فاطمه عطری، دانشجوی دکترای مطالعات منطقه‌ای دانشگاه دوستی ملل مسکو
در مقام مقایسه، کمتر از ۴۰۰۰ اقدام از این دست تا امروز علیه ایران اعمال شده است. بدترین تحریمها برای فدراسیون روسیه تحریم‌هایی است که بر سیستم گردش اقتصادی – مالی و حمل و نقل – ضربه می‌زند. برای مثال مقامات آمریکایی توصیه کردند که کشورها به کشتی‌هایی که با پرچم روسیه تردد می‌کنند اجازه ورود به بنادر خود را ندهند. بریتانیا نیز ورود تمام کشتی‌هایی را که صاحبان یا اجاره کنندگان آنها به نحوی با فدراسیون روسیه در ارتباط هستند ممنوع کرده است. دهها کشور بلافاصله آسمان خود را بر روی هواپیماهای روسیه بستند و شرکت‌های هواپیماسازی ایرباس و بوئینگ نیز حمایت از خطوط هوایی روسیه و تامین قطعات یدکی آنها را متوقف کردند. به این ترتیب زنجیره‌های تامین بین المللی به دلیل بسته شدن حریم هوایی از هم پاشیده شدند و در مقابل حمل و نقل زمینی بار افزایش یافت. بنابراین در روزهای اول وضع تحریمها، کمبود کالا؛ به ویژه شکر و غلات در بخش خرده فروشی پدید آمد و با اینکه روسیه خود بزرگترین تولید کننده غلات در جهان است؛ در فروشگاههای بزرگ برای خرید مواد غذایی اصلی مورد تقاضای مردم یعنی گریچکا، برنج، آرد، روغن و شکر محدودیت‌هایی وضع شد. اما با گذشت حدود دو هفته شرایط بازار از نظر عرضه مجددا به حال عادی برگشت و تنها افزایش قیمتها باقی ماند؛ به نحوی که در ماه آوریل تورم ۸/۱۷ درصد بود.
از سوی دیگر با خارج شدن شرکت‌های غربی از روسیه عملا بخشی از مردم مخصوصا در شهر مسکو که تمرکز شرکت‌های غربی بود به طور مستقیم از کار بیکار شده‌اند. ضمن اینکه تحت تاثیر تحریم‌های غرب فعالیتهای بخش بانکی، بازرگانی، گردشگری، تفریحات و تولید و فروش کالاهای مصرفی نیز کاهش خواهد یافت و تعداد زیادی از کارکنان این عرصه بعدا بیکار خواهند شد. این مساله به همراه گرانی و تورم موجب از دست رفتن قدرت خرید عده زیادی از مردم می‌شود. یکی دیگر از محورهای تحریم‌های غرب، توقف صادرات کالاها و فناوری‌های پیشرفته به روسیه است. تحت تاثیر این تحریم، فعالیت بخش‌های تولیدی پیشرفته مثل صنایع نظامی، صنعت الکترونیک و دیجیتال محدود خواهد شد. شرکت‌های بزرگ انرژی از جمله شل و بریتیش پترولیوم نیز اعلام کردند که تمامی فعالیت‌ها و سرمایه گذاری خود در روسیه از جمله مشارکت در خط لوله «نورد استریم ۲» را متوقف خواهند کرد. در مقابل مقامات روسیه اعلام کردهاند که آماده اند تا دارایی‌های روسی برخی از شرکت‌های خارجی را ملی کنند.این سناریو در انتظار شرکتهایی است که بازار روسیه را ترک می‌کنند. با این اقدام دولت روسیه تلاش می‌کند از ورشکستگی عمدی شرکتها و از دست دادن تعداد زیادی از مشاغل جلوگیری کند.[۲]
در حوزه بانکی و پولی به دنبال عملیات نظامی روسیه در اوکراین، دارایی‌های بانک مرکزی روسیه و بانک‌های بزرگ از جمله VTB و Sberbank در معرض اقدامات محدودکننده قرار گرفتند.[۳] در واقعتحت تاثیر تحریم‌های غرب بخش اعظم ذخایر ارزی بانک مرکزی روسیه در بانک‌های غربی مسدود شد. روز اول مارس ۲۰۲۲، روبل روسیه حدود یک چهارم ارزش خود را از دست داد و به ۱۲۰ روبل در برابر یک دلار رسید. بنابراین بانک مرکزی روسیه از ۹ مارس محدودیت دریافت همه انواع ارز نقدی را برای شهروندان اعمال کرد. بر این اساس، مشتریان تا ۹ سپتامبر ۲۰۲۲ در صندوق‌های بانک‌ها و نه در دستگاه‌های خودپرداز، فقط از حساب‌ها و سپرده‌های افتتاح شده قبلی و فقط به دلار تا سقف ۱۰ هزار دلار می‌توانستند وجه نقد خود را برداشت کنند. بالاتر از حد مجاز فقط می‌توانست به روبل تبدیل شود. با بهبود اوضاع از ۱۱ آوریل، بانک مرکزی به روسها اجازه برداشت وجه نقد به دلار و یورو را داد، اما این امر در مورد شهروندانی اعمال می‌شود که قبل از ۹ مارس ۲۰۲۲ حساب یا سپرده ارزی باز کردهاند.[۴]
در جدیدترین تحولات از ۲۰ می۲۰۲۲، بانک مرکزی فدراسیون روسیه به بانک‌ها اجازه داده هر گونه ارز نقدی به جز دلار آمریکا و یورو را بدون محدودیت به شهروندان بفروشند.[۵] در بخش اقدامات خارجی هم دولت روسیه کشورهای غربی را ملزم کرد بهای گاز وارداتی از روسیه را به روبل بپردازند. با این اقدامات روبل مجددا ارزش خود را به دست آورد و روز ۲۰ می‌قیمت یورو حتی به ۵۸ روبل رسید. اما نکته مهمی که باید در ارتباط با ارزش روبل به آن توجه کرد، خطر بیماری هلندی در اقتصاد روسیه است. در شرایط فعلی با افزایش ارزش روبل ناشی از فروش منابع نفت و گاز روسیه و در مقابل رکود بخش صنعت به دلیل تحریمها، برخی از اقتصاددانان روسیه در مورد این معضل هشدار می‌دهند. زیرا در صورت ادامه این وضعیت، صادرات کالا از روسیه مزبت خود را از دست می‌دهد و کالاهای روسی در بازارهای جهانی به دلیل قیمت بالا قابل رقابت نیستند. با این حال چنانکه اشاره شد دولت روسیه درصدد است با اتخاذ تدابیری این شرایط را مدیریت کند.[۶] به دنبال این تدابیر در روزهای پایانی ماه می ارزش دلار و یورو مجددا افزایش یافته و به بالای ۶۰ روبل رسیده است.
در بحث نرخ بهره، دولت روسیه در ۲۸ فوریه ۲۰۲۲ نرخ بهره را از ۵/۹ درصد به ۲۰ درصد افزایش داد. نرخ بالای بهره می‌توانست بازار وام‌های مسکن را نابود کند، زیرا درصد کمی از مردم روسیه می‌توانند بهره بالای ۲۰ درصد را بپردازند. این برای بخش ساخت و ساز و بنگاه‌های معاملات مسکن شرایط دشواری ایجاد می‌کرد و در صورت ادامه این وضعیت، تعداد زیادی از کارگران بخش ساخت و ساز بیکار می‌شدند. اما با افزایش تدریجی ارزش روبل دولت ابتدا نرخ بهره را در ۱۱ آوریل به ۱۷ درصد، در ۲۹ آوریل به ۱۴ درصد و سپس در ۲۷ می‌برای سومین بار در سال جاری میلادی به ۱۱ درصد کاهش داد که نزدیک به رقم قبل از تحریم هاست.[۷]
اما واکنش مردم نسبت به شرایط اقتصادی فعلی چیست؟ بر اساس نظرسنجی‌ها تا پایان ماه مارس ۲۰۲۲، اعتماد روسها مبنی بر عدم مواجهه با تاخیر دستمزد و اخراج کارکنان در سطح بسیار بالایی قرار داشت. انتظارات مربوط به کاهش دستمزد و اخراج کارکنان نیز عمدتاً بدون تغییر نسبت به قبل باقی ماند. فقدان ترس به سطح بالای کلی انتظارات اجتماعی و اقتصادی مردم مربوط می‌شود. البته پاسخ دهندگان با درآمد پایین نسبت به آینده بدبین تر هستند: ۳۵ تا ۴۰ درصد از آنها انتظار تاخیر در دستمزد، کاهش دستمزد یا اخراج کارکنان را در ماه‌های آینده دارند. ضمن اینکه تاخیر در دستمزدها تا حدودی بیشتر مورد انتظار جوانان ۱۸ تا ۲۴ ساله است.[۸]
از نظر نحوه نگرش به قیمتها و پس‌انداز، باید گفت که بسیج احساسات در خلال عملیات نظامی باعث شکل دادن به انتظارات نسبتا مثبت در میان روسها و خوش بینی نسبت به آینده شده و مشکلات موجود موقتی تلقی می‌شوند. نگاهی به آمار و ارقام حاصل از نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که انتظارات برای تغییرات آتی قیمت در ماه مارس ۲۰۲۲ نسبت به پایان سال گذشته خوشبینانه تر بوده است. سهم روس‌هایی که معتقدند قیمتها کندتر افزایش می‌یابند یا اصلاً افزایش نمی‌یابند، ۳۰ درصد بوده است که این ۲۰ درصد بیشتر از نوامبر ۲۰۲۱ است. اغلب، پاسخ دهندگانی که در سطح مصرف‌کنندگی بالاتری قرار دارند (یعنی کسانی که می‌توانند کالاهای بادوام بخرند) و افراد میانسال (از ۳۵ تا ۵۴ سال) به آینده خوش بین هستند. این خوش بینی ممکن است نتیجه تثبیت موقت نرخ ارز و اقدامات دولت برای مهار قیمت مواد غذایی اساسی باشد.
در بحث صرفه جویی، سهم روس‌هایی که معتقدند پس‌انداز دارند ۳۲ درصد است. این رقم بسیار باثباتی است که از سال ۲۰۱۰ تغییر قابل توجهی نداشته است. تعداد پاسخ دهندگانی که بهترین راه حل برای حفظ پس‌انداز خود را پس‌انداز نقدی به روبل می‌دانند در طول یک ماه (فوریه تا مارس) از ۲۶٪ به ۳۵٪ افزایش یافته است. در مقابل، محبوبیت دارایی‌های ارزی (به ویژه سپرده‌های ارزی) کاهش یافته است. علاقه به روش‌هایی مثل اوراق بهادار و ارزهای دیجیتال نیز کاهش یافته است. از یک طرف، این نشان دهنده سطح نسبتاً بالای اعتماد به دولت روسیه است و از سوی دیگر، در ماه فوریه و مارس سال جاری، دولت روسیه محدودیت‌هایی را برای خرید، ذخیره سازی و فروش ارز اعمال کرد که این تصمیمات در دسترس بودن و قابلیت اطمینان آنها را از نظر روسها کاهش داد.[۹]
از نظر درک تحریمها میزان نگرانی‌ها افزایش یافته است. اما بیشترین نگرانی در مورد تحریمها ۶۱٪ در میان افرادی مشاهده می‌شود که فعالیتهای رئیس جمهور را تایید نمی‌کنند: ۳۴٪ از آنها بسیار نگران تحریمها هستند و ۲۷٪ کاملاً نگران هستند. ولی کسانی که فعالیتهای رییس جمهور را تایید می‌کنند فقط ۴۴ درصد دغدغه دارند. همچنین پاسخ دهندگانی که گفتند تحریمها مشکلاتی را برای آنها و خانواده هایشان ایجاد کرده است نسبت به سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است: به نحوی که ۷ درصد افراد اعلام کردند که تحریمها مشکلات بسیار جدی را برای آنها ایجاد کرده است (در سال ۲۰۲۰ – ۳٪)، ۲۲ درصد معتقدند تحریمها مشکلات کاملا جدی برای آنها پدید آورده (در سال ۲۰۲۰ – ۷٪)، ۳۹٪ اظهار داشتند که هیچ مشکل جدی از ناحیه تحریمها برای آنها ایجاد نشده است (در سال ۲۰۲۰ – ۳۰٪) و برای ۳۰٪ افراد نیز هیچ گونه مشکلی از وضع تحریمها ایجاد نشده است. (در سال ۲۰۲۰ – ۵۷٪). بنابراین، سهم پاسخ دهندگانی که به طور کلی تحریمها برایشان مشکلاتی ایجاد کرده است، بین ۱۹ تا ۲۹٪ افزایش یافت و سهم کسانی که تحریمها برایشان مشکلی ایجاد نکرده است به ۶۹ درصد کاهش یافت. بیشترین میزان (۳۷٪) پاسخ دهندگانی که تحریمها برای آنها مشکل ایجاد کرده در مسکو متمرکز شده اند و کمترین (۲۵٪) – در شهرهایی با جمعیت تا ۱۰۰ هزار نفر.[۱۰]
نمود این نگرانی را می‌توان در اقدام مردم روسیه برای خرید خانه در ترکیه مشاهده کرد. بر اساس گزارش مرکز آمار ترکیه، شهروندان روسیه در ماه آوریل امسال ۱۱۵۲ واحد خانه در ترکیه خریداری کردند و در رده اول خریداران خارجی مسکن در این کشور قرار گرفتند.[۱۱] همچنین با لغو خدمات سوئیفت و کارتهای اعتباری بین‌المللی مستر و ویزا در روسیه، تعدادی از شهروندان روسیه در قزاقستان، ارمنستان و سایر کشورهای همسایه اقدام به گشودن حساب بانکی می‌کنند. به نحوی که تعداد روسهای دریافت کننده شماره شناسایی فردی (مورد نیاز برای دریافت کارتهای مستر و ویزا و نقل و انتقالات پولی بین‌المللی) در قزاقستان در سال ۲۰۲۲ ده برابر شده است و از ۳۴۷۲ نفر به ۳۵۹۶۰ نفر رسیده است.[۱۲] در عین حال در روزهای اخیر کشورهای منطقه از ترس تحریم‌های غرب، شرایط افتتاح حساب برای شهروندان روسیه را سخت تر کردهاند و حتی موقتا متوقف شده است.[۱۳]
با این حال دولت روسیه تلاش می‌کند تاثیر تحریمها را به حداقل برساند. مثلا در ۲۵ ماه می ۲۰۲۲ از سوی سرگئی سابیانین؛ شهردار مسکو در پایتخت روسیه “عفو کووید” اعلام شد که بر اساس آن از اول ژوئن، مقامات مسکو دیگر جریمه‌های اعمال شده اما پرداخت نشده برای نقض محدودیت‌های کووید را دریافت نمی‌کنند. همچنین برای جبران جریمه‌های پرداخت شده قبلی، دولت یارانه‌هایی به شهروندان و مشاغل پرداخت می‌کند. به گفته شهردار مسکو این کار در شرایط فشار تحریمها به پشتوانه ملموسی برای مشاغل و ساکنان مسکو تبدیل خواهد شد.[۱۴]
همچنین قیمت بنزین در روسیه در ماه می به پایین‌ترین سطح در این فصل از سال ۲۰۱۶ سقوط کرد. پس از اینکه روسیه عملیات ویژه نظامی در اوکراین را در فوریه آغاز کرد، قیمت بنزین به شدت کاهش یافت. در سال‌های گذشته، شرکت‌های نفتی در شرایطی که تقاضای داخلی برای سوخت کاهش می‌یافت و قیمتها دیگر جذاب نبود، تولید بنزین را کاهش داده و صادرات نفت خام را افزایش می‌دادند. با این حال، در شرایط کنونی که شرکتها در فروش نفت با مشکل مواجه هستند، این کار ممکن نیست. علاوه بر این، تقویت روبل از جذابیت صادرات می‌کاهد و شرکتها را تشویق می‌کند تا سوخت بیشتری را به بازار داخلی عرضه کنند که این امر مستلزم قیمت‌های پایین تر است. البته این کاهش قیمت هنوز به پمپ بنزین‌ها نرسیده است. اما فروش سوخت در پمپ بنزین‌ها در ماه می ۱۵ تا ۲۰ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش داشته است. در این شرایط احتمال کاهش قیمتها وجود دارد.[۱۵] این امر نیز به نوبه خود می‌تواند هم بر روی قیمت تمام شده کالاها و هم رضایت مردم تاثیرگذار باشد.
یافته‌ها و نتایج
در بخش اقتصادی، تحریم‌های آمریکا و کشورهای اروپایی علیه روسیه منجر به جدایی این کشور از اقتصاد جهانی و از بین رفتن سرمایه گذاری خارجی خواهد شد. بنابراین اقتصاد روسیه به یک اقتصاد بسته تبدیل می‌شود و این موجب کاهش حجم فعالیتهای اقتصادی کشور خواهد بود. تورم، بیکاری، چالش در حوزه تکنولوژی و فناوری‌های جدید، مسکن و بسیاری دیگر از حوزه‌ها از پیامدهای مورد انتظار برای اقتصاد روسیه بوده است که بر روی زندگی مردم نیز تاثیر خواهد گذاشت. با این حال در این بخش نیز اقدامات دولت در استفاده از ابزارهای پولی و مالی مانند نرخ بهره و نیز اقدامات حمایتی موجب شد موج اولیه بحران آنگونه که در غرب انتظار می‌رفت به جلو نرود. اما با توجه به پیش بینی ناپذیر بودن اوضاع، مشخص نیست در درازمدت دولت روسیه چه تمهیداتی برای جبران این خسارت‌ها در نظر گرفته است و اساسا شرایط بین‌المللی به چه شکلی خواهد بود و چه تاثیری بر این اقدامات خواهد گذاشت.
از سوی دیگر مردم روسیه که بحران اقتصادی دهه ۹۰ را به خاطر دارند، از شرایط فعلی و کنترل اقتصاد توسط دولت برداشت خوشبینانه دارند. در عین حال افرادی که به دلایل مختلف شخصی و شغلی ارتباطات بیشتری با خارج از روسیه دارند، در شرایط فعلی ناچار به خرید خانه در خارج از کشور، دریافت اقامت کشورهای خارجی و دریافت کارت اعتباری از کشورهای همسایه شده‌اند. نکته نهایی اینکه با وجود همه پیامدهای سیاسی و اقتصادی عملیات نظامی در اوکراین، مهمترین سیاست دولت روسیه آن است که شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حتی‌الامکان مشابه قبل از این عملیات باشد و شرایط جنگی در شهرهای روسیه احساس نشود؛ سیاستی که تاکنون موفق بوده است.
[۱]. Russia Sanctions Dashboard, castellum.ai, 25.05.2022, https://www.castellum.ai/russia-sanctions-dashboard
[۲]. Россия под санкциями: жертвы и последствия, ۱۰٫۰۳٫۲۰۲۲٫ https://pravo.ru/story/239627/
[۳]. Война санкций , Всемирный банк оценил последствия санкций против России для мирового ВВП, РБК, ۱۵٫۰۳٫۲۰۲۲, https://www.rbc.ru/economics/15/03/2022/622fd5f59a7947a9c20dac21
[۴]. Набиуллина заявила о невозможности досрочного снятия валютных ограничений, РБК, ۲۹٫۰۴٫۲۰۲۲٫ https://www.rbc.ru/finances/29/04/2022/626be2729a7947fd62dba60d?
[۵]. Банкам РФ с ۲۰ мая разрешили почти без ограничений продавать гражданам наличную валюту, Интерфакс, ۱۹٫۰۵٫۲۰۲۲٫ https://www.interfax.ru/business/841818
[۶]. Экономисты предупредили о риске «голландской болезни» из-за курса рубля Но, по оценке властей, его укрепление уже достигло пика, РБК, ۲۳٫۰۵٫۲۰۲۲٫ https://www.rbc.ru/economics/23/05/2022/628766df9a79474b55532872, Евро упал ниже ۵۸ рублей впервые с июня ۲۰۱۵ года, Коммерсантъ, ۲۵٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.kommersant.ru/doc/5367952?from=lenta,
[۷]. ЦБ назвал снижение инфляционных ожиданий до ۱۱,۵% предпосылкой для изменения ставки, Коммерсантъ, ۲۵٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.kommersant.ru/doc/5367949?from=lenta
[۸]. Негативные Ожидания В Экономике, Степан Гончаров, Левада Центр, ۲۲٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/22/negativnye-ozhidaniya-v-ekonomike/
[۹]. Сберегательные Настроения Россиян И Ожидания Роста Цен, Степан Гончаров, Левада Центр, ۱۱٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/11/sberegatelnye-nastroeniya-rossiyan-i-ozhidaniya-rosta-tsen/
[۱۰]. Санкции, Левада Центр, ۰۱٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/01/sanktsii/
[۱۱]. Bloomberg: россияне купили рекордное количество недвижимости в Турции, Коммерсантъ, ۱۸٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.kommersant.ru/doc/5356309
[۱۲]. Число россиян, получивших ИИН в Казахстане, в ۲۰۲۲ году выросло в ۱۰ раз? Интерфакс, ۱۸٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.interfax.ru/world/841558
[۱۳]. В Казахстане заявили, что не прекращали оформлять ИИН иностранцам, РБК, ۲۷٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.rbc.ru/society/27/05/2022/629068bb9a79470b78f72431
[۱۴]. В Москве объявлена «ковидная амнистия»: гражданам и бизнесу вернут ۱۳,۶ млрд руб. за штрафы, Коммерсантъ, ۲۵٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.kommersant.ru/doc/5367917?from=lenta
[۱۵]. Цены внутреннего сгорания, Коммерсантъ, ۲۳٫۰۵٫۲۰۲۲, https://www.kommersant.ru/doc/5367001
