#اختصاصی
به قلم: چایتانیا گیری، بنیاد تحقیقات آبزرور هند
به نظر می‌رسد چشم‌انداز هند برای کنسرسیوم کاوش فضایی بریکس در حال تحقق است، زیرا روس‌اتم (Rosatom) از یک تلاش مشترک بین کشورها برای استقرار راکتورهای کوچک مدولار در ماه خبر می‌دهد.
در مجمع اقتصادی شرقی ۲۰۲۴ که اخیراً در ولادی‌وستوک برگزار شد، اظهارات الکسی لیخاچف، مدیرکل روس‌اتم، توجه جهانیان را به خود جلب کرد: «راه‌حل جدیدی که از ما خواسته شده تا اجرا کنیم، نسخه‌ای از یک نیروگاه هسته‌ای قمری با ظرفیت انرژی تا نیم مگاوات است. به هر حال، با مشارکت جامعه بین‌المللی، شرکای چینی و هندی ما بسیار علاقه‌مند به این موضوع هستند. ما تلاش می‌کنیم پایه‌گذاری چندین پروژه فضایی بین‌المللی را انجام دهیم.» این اظهارات منجر به گمانه‌زنی‌هایی شد که آیا هند، روسیه و چین قطعاً برای یک مأموریت فضایی گرد هم می‌آیند؟ و آیا این اقدامی برای کاهش تنش در روابط دوجانبه هند و چین است که توسط مسکو میانجیگری شده؟ و چگونه این پیشنهاد گامی به سوی استقرار راکتورهای کوچک مدولار در ماه است؟
آنچه روس‌اتم و به واسطه آن، دولت روسیه پیشنهاد می‌کند، اجرای مشترک تحقیق و توسعه یک راکتور هسته‌ای کوچک مدولار با ظرفیت قدرت در حدود ۰.۵ مگاوات الکتریکی است، که می‌تواند به یک محموله فضایی تبدیل شود و از طریق ربات‌ها و مداخله انسانی در ماه مونتاژ شود. با کنار گذاشتن تجهیزات پایه تحقیقاتی قمری، جهان تاکنون شاهد چنین راکتورهایی با ظرفیت انرژی کوچک نبوده است. پیشنهاد روس‌اتم حتی از کوچک‌ترین راکتور مدولار در دست توسعه، یعنی راکتور شرکت آمریکایی Oklo Inc به نام «Aurora» که با ظرفیت ۱.۵ مگاوات الکتریکی در حال تحقیق و توسعه است، نیز کوچک‌تر است. این راکتور کوچک مدولار ظرفیت تولید انرژی بسیار بیشتری نسبت به مولدهای رادیوایزوتوپی دارد که اغلب در فضاپیماهای کاوش اعماق فضا استفاده می‌شوند و کمتر از ۵۰۰ وات تولید می‌کنند. راکتورهای کوچک مدولار از نظر مینیاتوریزه کردن اجزا و ظرفیت انرژی، بسیار کوچک‌تر از راکتورهای مدولار کوچک (SMR) هستند که در محدوده توان ۱۰ تا ۵۰۰ مگاوات الکتریکی قرار دارند. بنابراین، گمراه‌کننده است که با شنیدن صحبت‌ها درباره راکتورهای مدولار کوچک، تصور کنیم این پیشنهاد هم برای آنهاست؛ این‌گونه نیست.
آنچه لیخاچف گفت نیز بسیار مشخص است و اشاره‌ای به راکتورهای مدولار کوچک ندارد؛ بخش کوچک‌تر روس‌اتم، یعنی روس‌اتم اوورسیز (Rosatom Overseas)، در اتم‌اکسپو ۲۰۲۴ اعلام کرد که در حال مذاکره با نهاد هسته‌ای هند برای ارائه فناوری راکتورهای مدولار کوچک است. بنابراین، اگر فناوری SMR قرار است در مارس ۲۰۲۴ توسط روس‌ها به هند فروخته شود، نمی‌تواند بخشی از پیشنهاد مشترک آنها در سپتامبر ۲۰۲۴ باشد. راکتور کوچک مدولار دسته جدیدی است که جدا از SMR است و برای کاربردهای علمی و صنعتی استراتژیک طراحی شده است.
چرا روسیه به دنبال همکاری است؟
در چهار سال گذشته، چین پیشرفت‌های پیوسته‌ای در زمینه ایستگاه تحقیقاتی بین‌المللی قمری (ILRS)، یک پروژه مگای تحقیقاتی قمری چندملیتی که در سال ۲۰۱۶ اعلام کرد، داشته است. ILRS بیشتر یک پروژه بزرگ تحت رهبری چین است که روسیه تنها در سال ۲۰۲۱ به آن پیوست. در سال ۲۰۲۰، روس‌ها همچنان به پیوستن به برنامه آرتمیس در راستای کاوش مشترک ماه امیدوار بودند. امروز، به جز روسیه و چین، ILRS عمدتاً شامل کشورهای عضو است که هنوز توانایی‌های فرود و عملیات سطحی قمری را به صورت بومی توسعه نداده‌اند. ILRS به یک شریک توانمند دیگر نیاز دارد و هند یکی از معدود کشورهایی است که این توانایی نادر را دارد.
در حال حاضر، روسیه به شدت بر دستیابی به موفقیت در فرود قمری متمرکز است؛ از چهار مأموریت اولیه ILRS، چین در دو مورد موفق بوده است، چانگ‌ئه ۴ و چانگ‌ئه ۶، و روسیه تنها یک مأموریت باقی‌مانده دارد، لونا ۲۶، که انتظار می‌رود موفقیت‌آمیز باشد. متأسفانه، کاوشگر لونا ۲۵ در حین فرود به سطح ماه سقوط کرد.
علاوه بر این چهار مأموریت سینیک (چینی) و روسی، داشبورد مأموریت‌های فعلی ILRS نشان‌دهنده یک نانوماهواره پاکستانی‌نما است، اما در واقع این ماهواره متعلق به چین با نام iQube-Qamar است. حضور غیرطبیعی و تحمیلی پاکستان در ILRS باعث می‌شود که هند از این گروه فاصله بیشتری بگیرد. چین با ایجاد سازمان همکاری ایستگاه تحقیقاتی بین‌المللی قمری در هفی (Hefei) کنترل خود را بر این پروژه بیشتر کرده است. این موضوع ممکن است برای مسکو خوشایند نباشد، چراکه روسیه در این کنسرسیوم بیشتر به‌عنوان یک عضو تابع و نابرابر ظاهر می‌شود. اگر پیام‌های ضمنی را بخوانیم، سخنرانی لیخاچف در مورد پیوستن هند به طرح‌های قمری روسیه از ولادی‌وستوک، شهری که نقطه‌ای حساس در روابط چین و روسیه است، بیان شده است. ممکن است هند به ILRS نپیوندد، اما این به معنای رد کامل پیوستن به پیشنهاد روسیه نیست؛ تنها ممکن است نحوه پیوستن متفاوت باشد.
در جریان نشست سران بریکس در سال ۲۰۲۳ در آفریقای جنوبی، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، پیشنهادی فوق‌العاده برای ایجاد کنسرسیوم کاوش فضایی بریکس ارائه کرد. این کنسرسیوم احتمالاً گروهی از کشورها خواهد بود که منابع فنی، مالی و انسانی خود را برای شرکت در کاوش‌های قمری و بین‌سیاره‌ای با مشارکت نهادهای تجاری و غیرتجاری خود، جمع‌آوری می‌کنند. بنابراین، اگر تعداد زیادی از کاربران وجود داشته باشند که برای حضور طولانی‌مدت انسان در فضا برنامه‌ریزی می‌کنند، کشورهایی که قادر به تأمین منابع انرژی پیشرفته، ایمن و پایدار برای ساخت و بهره‌برداری از این زیرساخت قمری مورد نظر هستند، منطقی است که آنچه را که روس‌اتم پیشنهاد می‌دهد دنبال کنند. تنها دو منبع انرژی در ماه وجود دارد: فوتوولتائیک و هسته‌ای، و از نظر هزینه‌های طول عمر انرژی و مقاومت در برابر آب‌وهوای فضایی و میکرومتئوریت‌ها، انرژی هسته‌ای به‌طور قابل توجهی بر فوتوولتائیک برتری دارد.
در طی پانزده سالی که بریکس وجود داشته، این گروه به‌عنوان یک سازمان چندجانبه بالغ ظاهر شده که فرصت‌های زیادی برای همکاری‌های علمی فراهم کرده است. سه گروه کاری بریکس وجود دارند که در حال همکاری‌های مرتبط و موازی با توسعه راکتور کوچک مدولار پیشنهادی هستند.
گروه کاری نجوم بریکس به‌طور اختصاصی بر گسترش دامنه علوم نجومی از طریق دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی و آزمایشگاه‌های ملی اصلی متمرکز است. در جلسه گروه کاری در سال ۲۰۲۳، اعضا دو تصمیم مهم گرفتند: اول، تبدیل این گروه کاری به یک جامعه یا انجمن تحقیقاتی و دوم، گسترش دامنه فعالیت‌ها از به اشتراک‌گذاری دانش نجوم به هم‌توسعه ابزارهای نجومی.
ریاست بریکس در سال ۲۰۲۴ که به عهده روسیه بود، منجر به تأسیس اولین مجمع پزشکی هسته‌ای بریکس شد که اکنون بر استفاده از رادیوداروها برای درمان بیماری‌های سرطانی و غیرسرطانی متمرکز است. این مجمع اکنون در حال راه‌اندازی مراکز چندملیتی آزمایشات بالینی، هم‌سان‌سازی مقررات رادیوداروها و نتایج آزمایشات بالینی، و ایجاد فرآیندهای بازرسی توسط متخصصان در کشورهای عضو است.
گروه کاری زیرساخت‌های تحقیقاتی و پروژه‌های مگاساینس بریکس، از زمان پیشنهاد آن در سال ۲۰۱۵، بستری مشترک برای ارائه دسترسی به آزمایشگاه‌های علمی منتخب کشورهای عضو جهت انجام تحقیقات مگاساینس فراهم کرده است. این گروه در حال حاضر در تلاش است تا پروژه‌های مگای جدیدی را شناسایی کند که کشورهای عضو بتوانند به‌طور مشترک بسازند، بهره‌برداری کنند و آن را برای کشورهای غیر عضو بریکس نیز باز کنند.
بنابراین اگر یک رآکتور کوچک هسته‌ای به واقعیت بپیوندد، کنسرسیوم کاوش فضایی می‌تواند به‌طور مؤثری توسط این سه گروه فنی چندجانبه موجود یاری شود. گروه کاری نجوم می‌تواند در زمینه ایجاد تلسکوپ‌های زمینی برای آگاهی از وضعیت فضا در حوالی ماه کمک کند که ساخت و بهره‌برداری روان از راکتور را تضمین کند. مجمع پزشکی هسته‌ای می‌تواند کمک شایانی در تحقیقات مربوط به زیست‌شناسی فضایی، زیست‌شناسی پرتوها و پژوهش‌های مربوط به سلامت فضانوردان و سکونتگاه‌های آنها داشته باشد. گروه کاری پروژه‌های مگاساینس می‌تواند پایه‌گذاری لازم برای تبدیل این رآکتور کوچک هسته‌ای به یک پروژه مگاساینس بین‌المللی و چندجانبه را انجام دهد. این پروژه همچنین می‌تواند به بریکس کمک کند تا ذی‌نفعان غیر عضو جدیدی را جذب این پروژه مگاساینس کند.
ساخت هرگونه تأسیسات علمی هسته‌ای صلح‌آمیز، هرچند کوچک، نیازمند اعتمادسازی جهانی خواهد بود. اگر بریکس انتخاب کند که ساخت و بهره‌برداری از آن را رهبری کند، پروتکل‌های بازرسی و اعتمادسازی که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنظیم شده‌اند، ضروری خواهند بود. این احتمال وجود دارد که برخی از اعضای برنامه آرتمیس نیز به این پروژه علاقه نشان دهند یا یک راکتور مشابه اما غیررقابتی را مطرح کنند، که دومی احتمال واقعی است، زیرا رولز رویس نیز در حال کار بر روی چنین راکتور قمری است. همه تلاش‌ها باید انجام شود تا این پروژه در راستای منافع علمی جمعی بشریت باقی بماند و به یک بازی صفر-مطلق برای تسلط فضایی بین بلوک‌های آستروسیاسی تبدیل نشود.
