#اختصاصی
به قلم: دکتر حسن صادقیان؛ تحلیلگر مسائل سیاسی
ترکیه شاید حدود ۲ قرن است به صورت آهسته و پیوسته فرایند دموکراسیسازی را طی میکند و در این فرایند طولانی مدت، هم ساختار سیاسی و هم بلوک اپوزیسیون نقشآفرینیهای مثبت و منفی داشتهاند. در این یادداشت تلاش شده است نقش بلوک اپوزیسیون ترکیه در دو دهه اخیر در قالب سه پیش شرط مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. اساساً برای تحقق امر دموکراسیسازی در هر کشوری، سه پیش شرط یا پیش زمینه لازم و ضروری است و میبایست ۱٫ شرایط تسهیل کنندهی آغاز مراوده، ۲٫ شرایط تسهیل کنندهی تحقق بخشیدن به مراوده و ۳٫ شرایط تحکیم آن فراهم و محقق شود.
در پله اول به نظر میرسد بلوک اپوزیسیون ترکیه طی دو دهه اخیر نتوانسته است از تلاشهای ابتدایی و سطحی برای رواج حداقلی از گفتار و رفتار دموکراتیک فراتر رود و از انعکاس دموکراسی کاذب که احتمالاً متأثر و یا بازتاب مشروعیت رو به افزایش نمادها و رویههای دموکراتیک دوره حاکمیت دو دهه اخیر حزب عدالت و توسعه است، اجتناب کند. به همین دلیل نیز جامعه ترکیه تاکنون باور و اعتمادی به موفقیت رهبران بلوک اپوزیسیون برای عبور از این مرحله نداشته است. اساساً از نگاه جامعه، اینگونه دموکراسیهای کاذب نمایانگر پایبندی نخبگان به فرایند دموکراسیسازی نیست؛ لذا تا زمانی که تحولی در عرصه گفتار و رفتار رهبران بلوک اپوزیسیون ترکیه رخ نداده باشد و از بازتاب و تأیید نمادها و رویههای دموکراسی کاذب و نمادین ساختار سیاسی فعلی گذر نکند، شرایط تسهیل کننده مراوده با جامعه و گروههای مختلف سیاسی محقق نخواهد شد.
در پله دوم؛ به نطر میرسد در دو دهه اخیر نقش آفرینی بلوک اپوزیسیون ترکیه در امر دموکراسیسازی، از طریق مراوده و در قالبهای اصلاحطلبان و نخبگان اپوزیسیونی با اتخاذ استراتژی متناقض، با شکست مواجه شده است؛ به ویژه روند تغییر و تحولات در رهبری حزب جمهوری خلق و پروسه گذار سیاسی درون جناحی و فراگفتمانی، مسائل مهمی هستند که همچنان محل بحث و مشاجره هستند؛ به طوری که چند روز پیش کمال قلیچدار اوغلو سخن از بازگشت به عرصه سیاسی زد و هنگام سخنرانی در مراسم بزرگداشت حاج بکتاش ولی، به انتقاد از رهبران فعلی حزب جمهوری خلق پرداخت که تنشها در این حزب را بار دیگر افزایش داد.
در وضعیت فعلی به نظر میرسد اپوزیسیون ترکیه تنها با جلب حمایت تودهای میتواند شرایط تسهیل کنندهی تحقق بخشیدن به مراوده را جامه عمل بپوشاند. نمونه بارز این روند را میتوان پیروزی حزب جمهوری خلق در انتخابات شهرداریهای ۳۱ مارس ۲۰۲۴ و تأثیر آن بر جایگاه و اعتبار سیاسی این حزب و متعاقباً آمادگی و استقبال ساختار سیاسی حاکم برای مراوده و گفتگو با این حزب و تقویت همگراییها و دیدار رئیس جمهور اردوغان با اوزگور اوزل رئیس حزب جمهوری خلق، نام برد. تداوم پیروزیهای بلوک اپوزیسیون در کارزارهای انتخاباتی قطعاً نقش بسیار مؤثری در تسهیل مراودههای سیاسی و تقویت فرایند دموکراسیسازی ترکیه ایفا خواهد کرد.
پله سوم؛ شرایط تحکیم روند مراوده است که ضرورت آن، تثبیت و پابرجا شدن و مصونیت قواعد، رویهها، نهادها و ارزشهای دموکراتیک به ویژه مشارکت و رقابت سیاسی در درازمدت است. در دموکراسی تحکیم یافته همه گروههای سیاسی مهم نهادهای سیاسی را میپذیرند و از قواعد بازی دموکراتیک پیروی میکنند.
در دوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه، اگرچه در یک دهه اول (سالهای ۲۰۰۲ الی ۲۰۱۲) شرایط تحکیم روند مراوده مهیا شد و متأثر از آن رویهها و نهادها و ارزشهای دموکراتیک تثبیت، تقویت و ارتقاء یافتند و حتی میزان مشارکت و رقابت سیاسی هم افزایش یافت؛ اما از دهه دوم (۲۰۱۳ تاکنون) شاهد تضعیف در این روند هستیم به طوریکه، بیش از همه جریان سیاسی حاکم از رعایت قواعد بازی دموکراتیک امتناع میکند و همواره در فرصتهای متعدد تلاش میکند با تغییر مفاد قانون اساسی، تغییر شیوه حکومتی و … در برابر فرایند دموکراتیک این کشور مانعتراشی کند و یک نظام سیاسی اقتدارگرا خلق نماید.
بلوک اپوزیسیون اگرچه در طی این سالها همواره تلاش کرده است قواعد بازی را رعایت کند اما هر از گاهی برخی جریانهای سیاسی از جمله برخی احزاب کُردی و برخی جریانهای دینی نظیر جماعت گولن با دست زدن به اقدامات غیرقانونی و رادیکال نظیر کودتا و آشوب و تخریب، قواعد بازی دموکراتیک را رعایت نکردند. معهذا، آنچه امروز مهم است اینکه بلوک اپوزیسیون باید بتواند این اطمینان را به گروههای سیاسی مختلف به ویژه بخشی از گروههای سیاسی حاکم بدهد که اگر قرار باشد گذاری صورت بگیرد، قواعد بازی دموکراتیک تنظیم و تثبیت خواهد شد و منافع آنها تضمین خواهد گردید؛ این مسئله میتواند به تحکیم مراوداتی که هم اکنون در میان جریانهای سیاسی ترکیه درحال رخ دادن است، منجر شود. به عبارتی دیگر، بخشی از بدنه ساختار سیاسی حاکم موافق گذار مسالمتآمیز هستند؛ اما ترس از آن دارند که در این گذار منافعشان تهدید شود لذا اعتماد به ماهیت سیاسی بلوک اپوزیسیون، در تحکیم مراوادهها و گفتگوها بسیار حیاتی و مؤثر خواهد بود.
