#اختصاصی
به قلم: دکتر مریم خالقی نژاد، پژوهشگر حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی
انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ اتفاق مهم در تاریخ روسیه بود که منجر به تغییرات قابل توجهی در رویکرد آن به دیپلماسی فرهنگی شد. در دوران پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه مأموریتی را برای ترویج میراث فرهنگی غنی خود و تقویت روابط بین المللی از طریق ابتکارات فرهنگی مختلف آغاز کرده است. دیپلماسی فرهنگی به عنوان یکی از ابزارهای مهم در سیاست خارجی کشورها، به ویژه برای قدرتهای جهانی مانند روسیه، نقش کلیدی در تقویت نفوذ و تصویر بینالمللی ایفا میکند. روسیه تحت رهبری ولادیمیر پوتین، توجه ویژهای به دیپلماسی فرهنگی داشته و از آن به عنوان ابزاری برای بازسازی جایگاه خود در عرصه جهانی و تقویت روابط با سایر کشورها استفاده میکند. این رویکرد بخشی از استراتژی کلی روسیه برای احیای جایگاه خود به عنوان یک قدرت جهانی و مقابله با نفوذ غرب است. تلاش داریم تا در تحلیل کوتاهی مهمترین ابزارها و اقدامات دیپلماسی فرهنگی روسیه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را بررسی نموده و گامهای برداشته شده توسط این کشور برای نمایش هویت فرهنگی خود در صحنه جهانی را بیان کنیم.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه خود را در یک دوره گذار قرار داد و نقش خود را در جامعه بین المللی ارزیابی کرد. به عنوان بخشی از این فرآیند، دولت روسیه اهمیت دیپلماسی فرهنگی را در ایجاد پلهایی با دیگر کشورها و ارتقای تصویر مثبت خویش در خارج از کشور به رسمیت شناخت و فعالیتهای متنوعی را آغاز کرد. ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، بارها بر اهمیت فرهنگ و تاریخ روسیه به عنوان عناصر کلیدی هویت ملی و ابزاری برای تقویت نفوذ بینالمللی تأکید کرده است. پوتین معتقد است که فرهنگ روسیه، با غنای تاریخی و هنری خود، میتواند به عنوان پلی برای ارتباط با سایر ملتها عمل کند. او در سخنرانیهای متعدد خود بر ضرورت ترویج زبان روسی، هنر، ادبیات، و میراث فرهنگی روسیه در خارج از مرزهای این کشور تأکید کرده است. پوتین همچنین بر نقش فرهنگ در مقابله با “تهاجم فرهنگی غرب” تأکید دارد. از دیدگاه وی، غرب به ویژه از طریق رسانهها و فرهنگ عامه در حال ترویج ارزشهایی است که با هویت سنتی روسیه در تضاد است. بنابراین، دیپلماسی فرهنگی روسیه نه تنها به عنوان ابزاری برای تقویت روابط بینالمللی، بلکه به عنوان سپری در برابر نفوذ فرهنگی غرب نیز عمل میکند. در حوزه دیپلماسی فرهنگی، روسیه طیف وسیعی از ابزارها را برای دستیابی به اهداف استراتژیک خود به کار گرفته است که در ادامه مهمترین آنها را مرور میکنیم.
- تبادلات فرهنگی[۱]:
یکی از ابزارهای اولیه و کلیدی در دیپلماسی فرهنگی روسیه، ترویج و گسترش مبادلات فرهنگی با سایر کشورها بوده است. روسیه در بدو فروپاشی شوروی تا کنون تلاش داشته است تا از طریق ابتکارات متنوع و جذابی مانند برگزاری جشنوارههای بینالمللی، برپایی نمایشگاههای هنری و همچنین ایجاد همکاریهای هنری با کشورهای مختلف، میراث فرهنگی غنی و متنوع خود را به نمایش بگذارد و با مردم و ملتهای سراسر جهان ارتباط برقرار کند. این نوع تبادلات فرهنگی نهتنها به نمایش گذاشتن هنر، سنتها و تاریخ فرهنگی روسیه کمک کرد، بلکه به تقویت درک متقابل و مبادلات دو سویه میان کشورهای مشترک المنافع با روسیه نیز یاری رساند. روسیه میزبان و شرکتکننده فعال در رویدادهای فرهنگی بینالمللی مانند جشنوارههای فیلم، نمایشگاههای هنری، و کنسرتها است. این فرایند به نوبه خود به تقویت روابط دیپلماتیک و توسعه همکاریهای پایدار بین روسیه و سایر کشورها کمک کرده و در راستای شکلگیری یک فضای مثبت و سازنده در عرصه بینالمللی مؤثر واقع شده است. از جمله این اقدامات جشنوارهها و نمایشگاههایی است که روسیه در راستای اهداف دیپلماسی فرهنگی در کشورهای مختلف برگزار کرده است( که گاها خیلی از این موارد توسط موسسات برگزار میشود)مانند:
- جشنوارههای فصلی روسیه که هنر و فرهنگ روسیه را در شهرهای مختلف جهان به نمایش میگذارد.
- هفته فیلم روسیه که سینما و فیلمسازی روسیه را در بازارهای بین المللی تبلیغ میکند.
- موسسه زبان و ادبیات روسی پوشکین[۲]، که رویدادها و نمایشگاههایی را برای ترویج ادبیات و زبان روسی در خارج از کشور برگزار میکند.
- تورهای باله روسیه، شامل اجراهای شرکتهای باله مشهور روسی در کشورهای سراسر جهان.
- مجمع فرهنگی سنت پترزبورگ، که هنرمندان، موسیقیدانان و شخصیتهای فرهنگی روسیه و سایر کشورها را گرد هم میآورد تا تبادل فرهنگی را به بحث و تبادل نظر بپردازند.
بهوسیله این ارتباطات فرهنگی، روسیه توانسته است علاوه بر معرفی توانمندیها و ویژگیهای فرهنگی خود، به درک بهتری از فرهنگها و عقاید دیگر ملتها نیز دست یابد و این مسئله بر غنای روابطش با کشورهای مختلف بهویژه در عرصههای سیاسی و اقتصادی تأثیرگذار خواهد بود.
- زبان،آموزش و تبادلات آموزشی[۳]:
در تلاش برای ترویج زبان و فرهنگ غنی روسی، کشور روسیه در برنامههای مختلفی برای حمایت و تقویت آموزش زبان و مطالعات فرهنگی در سایر ملل سرمایه گذاریهای چشمگیری انجام داده است. راه اندازی مراکز فرهنگی و آموزشگاههای زبان روسیه در کشورهای گوناگون، بستری مناسب را فراهم آورده است تا مردم در نقاط مختلف جهان بتوانند با تاریخ، زبان زنده و سنتهای قدیمی و جدید روسیه آشنا شوند و از این طریق تجربیات فرهنگی جدیدی را کسب کنند. این اقدامات نه تنها فرصتهایی برای یادگیری زبان روسی ایجاد کرده، بلکه در ترویج مفهوم فرهنگ روسیه در سطح جهانی نیز تاثیر بسزایی داشته است. با تشویق و حمایت از مطالعه و پژوهش درباره فرهنگ و هنرهای مختلف روسی، کشور روسیه همواره قصد دارد تا نفوذ فرهنگی خود را در مناطق مختلف جهان افزایش دهد و در عین حال علاقه و توجه بین المللی را به میراث غنی و متنوع خود جلب کند. روسیه برنامههای متعددی برای جذب دانشجویان خارجی به دانشگاههای خود دارد. این برنامهها نه تنها به تقویت روابط فرهنگی کمک میکنند، بلکه باعث ایجاد پیوندهای بلندمدت بین نخبگان خارجی و روسیه میشوند. این تلاشها به ویژه برای آشنا کردن نسل جوان با ارزشهای فرهنگی و تاریخی روسیه بسیار حائز اهمیت است و به آنها این امکان را داده است که درک بهتری از جامعه و فرهنگ بزرگ روسی پیدا کنند.
- نهادها و ابتکارات فرهنگی تاریخی[۴]:
روسیه به طرز مؤثری از نهادها و ابتکارات فرهنگی خود برای پیشبرد اهداف دیپلماسی فرهنگی خویش بهرهبرداری کرده است. این کشور با استفاده از موزهها، تئاترها و سازمانهای فرهنگی، توانسته است نقش بسیار مهمی در معرفی و نمایش هنر، موسیقی، ادبیات و تاریخ غنی و میراث فرهنگی خود برای مخاطبان بینالمللی ایفا کند. این نهادها به عنوان پلهای ارتباطی بین فرهنگها عمل کرده و باعث افزایش آگاهی جهانی از میراث فرهنگی روسیه شدهاند. به ویژه، موزهها با برگزاری نمایشگاههای بینالمللی و تئاترها با برگزاری اجراهای جهانی، به ترویج فرهنگ روسی در سطوح مختلف کمک کردهاند. علاوه بر این، ابتکارات فرهنگی مانند بنیاد Russkiy Mir که به حمایت از پروژههای فرهنگی و ترویج فرهنگ روسی در سطح جهانی پرداخته، در این راستا بسیار موثر و ارزشمند بودهاند. این بنیاد همچنین با ایجاد شبکههای ارتباطی و همکاریهای بینالمللی در زمینه فرهنگ، به تقویت تصویری مثبت از فرهنگ روسی در میان سایر ملتها کمک کرده است. همچنین روسیه از میراث فرهنگی و تاریخی خود به عنوان ابزاری برای جذب گردشگران و تقویت هویت ملی استفاده میکند. مکانهایی مانند کرملین، موزه هرمیتاژ[۵]( برخی آن را آرمیتاژ تلفظ میکنند)، و کلیسای سنت باسیل[۶] نمادهایی از عظمت فرهنگی روسیه هستند.این اقدامات به نوعی بخشی از دیپلماسی نرم روسیه به شمار میآید که هدف آن برقراری ارتباطات عمیقتر و ایجاد درک بهتر از میراث تاریخی و تمدنی، ارزشها و سنتهای فرهنگی روسیه در سطح جهانی است.
- دیپلماسی دیجیتالی و رسانهای[۷] :
در عصر دیجیتال، روسیه بهطور گسترده و مؤثر از پلتفرمهای آنلاین و رسانههای اجتماعی به عنوان بخشی کلیدی از استراتژی دیپلماسی فرهنگی خود استفاده میکند. این کشور با بهرهگیری هوشمندانه از فناوریهای نوین، اطلاعات مربوط به رویدادهای فرهنگی، هنری، تاریخی و میراثی خود را با مخاطبان جهانی به اشتراک میگذارد. این اقدامات نه تنها ارتباط مؤثری با مخاطبان مجازی ایجاد کرده، بلکه دسترسی روسیه را به جمعیت بیشتری در سراسر جهان گسترش داده است. این تعاملات دیجیتالی، حضور فرهنگی روسیه را در عرصههای بینالمللی تقویت کرده و فرصتی استثنایی برای معرفی ارزشها، سنتها و دستاوردهای فرهنگی این کشور فراهم میکند.روسیه همچنین با ارائه محتوای فرهنگی به شیوههای جذاب و متنوع، مانند ویدئوها، تصاویر، مقالات و برنامههای زنده، امکان آشنایی عمیقتر و تعاملیتر با فرهنگ روسی را برای مخاطبان فراهم میکند. این تلاشها نه تنها به ترویج فرهنگ روسی در سطح جهانی کمک میکند، بلکه زمینهساز گفتوگو و تبادل فرهنگی با دیگر ملتها نیز میشود. از این طریق، روسیه توانسته است تصویری مثبت و جذاب از خود در فضای دیجیتال ایجاد کند و به عنوان بازیگری مهم در عرصه فرهنگی بینالمللی مطرح شود. شبکههای رسانهای روسیه مانند [۸]RT و اسپوتنیک به عنوان ابزارهای دیپلماسی عمومی عمل میکنند و با تولید محتوای چندزبانه، تصویر روسیه را در جهان ترویج میدهند این رویکرد دیجیتالی و رسانهای همچنین به حفظ و معرفی میراث فرهنگی روسیه به نسلهای آینده و مخاطبان جهانی کمک شایانی کرده است.
جمعبندی:
میتوان گفت که تلاشهای دیپلماسی فرهنگی روسیه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به طور کلی چند وجهی و پویا بوده است. در این سالها، روسیه با استفاده از مبادلات فرهنگی، برنامههای زبانی، مشارکتهای سازمانی و ابتکارات رسانهای و دیجیتال به دنبال این بوده است که نه تنها میراث فرهنگی غنی خود را به نمایش بگذارد، بلکه همچنین روابط خود را با سایر کشورها تقویت کند و گسترش دهد. این فعالیتها نشاندهنده یک رویکرد استراتژیک در عرصه دیپلماسی فرهنگی است که به روسیه اجازه میدهد تا در سطح جهانی صدای خود را تقویت کند و تأثیرگذاری بیشتری بر روی دیگر کشورها داشته باشد. در حالی که روسیه به حرکت در موقعیت خود در عرصه بینالمللی ادامه داده است از طریق دیپلماسی فرهنگی نیز به دنبال کسب نفوذ برآمده و همچنین دیپلماسی فرهنگی همچنان ابزاری حیاتی خواهد بود. این ابزار نه تنها برای ارتقای تفاهم، همکاری و احترام متقابل در صحنه جهانی برای کرملین اهمیت دارد، بلکه میتواند به ایجاد پلهای ارتباطی میان ملتها و فرهنگها کمک کند و در نهایت به تقویت صلح و پایداری در روابط بینالمللی این کشور و گسترش تصویر مثبت آن منجر گردد. با عطف به ابزارهای مطرح شده، اهداف کرملین را در حوزه دیپلماسی فرهنگی را میتوان موارد زیر بیان کرد:
- تقویت تصویر روسیه در جهان
- تقویت روابط با کشورهای همسایه و فرامنطقهای: از طریق ترویج فرهنگ و زبان روسی، روسیه به دنبال تقویت روابط با کشورهای مستقل مشترکالمنافع (CIS[9]) و سایر کشورها است
- مقابله با نفوذ فرهنگی غرب و حفظ هویت ملی
- جذب گردشگر و سرمایهگذاری
چالشها:
- تصویر منفی روسیه در رسانههای غربی: رسانههای غربی اغلب تصویری منفی از روسیه ارائه میدهند که میتواند بر تأثیر دیپلماسی فرهنگی این کشور تأثیر بگذارد.
- رقابت با قدرتهای فرهنگی دیگر مانند ایالات متحده، چین و اتحادیه اروپا
- محدودیتهای مالی ناشی از تحریم و اقدامات نظامی
[۱] Cultural exchanges
[۲] Pushkin State Russian Language Institute
[۳] educational exchanges
[۴] Historical cultural institutions and initiatives
[۵] Hermitage Museum
[۶] Saint Basil’s Cathedral
[۷] Digital and media diplomacy
[۸] Russia Today
[۹] Commonwealth of Independent States