#اختصاصی
به قلم: دکتر مریم خالقی نژاد، پژوهشگر فوق دکتری علوم سیاسی
مقدمه
باشگاه گفتگوی والدای که در سال ۲۰۰۴ با ابتکار مشترک نهادهای آکادمیک برجسته روسیه از جمله شورای امور بینالملل مسکو (RIAC)، انستیتو اقتصاد جهانی و روابط بینالملل (IMEMO) و بنیاد فرهنگستان علوم روسیه تأسیس شد، به یکی از مؤثرترین و پیچیدهترین ابزارهای دیپلماسی عمومی فدراسیون روسیه در صحنه بینالمللی تبدیل شده است. این باشگاه که در ابتدا به عنوان پلتفرمی برای گفتگوی کارشناسان روس و بینالمللی طراحی شده بود، اکنون به نهادی چندوجهی تبدیل شده که نقش تعیینکنندهای در تولید گفتمان، شبکهسازی نخبگی، بازتعریف هویت بینالمللی روسیه و ترویج دیدگاههای این کشور در مورد نظم بینالمللی در حال ظهور ایفا میکند. در ادامه این نوشتار به معرفی باشگاه و چگونگی عملکرد آن در راستای دیپلماسی روسیه پرداخته شده است.
معرفی و ساختار بنیادی والدای: تلفیق دیپلماسی رسمی و غیررسمی
بنیاد باشگاه والدای یک بنیاد غیرانتفاعی توسعه و پشتیبانی است. در سایت این اندیشکده ذکر شده است که : “باشگاه گفتگوی والدای که در سال ۲۰۰۴ تأسیس شد، به نام دریاچه والدای، واقع در نزدیکی ولیکی نووگورود، جایی که اولین جلسه باشگاه برگزار شد، نامگذاری شده است. باشگاه گفتگوی والدای در سال ۲۰۱۱ با هدف گسترش فعالیتهای خود به حوزههای جدید، از جمله تحقیقات و کارهای ترویجی، برنامههای منطقهای و موضوعی تأسیس شد. بنیانگذاران آن؛ شورای سیاست خارجی و دفاعی (CFDP)، شورای امور بینالملل روسیه (RIAC)، موسسه دولتی روابط بینالملل مسکو (دانشگاه) وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه (دانشگاه MGIMO)، دانشکده عالی اقتصاد دانشگاه ملی تحقیقات است. ریاست آن بر عهده آندری بیستریتسکی[۲]، مدیر مشهور رسانهای روسیه، نویسنده مقالات و نشریات، محقق رسانه و ارتباطات است. فئودور لوکیانوف[۳]، کارشناس مشهور روابط بینالملل و امور خارجه روسیه و سردبیر مجله روسیه در امور جهانی، مدیر تحقیقات این بنیاد است. فعالیتهای روزمره بنیاد توسط مدیر اجرایی، نادژدا لاورنتیوا[۴]، اقتصاددان افتخاری فدراسیون روسیه و مدیر ارشد سابق رسانههای بزرگ روسیه[۵] اداره میشود.
والدای با میزبانی کنفرانسهای سالانه تخصصی که جمعی از برجستهترین کارشناسان بینالمللی از بیش از ۴۵ کشور جهان را گرد هم میآورد، فضای منحصربهفردی برای تبادل نظر عمیق و چندوجهی فراهم میآورد. حضور منظم و راهبردی ولادیمیر پوتین در این گردهماییها و ارائه سخنرانیهای مهم که اغلب حاوی اشارات کلیدی به جهتگیریهای آتی سیاست خارجی روسیه است، نشاندهنده اهمیت استراتژیک این پلتفرم در معماری دیپلماتیک مسکو محسوب میشود.
برخلاف مجامع رسمی دیپلماتیک مانند نشستهای دولتی یا سازمانهای بینالمللی، والدای با ایجاد فضایی غیررسمی و انعطافپذیر، امکان گفتگوی آزادتر و خلاقانهتر را فراهم میسازد. این ویژگی منحصر به فرد، آن را به پل ارتباطی مؤثری بین مقامات عالیرتبه روسی و جامعه فکری و کارشناسی بینالمللی تبدیل کرده است. برگزاری میزگردهای تخصصی در حوزههای حیاتی مانند امنیت بینالملل، حکمرانی جهانی، اقتصاد سیاسی بینالملل و تحولات ژئوپلیتیک منطقهای، زمینه مساعدی برای تبیین و ترویج دیدگاههای روسیه در قالبذگفتمان علمی و کارشناسی فراهم میآورد.
پتانسیل فکری آن در روسیه و خارج از کشور بسیار مورد توجه است، بیش از ۹۰۰۰ نفر از دانشگاهیان، سیاستگذاران و چهرههای عمومی در فعالیتهای باشگاه شرکت کردهاند.کنفرانسهای منطقهای باشگاه والدای با تمرکز بر آسیا، آفریقا، آسیای مرکزی، خاورمیانه، روابط روسیه و چین و … توجه قابل توجهی از جامعه متخصص بینالمللی را به خود جلب کرده است. این باشگاه جلساتی را در مجمع اقتصادی بینالمللی سن پترزبورگ و مجمع اقتصادی شرق در ولادیوستوک برگزار میکند. در سالهای اخیر، بسیاری از سیاستمداران، کارشناسان، چهرههای عمومی و فرهنگی برجسته از روسیه و سایر کشورها در کنفرانسهای باشگاه شرکت کردهاند.
از جمله شرکتکنندگان روسی میتوان به سرگئی لاوروف[۶]، وزیر امور خارجه؛ میخائیل میشوستین[۷]، نخست وزیر؛ سرگئی شویگو[۸]، وزیر دفاع (۲۰۱۲-۲۰۲۴ )سرگئی ایوانف[۹]، رئیس دفتر اجرایی ریاست جمهوری (۲۰۱۱-۲۰۱۶)؛ ایگور شووالوف[۱۰]، معاون اول نخست وزیر (۲۰۰۸-۲۰۱۸)؛ سرگئی سوبیانین[۱۱]، شهردار مسکو و … اشاره کرد. شرکت کنندگان بین المللی شامل عبدالله دوم ابن الحسین[۱۲]، پادشاه هاشمی اردن؛ قاسم جومارت توکایف[۱۳]، رئیس جمهور جمهوری قزاقستان؛ حامد کرزی[۱۴]، رئیس جمهور افغانستان (۲۰۰۴-۲۰۱۴)؛ تارجا هالونن[۱۵]، رئیس جمهور فنلاند (۲۰۰۰-۲۰۱۲)؛ علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی ایران (۲۰۰۸-۲۰۲۰)؛ هاینز فیشر[۱۶]، رئیس جمهور فدرال اتریش (۲۰۰۴–۲۰۱۶)؛ تابو امبکی[۱۷]، رئیس جمهور آفریقای جنوبی (۱۹۹۹–۲۰۰۸)، فرانسوا فیون[۱۸]، نخست وزیر فرانسه (۲۰۰۷–۲۰۱۲)؛ یانگ جیهچی[۱۹]، رئیس دفتر کمیسیون امور خارجه کمیته مرکزی حزب کمونیست چین؛ کریستوف زانوسی[۲۰]، کارگردان و تهیهکننده فیلم لهستانی؛ جان مرشایمر[۲۱]، استاد دانشگاه شیکاگو و بسیاری دیگر را نام برد که حضور آنها نشان از اهمیت این باشگاه در عرصه بین المللی و کمک به تبادل نظر دارد.
ولادیمیر پوتین نیز از زمان تأسیس باشگاه گفتگوی والدای، هر ساله با شرکتکنندگان در جلسات سالانه آن دیدار کرده است. در سال ۲۰۱۴، این باشگاه از قالب «گفتن درباره روسیه به جهان» به کار عملی با هدف شکلدهی به دستور کار جهانی و ارائه ارزیابی کیفی و عینی از مسائل سیاسی و اقتصادی جهانی روی آورد. یکی از اهداف اصلی آن، ترویج گفتگو بین نخبگان فکری جهان به منظور یافتن راهحلهایی برای غلبه بر بحرانهای نظام بینالملل است. این باشگاه به طور فعال با صاحبنظران در زمینههای مختلفی مانند روابط بینالملل، سیاست جهانی، اقتصاد، امنیت، انرژی، جامعهشناسی، ارتباطات و غیره همکاری میکند.
روایتسازی و مقابله با هژمونی گفتمانی غرب
یکی از دستاوردهای استراتژیک والدای در حوزه قدرت نرم، ایجاد ظرفیت پایدار برای ارائه و ترویج روایت روسیه از تحولات بینالمللی است. در شرایطی که رسانهها و نهادهای فکری غربی غالبا تصویری یکسو نگر، گاه تحریفشده و عمدتا منفی از سیاستها و مواضع روسیه ارائه میدهند، این باشگاه با گردآوری کارشناسان مستقل و صاحبنام بینالمللی، امکان شنیده شدن صداهای آلترناتیو و متعادلکننده را فراهم میآورد. در خلال بحران اوکراین، والدای بستر مناسبی برای تبیین دیدگاه مسکو درباره تاریخچه پیچیده روابط دو کشور، دلایل عمیق نگرانیهای امنیتی روسیه و تحلیل ابعاد مختلف این بحران بینالمللی ایجاد کرد. این پلتفرم در چارچوب نظریه جهان چندقطبی، به ترویج گفتمان تعدیل هژمونی غرب و ضرورت تنوعبخشی به مراکز قدرت جهانی میپردازد. انتشار گزارشهای تحلیلی عمیق درباره تضعیف تدریجی نهادهای بینالمللی تحت رهبری غرب و ضرورت ایجاد مکانیسمهای جدید حکمرانی جهانی که منعکسکننده واقعیتهای در حال تغییر نظام بینالملل باشد، از دیگر اقدامات مؤثر این باشگاه بوده است. همانطور که در چند روز گذشته در نشست سالانه این باشگاه در سال ۲۰۲۵ شاهد تاکید بر نظم نوین و چندجانبه گرایی از سوی ریس جمهور روسیه بودهایم.
شبکهسازی استراتژیک و دیپلماسی علمی
والدای با ایجاد شبکههای غیررسمی اما مؤثر میان نخبگان فکری روسیه و همتایان بینالمللی آنان، سرمایه اجتماعی ارزشمندی برای مسکو ایجاد کرده است. این شبکهها که عمدتا متشکل از دانشگاهیان، تحلیلگران راهبردی، سیاستگذاران سابق و فعلی و رهبران فکری هستند، کانالهای ارتباطی پایدار و کمسروصدایی را در مواقع بحران و نیز برای گفتگوهای پشت پرده فراهم میآورند.
برنامههای ویژه والدای برای جوانان نخبه و پژوهشگران بینالمللی، سرمایهگذاری بلندمدتی برای نفوذ فکری روسیه محسوب میشود. این برنامهها نه تنها زمینه آشنایی نسل جدید تحلیلگران و سیاستگذاران با دیدگاههای روسیه را فراهم میآورد، بلکه شبکههای ارتباطی آینده را نیز پایهریزی میکند. علاوه بر این، والدای با تلفیق هوشمندانه دیپلماسی علمی و عمومی، به تقویت جایگاه روسیه در عرصههای دانشبنیان کمک شایانی کرده است. میزگردهای تخصصی درباره فناوریهای نوین، هوش مصنوعی، امنیت سایبری و زیستفناوری، تصویر روسیه را به عنوان بازیگری پیشرو و نوآور در عرصه علم و فناوری تثبیت کرده است. این باشگاه با ایجاد پل ارتباطی بین جامعه علمی روسیه و مراکز تحقیقاتی بینالمللی، به انتقال دانش و تقریب نگاهها کمک کرده و فضای همکاری علمی را گسترش داده است.
دیپلماسی تمدنی و گفتگویهای میان فرهنگی
والدای در سالهای اخیر به عرصه مهمی برای ترویج دیپلماسی تمدنی تبدیل شده است. این باشگاه با میزبانی گفتگوهای بینافرهنگی و بیناتمدنی، به تبیین دیدگاه روسیه درباره جهانگرایی فرهنگی و تنوع تمدنی میپردازد. برگزاری جلسات تخصصی درباره “جهان روسی[۲۲]” و نقش تمدن روسیه در تاریخ و فرهنگ جهانی، از جمله اقدامات والدای در این حوزه است. این باشگاه با ارائه تفسیری چندتمدنی از نظم بینالمللی، در مقابل روایت یکسانساز و لیبرال غرب ایستاده و بر غنای ناشی از تنوع فرهنگی و تمدنی تأکید میورزد. چنین رویکردی نه تنها با سنت فکری اوراسیاگرایی روسیه همخوانی دارد، بلکه با دیدگاه بسیاری از کشورهای غیرغربی که خواستار شناخته شدن هویت تمدنی خاص خود هستند نیز همسو است.
نقش والدای در تحولات اخیر بینالمللی
در خلال تحولات اخیر بینالمللی به ویژه تشدید تنشهای روسیه و غرب، والدای نقش مهمی در ارائه تحلیلهای متعادل و زمینهساز برای گفتگو ایفا کرده است. این باشگاه با گردآوری کارشناسانی از هر دو سوی تقسیمات ژئوپلیتیک، فضایی برای تبادل نظر فراتر از گفتمان مسلط رسانهای ایجاد کرده است.
برگزاری میزگردهای تخصصی درباره آینده نظم بینالمللی، نقش نهادهای چندجانبه و تحولات مناطق مختلف جهان از جمله خاورمیانه، آسیا-پاسیفیک و اوراسیا، والدای را به یکی از کانونهای مهم تحلیل راهبردی تبدیل کرده است. انتشار کتابها و گزارشهای تحلیلی این باشگاه نیز منبع ارزشمندی برای محققان و سیاستگذاران در سراسر جهان فراهم آورده است. اما با وجود موفقیتهای چشمگیر، والدای با چالشها و محدودیتهایی نیز روبرو است. افزایش تنشهای بینالمللی و تحریمهای ضد روسیه، مشارکت برخی کارشناسان غربی میتواند برنامههای این باشگاه را با دشواری مواجه ساخته سازد. همچنین، حفظ تعادل بین استقلال کارشناسی و همسویی با منافع ملی روسیه همواره چالشی اساسی برای این نهاد بوده است.
علاوه بر این، گسترش فعالیتهای مشابه توسط دیگر قدرتهای بینالمللی مانند چین و هند، فضای رقابتی فزایندهای را در عرصه دیپلماسی عمومی و قدرت نرم ایجاد کرده است. در چنین شرایطی، والدای باید به طور مستمر بر نوآوری در شیوهها و محتوای کار خود تأکید ورزد.
تجربه باشگاه گفتگوی والدای نشان میدهد که دیپلماسی عمومی در عصر حاضر نیازمند ترکیب هوشمندانه ابزارهای رسمی و غیررسمی، تلفیق دیپلماسی سنتی با دیپلماسی علمی و شبکهای، و سرمایهگذاری بلندمدت بر تولید گفتمان و شبکهسازی است. موفقیت والدای در ایجاد فضای تعاملی با نخبگان جهانی، الگویی برای سایر قدرتهای در حال ظهور فراهم کرده است. این پلتفرم با دوری از رویکردهای تبلیغاتی مستقیم و تمرکز بر گفتگوی علمی و فرهیخته، اعتبار قابل توجهی در محافل بینالمللی کسب کرده است. نقش والدای در ترویج گفتمان چندقطبی، تقویت دیپلماسی علمی روسیه، ایجاد زمینه برای گفتگوی تمدنها و ارائه روایتهای متعادل از تحولات بینالمللی، آن را به یکی از ابزارهای موثر در قدرت نرم مسکو تبدیل کرده است.
آینده نقشآفرینی این باشگاه در صحنه بینالمللی تا حد زیادی به توانایی آن در حفظ استقلال کارشناسی، انعطافپذیری در برابر تحولات جهانی، و نوآوری در روشهای دیپلماسی عمومی بستگی خواهد داشت. در نظم بینالمللی در حال تحول که با چند مرکزی شدن قدرت و تنوع گفتمانی همراه است، نقش نهادهایی مانند والدای به طور فزایندهای اهمیت خواهد یافت.که در حوزه دیپلماسی این امر تحت عنوان کنشگران پارادیپلماتیک مطرح می شود که نشان از فعالیت کنشگران غیردولتی ریز و درشت در عرصه سیاست خارجی و روابط بین الملل دارد.
منابع:
صادقی قهرودی، امیرحسین(۱۴۰۱). باشگاه گفت و گوی والدای؛ روایتی از یک اندیشکده خارجی، جامعه اندیشکده ها ، قابل دسترسی است در https://iranthinktanks.com/valdai-discussion-club/
سایت رسمی باشگاه والدای، https://valdaiclub.com/about/valdai/
[۱] Valdai Discussion Club
[۲] Andrey Bystritskiy
[۳] Fyodor Lukyanov
[۴] Nadezhda Lavrentieva
[۵] NTV Plus، RIA Novosti، TASS Russian News Agency
[۶] Sergei Lavrov
[۷] Mikhail Mishustin
[۸] Sergei Shoigu
[۹] Sergei Ivanov
[۱۰] Igor Shuvalov
[۱۱] Sergei Sobyanin
[۱۲] Abdullah II Ibn Al-Hussein
[۱۳] Kassym-Jomart Tokayev
[۱۴] Hamid Karzai
[۱۵] Tarja Halonen
[۱۶] Heinz Fischer
[۱۷] Thabo Mbeki
[۱۸] François Fillon
[۱۹] Yang Jiechi
[۲۰] Krzysztof Zanussi
[۲۱] John Mearsheimer
[۲۲] Russian World
