نقش بندر خشک خورگوس در اقتصاد قزاقستان

به قلم: علی افسری؛ دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز دانشگاه تهران

بندر خشک خورگوس، وسیع‌ترین بندر خشک جهان، و بزرگترین بندر خشک و پایانه حمل و نقل کالا در آسیای مرکزی؛ جایی که شرق و غرب جهان به هم می‌رسند. این بندر خشک در شهری به همین نام بنا شده است. شهری که در مرز قزاقستان و چین قرار گرفته و در ۳۱ کیلومتری جارکند، ۳۳۰ کیلومتری آلماتی و ۱۳۰۰ کیلومتری آستانه واقع شده است. این شهر هورگوس، خورگاس و قورغاس نیز تلفظ می‌شود. خورگوس یکی از راه‌های رسیدن چین به اروپا است و این بندر خشک ۲۷ شهر چین و ۱۱ شهر اروپایی را به طور مستقیم به هم وصل می‌کند. چین در کلان‌پروژه ابتکار کمربند و جاده، نگاه ویژه‌ای به خورگوس دارد و به همین دلیل سرمایه‌گذاری‌های زیادی در این بندر خشک انجام داده است. بندر خشک خورگوس بخشی از کلان‌پروژه ابتکار کمربند و جاده چین، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و پروژه ملی راه روشن قزاقستان است.

ابتکار کمربند و جاده

ابتکار کمربند و جاده (Belt and Road Initiative – BRI) که توسط دولت چین در سال ۲۰۱۳ معرفی شد، کلان‌پروژه‌ای استراتژیک و بین‌المللی است که هدف آن اتصال کشورهای آسیایی، اروپایی و آفریقایی از طریق شبکه‌ای از جاده‌ها، راه‌آهن‌ها، بنادر و زیرساخت‌های دیگر است. این ابتکار الهام‌گرفته از مسیرهای باستانی جاده ابریشم است و دو مسیر اصلی شامل “کمربند اقتصادی جاده ابریشم” و “جاده ابریشم دریایی قرن بیست و یکم” را در بر می‌گیرد. هدف اصلی این ابتکار تقویت تجارت و سرمایه‌گذاری بین کشورهای شرکت‌کننده از طریق بهبود زیرساخت‌ها و ایجاد شبکه‌های حمل‌ونقل مدرن است.

این طرح به ارتقاء تجارت بین‌المللی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تقویت همکاری‌های اقتصادی، توسعه پایدار و تبادل فرهنگی کمک می‌کند. تاکنون پروژه‌های بزرگی در قالب این ابتکار در بسیاری از کشورها اجرا شده‌اند که شامل ساخت راه‌آهن‌ها و بنادر جدید در کشورهایی مانند پاکستان، میانمار، قزاقستان، سریلانکا و یونان است. این پروژه‌ها نقش مهمی در تقویت ارتباطات اقتصادی و تجاری بین‌المللی ایفا کرده‌اند.

هفتم سپتامبر ۲۰۱۳، رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پینگ، در سفر خود به قزاقستان طی یک سخنرانی در دانشگاه نظربایف، دکترین اقتصادی جدید چین در آسیا را با عنوان “ساختن کمربند اقتصادی جاده ابریشم” اعلام کرد. رهبران قزاقستان بشدت تمایل به ایفای نقش در بازی کریدورها دارند. در همین راستا نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور وقت قزاقستان، در سال ۲۰۱۴ از طرح راه روشن(Nurly Zhol) رونمایی کرد. قزاقستان ذیل همین برنامه سرمایه‌گذاری‌های زیادی در حوزه‌های حمل و نقل، فناوری و آموزش کرده است و می‌توان گفت راه روشن قزاقستان و ابتکار کمربند و جاده چین در خورگوس تلاقی پیدا می‌کنند.

قزاقستان

چین از دیرباز ارتباطات گسترده‌ای با منطقه آسیای مرکزی داشته است. راه ابریشم کهن، به مدت هزاران سال از آسیای مرکزی عبور می‌کرد و چین را به اروپا متصل می‌کرد. با کشف راه‌‌های دریایی در سده پانزده میلادی، راه ابریشم کهن از رونق افتاد و تا دهه ۹۰ قرن بیستم میلادی منطقه آسیای مرکزی در محاسبات حاکمان چین جایگاهی نداشت. با رشد اقتصادی بالای چین، گذر از مرزهای سیاسی و افزایش روابط اقتصادی با دیگر کشورها لازم می‌نمود. افزایش سریع تولید ناخالص داخلی چین‌، نیاز این کشور به بازارهای بین‌المللی و مواد خام را بیشتر کرد. از سویی دیگر، رشد تمایلات تجزیه‌طلبانه در استان سین‌کیانگ و ظهور اسلام‌گرایی افراطی در کشورهای غربی چین(افغانستان، تاجیکستان و پاکستان)، سبب شد تا چین حضور بیشتری در آسیای مرکزی و افغانستان داشته باشد. حضور چین در این منطقه همراه شد با ساز وکارهای امنیتی مانند شانگهای و پروژه‌های اقتصادی مانند ابتکار کمربند و جاده. حجم تجارت چین با کشورهای آسیای مرکزی که در سال ۱۹۹۲ تنها ۰٫۴۶ میلیارد دلار بود، در سال ۲۰۲۴ به ۹۴٫۸۲ میلیارد دلار رسیده است. چین اولین شریک تجاری کشورهای قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان، دومین شریک تجاری قزاقستان و سومین شریک تجاری تاجیکستان است. [۱] [۲] همه پنج کشور آسیای مرکزی در کلان‌پروژه ابتکار کمربند و جاده حضور دارند. اما در این میان قزاقستان نقش مهم‌تری نسبت به دیگر کشورها بازی می‌کند. به گفته قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، این کشور در ۱۵ سال گذشته ۳۵ میلیارد دلار در حوزه زیرساخت‌های حمل و نقل سرمایه‌گذاری کرده است.[۳] جغرافیای مطلوب و منابع طبیعی سرشار، به قزاقستان این فرصت را داده تا تبدیل به «قطب آسیای مرکزی» بشود. این کشور بصورت همزمان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کلان‌پروژه ابتکار کمربند و جاده حضور دارد. حجم سرمایه‌گذاری‌های چین در قزاقستان، بزرگ‌ترین و ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی به اندازه‌ای است که بسیاری از ناظران، آلماتی، بزرگ‌ترین شهر و پایتخت پیشین این کشور را به عنوان «دبی نوین» توصیف کرده‌اند.[۴]

بندر خشک خورگوس

بندر خشک خورگوس (Khorgos dry port) در مرز ۱۷۸۲ کیلومتری چین و قزاقستان و در شهر خورگوس، خورگاس یا قورغاس قرار گرفته است. این بندر خشک یک مرکز لجستیکی کلیدی در منطقه اوراسیا است و نقش مهمی در ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) ایفا می‌کند. این بندر وسیع‌ترین بندر خشک جهان، و بزرگترین بندر خشک و پایانه حمل و نقل در آسیای مرکزی است.  این بندر در سال ۲۰۱۵ افتتاح شد و ظرفیت آن به طور مداوم در حال افزایش است. در سال ۲۰۱۹، حجم بار عبوری از این بندر به ۱۸۰ هزار کانتینر(TEUs) در سال رسید و بنظر می‌رسد این رقم در سال ۲۰۲۳ به ۵۰۰ هزار کانتینر(TEUs) در سال رسیده باشد.[۵] این رقم در سال ۲۰۱۷ حدود ۷۴هزار کانتینر در سال بود.

بندر خشک خورگوس، شامل یک منطقه ویژه اقتصادی، یک گذرگاه مرزی و یک پایانه حمل و نقل بار و شهرک‌های صنعتی است. این منطقه دارای زیرساخت‌های متنوعی برای ذخیره‌سازی و تجمیع کالاها، خدمات حمل و نقل و لجستیک، گمرکی، قرنطینه و آزمایشگاه، و انبارداری می‌باشد. همچنین، امکاناتی مانند بسته‌بندی، کانتینرهای مختلف (خشک و یخچال‌دار)، کشنده‌ها و پایانه‌های ریلی و جاده‌ای از دیگر ظرفیت‌های این شهر به شمار می‌روند. خورگوس به عنوان بزرگترین بندر خشک جهان و مرکز همکاری مرزی بین‌المللی چین و قزاقستان، دارای خطوط ریلی، بزرگراه‌ها، خطوط لوله، و مراکز تجاری و فیبر نوری نیز هست.

خورگوس از طریق خطوط ریلی به طور مستقیم به شهرهای بزرگ چین متصل است. این گذرگاه ۲۷ شهر چین و ۱۱ شهر اروپایی را به طور مستقیم به هم وصل می‌کند. [۶]زمان حمل‌ونقل کالا از طریق خورگوس به اروپا کمتر از بیست روز است که در مقایسه با مسیرهای دریایی سنتی بسیار سریع‌تر است. کالاها از ویتنام و کره جنوبی به چین می‌روند و با عبور از خورگوس به اوراسیا و اروپا می‌رسند. این بندر نه تنها از فناوری‌های پیشرفته برای سرعت‌بخشی به عملیات گمرکی بهره می‌برد، بلکه در منطقه ویژه اقتصادی خورگوس قرار دارد که مزایای مالیاتی و تجاری قابل توجهی برای شرکت‌ها فراهم می‌کند.

با استفاده از این بندر و خطوط ریلی متصل به آن، زمان حمل‌ونقل کالا از چین به اروپا به حدود ۱۰ تا ۲۰ روز می‌رسد. این زمان حمل‌ونقل به مراتب سریع‌تر از روش‌های سنتی دریایی است که معمولاً می‌تواند حدود ۴۰ روز طول بکشد. این کاهش زمان به شرکت‌ها و تجار این امکان را می‌دهد که به سرعت به تقاضای بازار پاسخ دهند و موجودی کالاهای خود را بهبود بخشند که در نهایت به افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها منجر می‌شود.

تاثیر بندرخشک خورگوس بر اقتصاد قزاقستان

پروژه بندرخشک خورگوس، به عنوان یک کلان‌پروژه اقتصادی، قزاقستان را بعنوان یک مسیر امن و سریع برای حمل و نقل کالاها مطرح کرده است. این پروژه فقط در پایانه حمل و نقل کالا خلاصه نشده است و منطقه آزاد تجاری خورگوس که در سال ۲۰۱۷ تاسیس شده، با دادن خدمات بسیاری به سرمایه‌گذاران بر اهمیت این منطقه افزوده است. معافیت‌های مالیاتی و برپایی نمایشگاه‌های تجاری از دیگر خدمات منطقه ویژه اقتصادی خورگوس است. منطقه ویژه اقتصادی خورگوس به مسافران و تجار این امکان را می‌دهد که تا ۳۱ کیلوگرم کالا را بدون پرداخت عوارض گمرکی جابجا کنند. قرارگیری مراکز تفریحی و توریستی و هتل‌های لوکس، می‌تواند این منطقه را به یک مرکز توریستی و تفریحی نیز تبدیل کند.  تا سال ۲۰۱۷ این پروژه حدود ۲۵۰۰۰ شغل برای مردم این منطقه در قزاقستان ایجاد کرده است.[۷] یکی از برنامه های بندر خشک خورگوس ، ایجاد زنجیره تامین جدید با هدف کاهش تراکم در بنادر دریایی از طریق افزایش کارایی و بهره‌مندی از مزایای ریل و جاده می باشد.

سرمایه گذاری ۳۵ میلیاردی قزاقستان در زیرساخت‌های حمل و نقل، همسایگی با چین و روسیه، شبکه وسیع راه‌آهن(۵۰ درصد حمل و نقل قزاقستان بوسیله راه‌آهن انجام می‌شود)، قرارگیری در قلب آسیای مرکزی و هارتلند، سبب شده تا این کشور پهناور تبدیل به هاب نقل و انتقال کالا و مسافر شود در این میان، بندر خشک خورگوس به عنوان یکی از پیشران‌های صنعت حمل و نقل کشور قزاقستان، نقش مهمی در جذب سرمایه و توسعه اقتصادی قزاقستان بازی می‌کند. آلمان و قزاقستان قراردادی برای ساخت یک فرودگاه تا سال ۲۰۳۲ در خورگوس منعقد کرده‌اند و بناست حدود ۵۵۷ میلیون دلار در این پروژه سرمایه‌گذاری شود. طبق ادعای مسئولان قزاقستانی، در منطقه ویژه اقتصادی خورگوس ۵۶ شرکت بین‌المللی در حال کار بر روی پروژه‌هایی به ارزش ۱٫۸ میلیارد دلار هستند.[۸]

در سال‌های اخیر، خورگوس تبدیل به یک شریان اصلی اقتصادی در منطقه شده است. حجم تجارت بین چین و قزاقستان در سال ۲۰۲۳ به ۳۱.۵ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۴ به ۴۳٫۸ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال‌های گذشته رشد چشمگیری نشان می‌دهد. این پروژه به تقویت جایگاه قزاقستان به عنوان مرکز اصلی حمل‌ونقل بین‌المللی کمک کرده است. بنظر می‌رسد که چین برای تنوع بخشیدن به مسیرهای دسترسی خود به اروپا، از خورگوس حمایت بیشتری کند. خورگوس می‌تواند با کوتاه‌تر کردن زمان رسیدن کالا به چین، قیمت تمام شده محصولات را بشدت کاهش دهد. سرمایه‌گذاری شرکت‌های اروپایی در خورگوس نشان دهنده اشتیاق اروپایی‌ها به افزایش ظرفیت و قابلیت‌های این منطقه مهم است. قزاقستان برخلاف دیگر کشورهای آسیای مرکزی از تعارضات  و مشکلات داخلی کمتری برخوردار است. این امر در کنار اقتصادی شدن سیاست خارجی این کشور، سبب جذب سرمایه‌‌های زیادی شده است.

قزاقستان با برخورداری از منابع انرژی، موقعیت استراتژیک در قلب اوراسیا و زیرساخت‌های حمل و نقل مناسب، به یکی از مهم‌ترین کشورهای راه ابریشم نو تبدیل شده است. به طور کلی، ابتکار کمربند-جاده به قزاقستان کمک می‌کند تا به یک هاب ترانزیتی تبدیل شود و اتصال بزرگ‌ترین بازارهای جهانی یعنی چین و اروپا را تسهیل کند، این موضوع بزرگ‌ترین فرصت این کشور از زمان استقلالش به شمار می‌رود. قزاقستان در چشم انداز ملی خود، یعنی «قزاقستان ۲۰۵۰»، بنا دارد تا جزئی از ۳۰ اقتصاد بزرگ جهان باشد.

[۱] https://astanatimes.com/2025/01/kazakhstan-ranks-first-among-chinas-central-asian-trade-partners-in-2024/

[۲]شیوا علی‌زاده، اهداف و عملکرد چین در آسیای مرکزی بنیاد مطالعات قفقاز

[۳] https://astanatimes.com/2023/05/tokayev-launches-construction-of-kazakhstans-logistics-center-in-xian-during-state-visit/

[۴] آرش رییسی نژاد . (۱۴۰۰). کمربند زمینی راه ابریشم نوین و ژئوپلیتیک آسیای مرکزی. پژوهش نامه ایرانی سیاست بین الملل, ۱۰(۱),

[۵] https://thediplomat.com/2019/09/the-khorgos-hype-on-the-belt-and-road/

[۶] https://eng.yidaiyilu.gov.cn/p/16154.html

[۷] https://eng.yidaiyilu.gov.cn/p/16151.html

[۸]https://timesca.com/kazakhstans-eastern-dry-port-to-get-new-airport-with-german-cooperation/