمک به مردم جمع آوری کرد، بر اهمیت حوزه اجتماعی و بشردوستانه ی کار در ایجاد تعامل با جامعه مدنی تأکید کرد. مشارکت اعطای کمکهای مالی در راستای بهبود کیفیت زندگی مردم نه تنها بر شناخت ایالات متحده در این کشورها تأثیر مثبت می‌گذارد، بلکه ایجاد شبکه‌های رسمی و غیر رسمی در محافل سیاسی و عمومی را نیز ممکن می‌سازد.
فعالیت بنیادها و سازمانهای غیردولتی آمریکایی در حوزه سیاسی و اجتماعی
تا پیش از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ بنیادهای آمریکایی در توسعه رسانه‌ها و حفاظت از حقوق بشر در منطقه فعالیت قابل توجهی انجام نمی دادند، جایی که به گفته موقوفه ملی برای دمکراسی (NED) “تجمیع رژیم‌های استبدادی و دیکتاتوری” وجود داشت”. در مدت دو سال، موقوفه ملی برای دمکراسی در مجموع ۲۱ کمک مالی بلاعوض به سازمانهای غیردولتی محلی به مبلغ حدود ۵۰۰ هزار دلار اختصاص داد، که بیش از نیمی از آنها برای برنامه‌های حقوق بشری بوده است.
از سال ۲۰۰۲، فعالیت سازمانهای خصوصی اعطای کمکهای مالی ایالات متحده در آسیای مرکزی در حوزه سیاسی و اجتماعی به دلیل افزایش نقش منطقه در سیاست خارجی ایالات متحده پس از شروع عملیات نظامی در افغانستان آغاز شد. بودجه بنیادها برای اجرای برنامه‌ها و حمایت از سازمانهای غیردولتی به صورت سالانه در حال افزایش بوده اند (قابل توجه ترین افزایش هزینه‌ها (بیش از ۴ برابر طی ۳ سال) مربوط به موقوفه ملی برای دمکراسی بوده است).
بیشترین افزایش بودجه مربوط به تاجیکستان بوده است که طولانی ترین مرز (۱۲۰۶ کیلومتر) را با افغانستان در بین کشورهای منطقه دارد. هزینه‌های صندوقهای جامعه باز از ۱٫۳ میلیون در سال ۲۰۰۰ به ۵٫۳ میلیون در سال ۲۰۰۴ رسید. همچنین هزینه‌های موقوفه ملی برای دمکراسی از ۱۷ هزار دلار در سال ۲۰۰۱ به ۳۷۶ هزار دلار در سال ۲۰۰۴ رسید. همزمان با افزایش بودجه، تمایزی در حوزه‌های حمایتی وجود داشت. در فعالیتهای برنامه‌ای موقوفه ملی برای دمکراسی در قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان نقش پروژههای توسعه فرایندهای سیاسی (اصلاحات و انتخابات) پر رنگ تر شد، در ترکمنستان نقش برنامه‌های حمایت از حقوق بشر و در نهایت در ازبکستان برنامه‌های افزایش دسترسی به اطلاعات اهمیت پیدا کردند. بنیادهای جامعه باز شروع به صرف کمکهای مالی مربوط به حوزه‌های اجتماعی و بشردوستانه در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی (عمدتا برای حمایت از حقوق بشر و مشارکت شهروندان در فرایندهای کنترل عمومی) کردند. نقش اصلی در توسعه کار اطلاع رسانی در منطقه توسط بنیاد “اوراسیا” انجام شد.
تشدید فعالیت ساختارهای آمریکایی در ترکمنستان و ازبکستان که هم مرز با افغانستان بودند در سال ۲۰۰۳ منجر به تشدید کنترل مقامات محلی بر فعالیتهای آنها شد. به منظور پنهان کردن اطلاعات مربوط به عوامل خود، موقوفه ملی برای دمکراسی انتشار اطلاعات مربوط به دریافت کنندگان وجوه در حوزه عمومی را متوقف کرده و کمکهای خود به سازمانهای غیردولتی این کشورها را در کشورهای ثالث انجام داد. بنیادهای جامعه باز که تعداد ابتکارات خود برای حفاظت از حقوق بشر را در آخرین سال فعالیت به طور چشمگیری (از ۱۰ به ۲۸ درصد از کل هزینه ها) افزایش داده بودند، در سال ۲۰۰۴ مجبور شدند فعالیتهای خود را در ازبکستان محدود کنند.
در ماه مارس سال ۲۰۰۵ “انقلاب لاله ای” در قرقیزستان رخ داد که منجر به تغییر حاکمیت در کشور شد. در آستانه این حوادث، در سال ۲۰۰۴، بودجه موقوفه ملی برای دمکراسی در قرقیزستان ۳ برابر افزایش یافت و از ۱۹۰ هزار دلار به ۶۳۰ هزار دلار رسید. بخش عمده‌ای از بودجه (بیش از ۵۸ درصد) برای توسعه فرایندهای سیاسی و تشکیل نهادهای دموکراتیک اختصاص داده شد.
هیچ اطلاعاتی در مورد ساختار هزینه‌های موقوفه ملی برای دمکراسی در سال ۲۰۰۵ در قرقیزستان وجود ندارد، با این حال، مطالب منتشر شده در رسانه‌ها حاکی از آن است که موقوفه ملی برای دمکراسی در همکاری با ساختارهای جامعه مدنی مشارکت فعال داشته است. سازمان غیردولتی “برای دموکراسی و جامعه مدنی” بودجه‌ای را از موقوفه ملی برای دمکراسی و بنیاد “سوروس-قرقیزستان” برای اجرای برنامه‌هایی برای اصلاح دولت محلی و توسعه پارلمانتاریسم در سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ دریافت کرد.
علاوه بر این، با بودجه موقوفه ملی برای دمکراسی و بنیاد اورآسیا، نظرسنجی‌های جامعه شناسی و رأی پرسی‌هایی در طول انتخابات انجام شد و پورتال‌های اطلاعاتی ایجاد شده توسط صندوقهای آمریکایی (AKIpress، ResPublica، Tribuna و غیره) که توسط همین صندوق‌ها هم تأمین مالی می‌شدند، به صورت فعالانه و گسترده تظاهرات را پوشش می‌دادند.
فعال ترین آنها بنیادهای جامعه باز بود که بودجه آنها برای پروژههای قرقیزستان در سال ۲۰۰۵ بیش از دو برابر نسبت به سال قبل (از ۵٫۹ میلیون دلار به ۱۲٫۲ میلیون دلار) افزایش یافت و تنها ۳۵ درصد از این بودجه از طریق دفتر بنیاد در بیشکک تأمین می‌شد، و بقیه مستقیماً از سازمان مادر پرداخت می‌شد. همانطور که در گزارش سالانه آمده است، هدف از این کار “مشروعیت بخشیدن به دولت محلی” بود. در واقع، پس از انقلاب لاله ای، بنیادهای جامعه باز به طور فعال از منابع مالی و تحلیلی برای حمایت از رهبری جدید کشور استفاده کردند.
به طور خاص، بنیاد “سوروس-قرقیزستان” بیش از ۱۴۵ هزار دلار برای برگزاری سمینارها برای مقامات دولتی و کارکنان سیستم کیفری و همچنین اصلاح نهادهای مجری قانون، سیستم قضایی و قوانین مهاجرت اختصاص داد. علاوه بر این، سازمانهای مردم نهاد محلی ۱۵ کمک مالی بلاعوض به ارزش بیش از ۲۴۵ هزار دلار برای مشارکت جامعه مدنی در فرآیندهای اصلاحی دریافت کردند.
پس از “انقلاب لاله ای” در قرقیزستان، ساختار فعالیت بنیادهای آمریکایی در قزاقستان و تاجیکستان نیز تأکید بر توسعه فرایندهای سیاسی و شکل گیری نهادهای دموکراتیک را افزایش داد. بیشترین میزان افزایش اعتبارات در قزاقستان صورت گرفت، جایی که سازمانهای غیردولتی بخاطر انجام چنین کارهایی، هم از سوی بنیادها و هم از طرف وزارتخانه‌های محلی، حمایت گسترده‌ای دریافت کردند. در طول سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۳ بیش از ۶۰ درصد هزینه‌های بنیاد “سوروس-قزاقستان” مربوط به این حوزه فعالیت بوده است.
یکی از جنبه‌های مهم همکاری با جامعه مدنی در کشورهای منطقه، افزایش حضور اطلاعاتی از طریق ایجاد و حمایت از رسانه‌ها و همچنین آموزش روزنامه نگاران بود. به لطف استفاده از منابع اینترنتی، چنین فعالیتهایی حتی ترکمنستان و ازبکستان را نیز تحت پوشش قرار داد، جایی که انجام انواع دیگر کارها با وجود محدودیت‌های موجود در آنجا دشوار بود. در سال ۲۰۰۷ بنیاد اورآسیا بزرگترین پرتال خبری منطقه‌ای تحت عنوان سرویس خبری آسیای میانه را با روزانه ۳۰ تا ۳۵ هزار کاربر (بدون احتساب مخاطبان در شبکه‌های اجتماعی) ایجاد کرد.
به عنوان بخشی از این فعالیت، بنیاد اورآسیا روزنامه نگاران را برای ایجاد یک ساختار اطلاعاتی شبکه‌ای در منطقه آموزش می‌دهد. با مشارکت وزارت امور خارجه ایالات متحده و پرتال رسانه‌ای “Kloop” “برنامه روزنامه نگاری حرفه‌ای جوانان در آسیای میانه” در سال ۲۰۱۰ برای آموزش متخصصان جوان در حوزه اطلاعات و ارائه بستری برای انتشار و گرداندن وبلاگ‌های خود راه اندازی شد.
همانطور که پیش تر ذکر شد، در طول سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۰۹ کاهش قابل توجهی در هزینه‌های بنیادهای آمریکایی برای انجام پروژههای کاری در کشورهای آسیای مرکزی وجود داشت که بر حوزه سیاسی اجتماعی نیز تأثیر گذاشت. در قزاقستان، در شرایط احیا روابط با ایالات متحده، بیشترین کاهش (بیش از دو برابر) در تأمین بودجه برای سازمانهای محلی حقوق بشری انجام شد. در قرقیزستان این کاهش برای پروژه‌هایی در جهت تسهیل فرایندهای سیاسی صورت گرفت که این امر به دلیل کاهش حمایت از مقامات محلی توسط ایالات متحده بود. در تاجیکستان، محدودیت‌های کلی برنامه‌ها در حوزه سیاسی اجتماعی صورت گرفت.
پس از تغییر دولت در واشنگتن و تجدید نظر در سیاست تعامل با جامعه مدنی خارج از کشور و همچنین اتخاذ رویکرد جدید توسط باراک اوباما برای محدود کردن عملیات نظامی در افغانستان در سال ۲۰۱۰ بودجه بنیادهای آمریکا برای تأمین مالی فعالیتها در آسیای مرکزی بار دیگر رشد کرد. بیشترین افزایش بودجه در جهت توسعه نهادهای دموکراتیک و فرآیندهای سیاسی در قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان صورت گرفت. در کشورهای ترکمنستان و ازبکستان پروژههای حقوق بشری تقویت شدند.
در سال ۲۰۱۳ بنیاد اوراسیا انتشار عمومی اطلاعات مربوط به هزینه‌های خود در زمینه فعالیت در کشورهای آسیای مرکزی را متوقف کرد. بر اساس داده‌های منتشر شده، در مدت ۱۰ سال هزینه کار با جامعه مدنی در این منطقه تا یک سوم کاهش یافته و از ۳٫۶ میلیون دلار در سال ۲۰۰۳ به ۱٫۳ میلیون در سال ۲۰۱۳ رسید. این کاهش با جذب حامیانی از سوی موسسات و بنیادهای دولتی ایالات متحده و همچنین شرکت‌های محلی مسئول امور اجتماعی جبران شد.
به دلیل کاهش اندک اعتبارات بنیادهای آمریکایی برای فعالیت در حوزه عمومی و سیاسی در آسیای مرکزی، در سال ۲۰۱۴ تمرکز بر برنامه‌های حمایت از حقوق بشر در قزاقستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان افزایش یافت. در طول دو سال، بیش از ۴۰ درصد از کل بودجه برای این اهداف اختصاص داده شد. این تغییر ناشی از تجدید نظر کلی در سیاست ایالات متحده در این حوزه بود. بزرگترین دریافت کننده کمکهای مالی بنیاد قزاقستانی حمایت از آزادی بیان تحت عنوان “Adil Soz” بود که از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ تعداد ۱۹ کمک بلاعوض از بنیادهای جامعه باز و تعداد ۶ کمک بلاعوض از موقوفه ملی برای دمکراسی دریافت کرد. کار این بنیاد نظارت بر نقض آزادی بیان، نظارت بر پیش نویس قوانین و تجزیه و تحلیل آنها و همچنین مشاوره حقوقی به روزنامه نگاران است.
در قرقیزستان در طول سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ تمرکز اصلی فعالیتهای بنیادهای آمریکایی بر روی برنامه‌های توسعه رسانه‌ها و ترویج اصلاحات باقی ماند. بدین ترتیب، بنیاد “سوروس-قرقیزستان” با همکاری شورای عالی، وزارت دادگستری و اداره اصلاحات قضایی دفتر رئیس جمهور قرقیزستان، در اصلاح سیستم قضایی جمهوری با مشارکت کارشناسان بین المللی و نمایندگان سازمانهای غیردولتی شریک در این کار حضور فعال داشت. همچنین این بنیاد در ایجاد شورای هماهنگی حقوق بشر به ریاست معاون نخست وزیر مشارکت داشت.
بر اساس اطلاعات عمومی موجود در مورد هزینه‌های بنیاد ملی برای دموکراسی، در طول سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ در ترکمنستان و ازبکستان، تمرکز اصلی بر روی حمایت از حقوق بشر (بیش از ۶۲ درصد از تخصیص اعتبارات) و توسعه رسانه‌ها (بیش از ۱۷ درصد) بوده است. با در نظر گرفتن محدودیت‌های اعمال شده در این کشورها بر کار ساختارهای خارجی اعطا کننده کمکهای بلاعوض، چنین طیف فعالیتی امکان فشار بر مقامات محلی را فراهم می‌آورد. در سال ۲۰۱۷ و پس از مرگ اسلام کریموف و انتخاب شوکت میرضیایف به عنوان رئیس جمهور ازبکستان، بودجه موقوفه ملی برای دمکراسی برای فعالیت در این کشور ۲٫۵ برابر افزایش یافته و به ۵۲۰ هزار دلار رسید. از سال ۲۰۱۸، دومین مقصد هزینه‌های صندوق حوزه ازبکستان است، که توسط ایالات متحده به عنوان “کلید آسیای مرکزی” در نظر گرفته می‌شود.
در قزاقستان، در سال ۲۰۱۹ و پس از اعلام استعفای نور سلطان نظربایف و برگزاری انتخابات، که در نتیجه آن قاسم جومارت توکایف به عنوان رئیس دولت انتخاب شد، اعتراضات گسترده‌ای در این کشور برگزار شد. تعدادی از سازمانهای غیر دولتی از جمله دریافت کنندگان کمکهای مالی از صندوقهای آمریکایی نیز به این تظاهرات پیوستند که عبارتند از “دفتر بین المللی حقوق بشر و حاکمیت قانون قزاقستان” “خدمات اطلاعات جوانان قزاقستان”، صندوق بین المللی “Adil Soz”، مرکز بین‌المللی روزنامه نگاری “MediaNet” و غیره. در سال ۲۰۱۹ این سازمانها مبلغی بالغ بر ۳۹۰ هزار دلار از بنیاد سوروس-قزاقستان و موقوفه ملی برای دمکراسی دریافت کردند.
در سال ۲۰۲۰ علاوه بر شیوع ویروس کرونا، انتخابات پارلمانی در قرقیزستان و همچنین انتخابات ریاست جمهوری در تاجیکستان به رویدادهای مهم منطقه تبدیل شدند. هیچ اطلاعاتی در مورد ساختار هزینه‌های صندوق‌ها در این کشورها برای سال ۲۰۲۰ در دسترس عموم قرار ندارد. همچنین هیچ مدرکی مبنی بر دخالت این بنیادها و همچنین فعالیت سازمانهای غیردولتی دریافت کننده کمک مالی در طول انتخابات وجود ندارد. به گفته کارشناسان، حتی بحران سیاسی در قرقیزستان نتیجه یک مبارزه سیاسی داخلی است و نه مداخله برنامه ریزی شده ساختارهای غربی. در وب سایت ساختارهای جورج سوروس، که معمولاً اطلاعات مربوطه را منتشر می‌کنند، هیچ داده‌ای در مورد این رویدادها وجود ندارد.
تجزیه و تحلیل فعالیتهای بنیادها و سازمانهای غیردولتی آمریکایی در کشورهای آسیای مرکزی در دوره مورد بررسی این امکان را فراهم می‌آورد تا به طور مشروط چندین مرحله از فعالیت آنها را مشخص کنیم. تا سال ۲۰۰۱، این منطقه در اولویت ایالات متحده نبود و فعالیت این کشور به آموزش و ارتقای اصلاحات با همکاری دولت‌های محلی محدود می‌شد.
پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ و آغاز عملیات نظامی آمریکا در افغانستان، نقش آسیای میانه در سیاست خارجی واشنگتن به طرز چشمگیری افزایش یافته است. این امر در افزایش فعالیت بنیادها و سازمانهای مردم نهاد آمریکایی در زمینه‌های اجتماعی و بشردوستانه و همچنین سیاسی و اجتماعی به طور عمده در دولت‌های هم مرز با افغانستان منعکس شد. “انقلاب لاله‌ای” که در سال ۲۰۰۵ در قرقیزستان رخ داد، تأثیر ویژه‌ای در توسعه رویکردهای ایجاد تعامل با جامعه مدنی توسط آمریکا داشت. پس از این رویداد مشارکت مالی بنیادها در تحریک فعالیت سازمانهای مردمی و حمایت از مقامات جدید چند برابر شد.
در طی سالهای ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴ به دلیل کاهش دوره‌ای بودجه در پی بحران اقتصادی و تغییر دولت در واشنگتن، ایجاد تغییرات در چگونگی حمایت از کشورهای منطقه بسته به دستورالعمل‌های سیاست خارجی آنها شدت گرفت. در کشورهای قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان استفاده از موضوعات حقوق بشری و منابع اطلاعاتی برای فشار بر مقامات محلی افزایش یافت، در قزاقستان، پروژههای اجتماعی و بشردوستانه (عمدتا بهداشتی) کاهش یافت و توسعه سیستم‌های نظارتی عمومی توسط سازمانهای غیردولتی شریک افزایش یافت. در قرقیزستان و تاجیکستان این تغییرات برعکس بود و حمایت اجتماعی از مردم به موازات ایجاد همکاری با مقامات محلی در انجام اصلاحات افزایش یافت.
از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ کاهش هزینه‌های بنیادهای آمریکایی برای تأمین مالی فعالیتها در منطقه ادامه داشت و عمده تلاشها بر روی موضوعات حساس برای هر کشور متمرکز بود. مسأله مهاجرت کارگری در قرقیزستان و تاجیکستان و مسائل جنسیتی در قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان بیش از مسائل دیگر مورد توجه قرار گرفت. در همه کشورها، به استثنای قرقیزستان، بودجه پروژههای حقوق بشری به میزان قابل توجهی افزایش پیدا کرد. به دنبال تغییر رهبری در ازبکستان پس از مرگ اسلام کریموف در سال ۲۰۱۶ بودجه این کشور افزایش قابل توجهی پیدا کرد که عمدتاً به دلیل برنامه‌های توسعه آزادی‌های مدنی بود.
در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ با توجه به سهم فزاینده جوانان در جمعیت کشورهای منطقه، منابع قابل توجهی برای مدرن سازی رسانه‌ها و همچنین فعالیت در حوزه‌های مورد تقاضای نسل جوان (فضاهای عمومی، کارآفرینی اجتماعی و غیره) اختصاص داده شد. روند تخصیص بودجه در دوره قبل، به استثنای تخصیص موقتی منابع برای توسعه نهادهای دموکراتیک در سالهای انتخابات (قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) در این دوره نیز ادامه یافت.
به دلیل دسترسی محدود به داده‌های مربوط به فعالیت بنیادهای آمریکایی در منطقه در سال ۲۰۲۰ تنها می‌توان در مورد مشارکت فعال آنها در حمایت از جمعیت آسیب دیده ناشی از شیوع ویروس کرونا اشاره کرد. در این مدت بالغ بر ۱٫۸ میلیون دلار به منظور مبارزه با همه گیری ویروس کرونا به کشورهای منطقه آسیای میانه اختصاص داده شد. در کشورهای قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان این کمک‌ها از طریق صرفه جویی در نتیجه کاهش رویدادهای حضوری و برنامه‌های کارآموزی، افزایش کار در حوزه اطلاعات و تعامل از راه دور با جامعه مدنی توزیع شد. در ترکمنستان و ازبکستان حمایت بشردوستانه از مردم توسط بنیادهای آمریکایی انجام صورت نگرفت.
بنابراین، می‌توان اینگونه استدلال کرد که مقاصد حمایتی بنیادهای آمریکایی در کشورهای منطقه با منافع ایالات متحده و موضع رهبری کشورهای آسیای مرکزی در رابطه با همکاری با غرب همخوانی داشت. در صورت نگرش مطلوب مقامات محلی به ایجاد تعامل با ایالات متحده، بودجه قابل توجهی برای حمایت از سیستم‌های مدیریت دولتی، انجام اصلاحات و ارائه خدمات اجتماعی به مردم اختصاص داده می‌شود. در کشورهایی که به طور واضح از غرب پیروی نمی کنند، برنامه‌های حمایت از حقوق بشر، توسعه رسانه‌ها و مشارکت سازمانهای مردم نهاد در فرآیندهای کنترل عمومی بودجه بیشتری دریافت می‌کنند.
در منطقه آسیای مرکزی، به شکل قابل ملاحظه‌ای شاهد پنهان کاری اطلاعاتی در رابطه با فعالیت بنیادهای آمریکایی و سازمانهای غیر دولتی در مقایسه با دیگر مناطق پسا شوروی هستیم. در مورد ترکمنستان و ازبکستان (از سال ۲۰۰۴) اطلاعات دقیقی از هزینه‌ها در دسترس نیست، برای بقیه کشورها اطلاعات به صورت پراکنده ارائه شده و به کندی به روز رسانی می‌شوند. حتی بنیادهای جامعه باز که به طور سنتی بیشترین شفافیت را داشته‌اند، اطلاعات کار خود را در سال ۲۰۲۰ (به استثنای دفتر نمایندگی در قزاقستان) منتشر نکردند، و همچنین گزارش‌های خود را برای مدت چند سال پنهان کرده اند (به عنوان مثال، اطلاعات مربوط به فعالیت در تاجیکستان برای سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰، ۲۰۱۲، ۲۰۱۵، ۲۰۱۹ و۲۰۲۰ در دسترس نیست).
با توجه به داده‌های عمومی موجود در مورد ساختار هزینه‌های بنیادهای آمریکایی در منطقه، حوزه‌های اولویت فعالیت آنها قرقیزستان و قزاقستان است که به ترتیب ۳۴ و ۳۳ درصد هزینه‌های آنها را تشکیل می‌دهند. پروژههای تاجیکستان ۲۳ درصد از کل بودجه را به خود اختصاص داده اند و ازبکستان و ترکمنستان به ترتیب ۸ و ۱ درصد از کل این بودجه را دریافت کرده اند. بیشترین میزان بودجه اعطایی مربوط به سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۷ (به دلیل تقویت همکاری با جامعه مدنی پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و آغاز عملیات نظامی ایالات متحده در افغانستان) و سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ (به دنبال افزایش نقش منطقه با در نظر گرفتن خروج تدریجی نیروهای آمریکایی از افغانستان و تشدید روابط روسیه و آمریکا) بوده است. جهت گیری منابع مالی ایالات متحده در منطقه بر اساس این فاکتورها تعیین می‌شود: منافع خاص ایالات متحده، موضع گیری مقامات محلی (در برابر آمریکا) و موضوعات حساسی که بر جامعه مدنی تأثیر می‌گذارد. در قزاقستان، توسعه سازمانهای مردم نهاد با جهت گیری اجتماعی و سیاسی-اجتماعی، و همچنین موضوعات مربوط به حقوق بشر جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. در قرقیزستان، تأکید بر توسعه بخش بهداشت، خدمات اجتماعی برای مردم و ارتقاء روندها و اصلاحات سیاسی است. در تاجیکستان تمرکز بر آموزش و گسترش دسترسی به اطلاعات است. در ترکمنستان و ازبکستان بنیادهای آمریکایی بر روی پروژههای حفاظت از حقوق بشر و اطلاعات تمرکز دارند.
