اولگ پارامونوف، کارشناس شورای امور بینالملل روسیه / دنیز اورخون، محقق موسسه مطالعات بین المللی روسیه
در ۳ مارس ۲۰۲۲، اجلاس آنلاین اضطراری رهبران چهارگانه برگزار شد و موضوع کلیدی در دستور کار آن، ایجاد موضع در مورد وضعیت اوکراین بود. هدف دیگر این اجلاس ارسال سیگنال به چین بود که همانطور که در غرب بیم آن میرود، میتواند از شرایط در اروپا برای پیشبرد منافع خود در تنگه تایوان استفاده کند. “اکثریت واجد شرایط” شرکت کنندگان در اجلاس نگرش بسیار ستیزه جویانهای از خود نشان دادند. به عنوان مثال، بیانیه نخست وزیر ژاپن فومیو کیشیدا در مورد غیرقابل قبول بودن تغییر وضع موجود در منطقه هند و اقیانوس آرام از طریق زور، یادآور سخنرانی وی به عنوان وزیر امور خارجه ژاپن در یک کنفرانس مطبوعاتی در مارس ۲۰۱۴، یعنی زمانی بود که او به “تریبون” تحریمهای اعمال شده در ارتباط با اتحاد مجدد فدراسیون روسیه و کریمه تبدیل شد و شاید تنها عضو کابینه شینزو آبه بود که برای منزوی کردن روسیه اشتیاق نشان داد.
یک نتیجه قابل توجه و نسبتاً «تسکیندهنده» اجلاس چهارگانه، توافق برای ایجاد مکانیسمی برای پاسخ به بحرانهای انسانی و بلایای طبیعی بود که به گروه چهار اجازه میدهد با چالشهای بشردوستانه آینده در اقیانوس هند و اقیانوس آرام کنار بیاید و همچنین کانالی از تعامل قابل اجرا برای بحران اوکراین فراهم میکند. عدم انتقاد مستقیم از اقدامات روسیه در بیانیه مشترک به دلیل نگاه ویژه به هند بود که در نهایت گروه چهار را بدون موضع یکپارچه در مورد یک موضوع کلیدی برای ایالات متحده رها کرد. آنها از دهلی نو یک سیگنال واضح به شرکای خود ارسال کردند که دامنه فعالیت Quad باید به خطوط منطقه هند و اقیانوس آرام محدود شود.
این ایده که کواد و اتحاد آتلانتیک شمالی باید با یکدیگر همکاری کنند، با آغاز بحران اوکراین به روز شد. با این حال، موضع هند، با در نظر گرفتن رأی این کشور در سازمان ملل، بلافاصله تردیدهایی را در مورد چنین همکاریهایی ایجاد کرد. در رسانههای غربی، “رفتار شکاف برانگیز” هند اغلب با سطح مشارکت آن در همکاری نظامی-فنی با روسیه و تمایل به تنوع بخشیدن به واردات انرژی توضیح داده میشود.
با این حال، این دیدگاه سطحی است. دلایل موقعیت ویژه دهلی نو را باید در رویکردهای اساسی آن به سیاست خارجی موسوم به «خود مختاری استراتژیک» و «تعادل استراتژیک» جستجو کرد که ریشههای آن به مشارکت هند در تشکیل و ظهور جنبش غیرمتعهدها مرتبط است. دهلی نو آگاه است که مشارکت در انزوای روسیه به ساختن یک سیستم جهانی چندمرکزی کمکی نخواهد کرد؛ ایدهای که نیاز به آن یکی دیگر از اصول اساسی سیاست خارجی هند است. علاوه بر این، هند علاقه مند به حفظ ثبات و باز بودن اقتصاد جهانی است که در حال حاضر به شدت از تحریمهای ضد روسیه رنج میبرد.
قبل از تشدید اوضاع در اروپا، دهلی نو با اشتیاق اندکی به تلاشهای شرکای خود در Quad به منظور ایجاد “پل” نظامی-سیاسی و اقتصادی بین دنیای قدیم و هند و اقیانوس آرام نگاه میکرد. در همان زمان، ژاپن، برعکس، بسیار پرانرژی به این امر کمک کرد. یگانهای نیروی دریایی نیروهای دفاع شخصی ژاپن در قالبهای مختلف رزمایش دریایی به همراه کشتیهای بریتانیای کبیر، فرانسه، هلند و آلمان شرکت کردند. قراردادهای منطقه آزاد تجاری ژاپن با اتحادیه اروپا و بریتانیا به ترتیب در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۱ اجرایی شد.
با این حال، ایجاد “مشارکت شوک” AUKUS منجر به این واقعیت شد که فرانسه که از امیدهای خود برای تقویت روابط با استرالیا ناامید شده بود، هند و ژاپن را به عنوان “ستون” برای پیشبرد منافع خود در اقیانوس هند و اقیانوس آرام در نظر گرفت. در جریان سفر سوبرامانیام جایشانکار وزیر امور خارجه هند به پاریس در ۲۰ تا ۲۳ فوریه ۲۰۲۲، نقشه راه مشترک برای «اقتصاد آبی» و استفاده از فضای اقیانوس به تصویب رسید. هارش پنت، کارشناس برجسته اندیشکده هندی بنیاد تحقیقاتی Observer، معتقد است که هند و فرانسه به زبان مشابهی از “خود مختاری استراتژیک” صحبت میکنند و نزدیکی بین کشورها در بسیاری از مسائل در سطح جهانی وجود دارد، آنها هر دو نمی خواهند. تحت فشار، به ویژه از جانب ایالات متحده عمل کنند. با توجه به همکاری بین فرانسه و ژاپن، در ژانویه ۲۰۲۲، پس از سه سال توقف، پاریس و توکیو ششمین مشاوره آنلاین را در قالب «دو به علاوه دو» ترتیب دادند.
از سوی دیگر، نباید آسیبی که تأسیس AUKUS به روابط «آنگلوساکسون ها» با فرانسه وارد کرد را دست بالا گرفت. این امکان وجود دارد که “سیاست قدرت” از سرگیری همکاری نظامی – سیاسی و نظامی – فنی بین کانبرا و پاریس را نیز توجیه کند.
علاوه بر این، سفر کیشیدا به دهلی نو در ۱۹-۲۰ مارس ۲۰۲۲ (در راه بازگشت، نخست وزیر ژاپن از کامبوج نیز بازدید کرد که در سال جاری رئیس ASEAN است) توجه زیادی را به خود جلب کرد. این اولین دیدار نخست وزیر ژاپن در چارچوب یک نشست دوجانبه و اولین دیدار یک رهبر خارجی از هند از زمان پایان همه گیری بود. این دیدار همچنین نمادین بود، زیرا زمان آن مصادف با هفتادمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک بین ژاپن و هند در ۲۸ آوریل ۱۹۵۲ بود. همچنین در هفتاد و پنجمین سالگرد اعلام استقلال هند رخ داد. نخست وزیر ژاپن یک برنامه سرمایه گذاری ۵ ساله به مبلغ ۴۲ میلیارد دلار ارائه کرد که شامل تعدادی پروژه در زمینه توسعه زیرساخت ها، فناوری پیشرفته، پزشکی و گردشگری است. با این حال، دسیسه اصلی با قصد کیشیدا برای تأثیرگذاری بر موضع نارندرا مودی در مورد بحران اوکراین مرتبط بود. هیروکازو ماتسونو، دبیرکل دولت ژاپن در آستانه سفر کیشیدا توضیح داد که وضعیت اوکراین نیز در دستور کار این اجلاس خواهد بود. به گفته منبعی در وزارت خارجه ژاپن که خواست نامش فاش نشود، توکیو به خوبی از پیشینه تاریخی روابط دهلی نو و مسکو آگاه بود: «ما ارزشهای اساسی و منافع استراتژیک مشترک داریم. باید گفتگوهای صریح در مورد اینکه ما وضعیت اوکراین را چگونه میبینیم وجود داشته باشد و ما مشتاقانه منتظر شنیدن دیدگاهها و شفاف سازی از سوی نخست وزیر مودی هستیم. در طی یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک، کیشیدا همچنین درباره بحران اوکراین گفت: «ما توافق کردیم که هرگونه تغییر یکجانبه در وضعیت موجود را نمیتوان در هیچ منطقهای بدون پاسخ رها کرد و باید به دنبال راهحلهای مسالمتآمیز برای اختلافات بر اساس قوانین بینالمللی بود». مودی نیز به نوبه خود از اظهار نظر مستقیم درباره موضوع اوکراین طفره رفت، اما به “حوادث ژئوپلیتیکی که چالشهای جدیدی را ایجاد میکند” اشاره کرد. با این حال، در میان موارد کلیدی در دستور کار ژاپن و هند که در بیانیه مشترک ذکر شد، بحران اوکراین تنها در جایگاه دهم قرار گرفت. به ویژه، اشاره شد که پیامدهای آن میتواند بر منطقه هند و اقیانوس آرام و همچنین اهمیت حفظ امنیت تأسیسات اتمی صلح آمیز اوکراین تأثیر بگذارد. به هر حال، پایبندی هند به اصول خودش مورد ارزیابی مثبت رسانههای چینی قرار گرفت.
این تلاشها در ۲۵ مارس ۲۰۲۲، زمانی که وانگ یی، وزیر امور خارجه چین از دهلی نو بازدید کرد و کیشیدا وارد بروکسل شد، بیشتر گسترش یافت. سفر وانگ یی به هند برای اولین بار در دو سال گذشته انجام شد. اگرچه موضوع حل و فصل مناقشات مرزی در این دیدار مورد بررسی قرار گرفت، اما در مورد موضوعات گستردهتری نیز به اجماع رسیدند. جایشانکار وزیر خارجه هند در مورد این دیدار اظهار داشت: «در جریان مذاکرات امروز، ما این فرصت را به دست آوردیم که مواضع خود را در مورد موضوعات مهم بینالمللی مانند وضعیت افغانستان و اوکراین تبادل کنیم. ما همچنین در مورد جنبههای مهم روابط دوجانبه خود گفتگو کردیم.”
و در بروکسل، کیشیدا در اجلاس سران ناتو شرکت کرد. این اولین نشست ژاپن و ناتو از سال ۲۰۱۷ بود که ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو از ژاپن بازدید کرد و با نخست وزیر وقت آبه دیدار کرد. در این اجلاس، اتحاد آتلانتیک شمالی قصد خود را برای همکاری بیشتر با شرکای خود در شرق آسیا و اقیانوس آرام جنوبی، یعنی ژاپن، جمهوری کره و استرالیا اعلام کرد. در اجلاس بروکسل، نخست وزیر ژاپن با وجود افزایش توجه کشورهای ناتو به وضعیت اروپای شرقی، تلاش کرد بر اهمیت وضعیت منطقه هند و اقیانوس آرام تأکید کند. به گفته رهبر ژاپن، همکاری بین ناتو و کشورهای آسیایی به افزایش فشار تحریمها بر روسیه کمک میکند.
با توجه به این واقعیت که اوضاع در اروپای شرقی مستقیماً بر منافع استراتژیک ژاپن تأثیر نمیگذارد، توکیو نمی تواند اجازه تحقق سناریویی را بدهد که در آن غرب کاملاً بر بحران اوکراین متمرکز شده و وضعیت در اقیانوس هند و اقیانوس آرام را بدون توجه کافی رها کند. به نظر میرسد یکی از اهداف اصلی سفر کیشیدا به بروکسل، قصد «یادآوری» خطرات افزایش قاطعیت پکن به کشورهای غربی بوده است. علاوه بر این، به گفته توکیو، اهمیت همکاری ژاپن و ناتو در پس زمینه شکست کواد در توافق بر سر موضع مشترک در مورد اوکراین در حال افزایش است.
یکی دیگر از گامهای مهم در تقویت روابط بین قدرتهای آسیای اقیانوس آرام، اقیانوس آرام جنوبی و کشورهای ناتو، شرکت وزرای خارجه ژاپن، استرالیا، نیوزیلند و جمهوری کره در اجلاس سران ناتو در ۷ آوریل ۲۰۲۲ بود. در مورد هند سازش ناپذیر، یک تلاش دیگر برای تحت فشار قرار دادن این کشور شخصاً توسط جو بایدن طی یک کنفرانس ویدئویی با مودی در ۱۱ آوریل صورت گرفت. یعنی زمانی که رئیس جمهور آمریکا به ویژه از هند خواست که خرید نفت از روسیه را افزایش ندهد و کمکهایی را برای تنوعبخشی به خریدهای این کشور ارائه داد. به گزارش بلومبرگ، به نقل از منابع محرمانه، هماکنون در آلمان بحثهایی در مورد اینکه آیا هند «شایسته» دعوت به اجلاس G7، که در ژوئن ۲۰۲۲ در باواریا برگزار خواهد شد، هست یا نه، در جریان است. هند قرار بود همراه با اندونزی، آفریقای جنوبی و سنگال به این اجلاس دعوت شود. گزارش شده است که ادعاهای اعضای گروه ۷ مرتبط با امتناع دهلی نو از مشارکت در انزوای روسیه، از جمله برنامههای این کشور برای توسعه همکاری انرژی با این کشور است. هند قبلا تایید کرده بود که به خرید نفت از روسیه ادامه خواهد داد. علاوه بر این، بر اساس گزارش بلومبرگ، مسکو و دهلی نو در حال کار بر روی سیستم پرداخت با استفاده از ارزهای ملی هستند، هند نیز برنامههایی برای افزایش صادرات به روسیه تا ۲ میلیارد دلار (داروسازی، مواد غذایی و غیره) دارد. با این حال، وضعیت در جهات مختلف در حال توسعه است. در ۱۲ آوریل ۲۰۲۲، شرکت نفت هند (IOC) از ادامه خرید نفت روسی با نام تجاری Urals خودداری کرد و دلیل آن را تغییر در استفاده از گریدهای کم گوگرد اعلام کرد.
مشارکت هند در “ناتوی آسیایی” که اغلب گروه چهار یا چهارگانه نامیده میشود، با سنتهای عدم تعهد که در بالا ذکر شد مطابقت ندارد. با این حال، ” خودمختاری استراتژیک ۲” ظاهرا امکان چنین سناریوهایی را مشروط به تنظیم دقیق میزان مشارکت دهلی نو در همکاری با “دموکراسیهای دوست”، فراهم میکند. علاوه بر این، هند میتواند انتظار داشته باشد که خطرات احتمالی در این همکاریها با مشارکت این کشور در بریکس و سازمان همکاری شانگهای جبران شود. با این حال، چنین همکاریهایی ممکن است گامی مهم به سمت «شبکه ائتلافها» باشد که حول کواد ساخته شده و تنها در انعطافپذیری و ماهیت شبکهای آن با ناتو متفاوت است.
منبع؛ سایت شورای امور بینالملل روسیه