نویسنده: آ. پولیواچ[۱]

در پنج سال گذشته، منطقه آسیای میانه شاهد روندهای افزایش تعامل اقتصادی با روسیه بوده است. این روند موجب ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین گسترش تعامل بین کشورهای آسیای میانه با جمهوری خلق چین در چارچوب ابتکار اقتصادی-خارجی پکن «یک کمربند_ یک جاده» شده است. در این رابطه، این سوال مورد توجه قرار می گیرد که استفاده از ارزهای روسی و چینی در اقتصاد کشورهای آسیای میانه به چه میزان است؟ و چشم انداز آنها چیست؟

در سال های اخیر، روسیه و چین سیاست گسترش استفاده از ارزهای خود در تجارت خارجی را دنبال کرده اند. در عین حال ارزش روبل و یوان به عنوان ارزهایی که در تجارت بین المللی مورد استفاده قرار می گیرند (با اینکه اخیرا رشد داشته اند)، در مقایسه با دلار آمریکا هنوز ناچیز هستند. بنابراین  طبق گزارش SWIFT، در سپتامبر ۲۰۲۰، سهم یوان و روبل از کل حجم پرداخت های بین المللی (به استثنای پرداخت به یورو) که از این سیستم عبور می کنند، به ترتیب فقط ۱٫۲۷ درصد و ۰٫۲۶ درصد بوده است.

از ارز علاوه بر سرویس دهی به تجارت خارجی، می توان به عنوان ذخیره ارزش، یعنی بخشی از ذخایر رسمی طلا و ارز یک کشور؛ و همچنین به عنوان وجوه در حساب های ارزی شرکت ها و مردم در بانک ها استفاده کرد. به طور کلی، روبل در اینجا کمتر از یوان است. با این حال در سبد ۵ ارز جهانی گنجانده شده است که مورد استفاده صندوق بین المللی پول قرار می گیرد. در عین حال، سهم یوان از ترکیب ذخایر ارزی رسمی اعلام شده همه کشورها در پایان سه ماهه دوم سال ۲۰۲۰، ۲٫۰۵ درصد بود؛ در حالی که سهم روبل در ذخایر رسمی آنقدر ناچیز است که داده های مربوط به آن در آمار صندوق بین المللی پول وجود ندارد. ارزیابی مقیاس استفاده از روبل در ذخایر رسمی نیز دشوار است. زیرا فقط چند کشور اطلاعات دقیق مربوط به ساختار ارزی ذخایر طلا و ارز خود را منتشر می کنند و در بین کسانی که آن را منتشر کرده اند هیچ اشاره ای به روبل نشده است.

روبل و یوان در تجارت خارجی کشورهای آسیای میانه
معمولاً اولین عامل موثر در استفاده از ارز یک کشور در اقتصاد کشور دیگر، مقیاس تجارت بین آن ها و به ویژه سهم صادرات و واردات کشور صادر کننده ارز مورد نظر است. در مورد ما، این صادرکنندگان روبل و یوان (روسیه و چین) هستند. و هرچه سهم این کشورها در تجارت کشورهای آسیای میانه بیشتر باشد، سهم ارزهای آن ها باید در ساختار پرداخت ها و دریافت های کشورهای آسیای میانه، بیشتر باشد. وضعیت این منطقه در جداول ۱ و ۲ نشان داده شده است.

جدول ۱٫ میزان صادرات به چین و فدراسیون روسیه در کل صادرات کشورهای آسیای میانه (درصد)

منبع: محاسبات نویسنده بر اساس داده های صندوق بین المللی پول

البته شاخص های آورده شده در جداول نباید به طور خودکار به عنوان عاملی که ساختار ارزی مشابهی از پرداخت های تجارت خارجی را تشکیل می دهد، در نظر گرفته شوند. این فقط نشان دهنده سهم احتمالی روبل یا یوان در سرویس تجارت کشورهای آسیای میانه با کل جهان است. به عنوان مثال، برای قزاقستان، سهم روبل از درآمد حاصل از صادرات آن به تمام کشورهای جهان می تواند به ۱۰ تا ۱۱ درصد برسد و در پرداخت آن برای واردات، می تواند ۳۱ تا ۳۴ درصد باشد.

ضمنا سهم روبل در تجارت قزاقستان و روسیه باید حدود ۱۰۰ درصد باشد. با این حال، اطلاعات موجود در مورد این موضوع براساس دوره های زمانی نامنظم است و به تفکیک کشورها تقسیم می شود؛ بنابراین می توان تنها یک تصویر از کاربرد روبل و یوان ترسیم کرد.

جدول ۲٫ میزان واردات از چین و روسیه در کل واردات کشورهای آسیای میانه (درصد)

منبع: محاسبات نویسنده بر اساس داده های صندوق بین المللی پول

در سال ۲۰۱۹، صادرات قزاقستان به فدراسیون روسیه ۵۶٫۸ درصد به روبل روسیه، ۳۱٫۲ درصد دلار، ۵٫۲ درصد یورو و ۹٫۸ درصد ارزهای دیگر (از جمله قزاقستان) پرداخت شده است. میزان واردات از روسیه به ترتیب ۶۱٫۲ درصد، ۲۹٫۱، ۴٫۹ و ۴٫۸ درصد بوده است. صادرات قرقیزستان به روسیه ۶۰٫۸ درصد به روبل، ۳۶٫۹ به دلار، ۰٫۸ به یورو و ۱٫۵ درصد به ارزهای دیگر پرداخت شد. واردات قرقیزستان از فدراسیون روسیه به ترتیب، ۴۴٫۷ درصد به روبل، ۵۰٫۷ به دلار، ۳٫۸ یورو و ۰٫۸ درصد مابقی ارزها بوده است. بنابراین، اگرچه سهم روبل در خدمات تجاری روسیه با این دو کشور کاملاً قابل توجه است، اما با این وجود تنها ۵۰-۶۰ درصد از پتانسیل آن را تشکیل می دهد. هیچ اطلاعاتی برای سه کشور دیگر آسیای میانه وجود ندارد.

استفاده از روبل در تجارت میان کشورهای آسیای میانه در مقیاس بسیار کمتری انجام می شود. بنابراین، آخرین داده های موجود برای سال ۲۰۱۸ نشان می دهد که کل تجارت بین قزاقستان و قرقیزستان (طبق اولین داده ها) ۹۴٫۳ درصد به دلار و ۰٫۷ درصد به روبل انجام شده است. در حالی که تجارت بین قزاقستان و تاجیکستان به ترتیب با ۹۷٫۸ درصد دلار و ۰٫۵ درصد روبل بوده است. به گفته طرف قرقیزستان، این سهام ۸۱٫۴ و ۲٫۳ درصد بوده است. گردش مالی قرقیزستان و تاجیکستان با دلار ۹۷٫۴ درصد و فقط ۲٫۰ درصد روبل انجام شده. طبق گفته های تاجیکی، این ارقام متفاوت است: با قزاقستان، سهم دلار ۹۵٫۲ درصد و روبل ۲٫۵ درصد؛ با قرقیزستان  به ترتیب ۹۶٫۱ درصد دلار و ۲٫۵ درصد روبل است.

بنابراین، روبل به طور فعال توسط کشورهای آسیای میانه در تجارت دوجانبه با فدراسیون روسیه استفاده می شود؛ با این حال در تجارت با یکدیگر کشورهای منطقه تلاشی برای استفاده از روبل نمی کنند. طبق گفته میشینوی[۲] و خامیاکاوی[۳]، دلیل این امر این است که گسترش استفاده بین المللی از روبل اساساً به دلیل اوضاع سیاست خارجی است و نه اقدامات تشویقی که فقط یکی از آن ها (لغو بازگشت اجباری روبل از محل معاملات بین شرکت های روسی و خارجی) واقعاً اجرا شده است. از آنجا که تحریم ها معاملات به دلار را به شدت پیچیده کرده است؛ بنابراین معاملات متقابل به روبل افزایش یافته است؛ اما اخیراً این روند نیز کند شده است.

برای یوان، فقط خلاصه آمار استفاده از آن در کل تجارت خارجی چین در دسترس است؛ که نشان دهنده افزایش سهم آن از ۰٫۵ درصد در خدمات صادرات چین و ۳٫۱ درصد در خدمات واردات در ۲۰۱۰؛ به ترتیب، برای ۹ ماه سال ۲۰۲۰ به ۳۶٫۶ درصد و ۳۸٫۵ درصد رسیده است. بر این اساس، استفاده از یوان در تجارت با کشورهای آسیای میانه باید در آمار مالی این کشورها منعکس شود. با این حال مشاهده نمی شود و اطلاعات غیر مستقیم نشان دهنده استفاده ضعیف از یوان است.

جابجایی وجوه به روبل و یوان در روابط مالی با کشورهای آسیای میانه
اگر مقداری ارز برای خدمات تجارت خارجی استفاده شود، در آن صورت آمار بانکی به طور حتم منعکس کننده حرکت وجوه با ارز مشخص شده خارج از حوزه تسویه حساب های مستقیم تجارت خارجی است. به عنوان مثال، می تواند تهیه وام بین کشوری یا خرید و فروش ارز توسط مردم باشد. چنین آماری داده های غیرمستقیم در مورد استفاده از روبل و یوان در اقتصاد کشورهای آسیای میانه را ارائه می دهد.

وجود بانک های متعلق به روسیه و چین، به طور منطقی باید استفاده از روبل یا یوان را در اقتصاد محلی نیز تسهیل کند. با این حال، در آسیای مرکزی چنین بانک هایی فقط در قزاقستان وجود دارد. از جمله بانک های چینی می توان به «بانک چین در قزاقستان[۴]»، «بانک تجاری و صنعتی چین در شهر آلماتی[۵]» و «بانک آلتون[۶]» اشاره کرد. بانک های متعلق به روسیه نیز شامل «اسبر بانک[۷]»، «بانک [۸]VTB»، «بانک آلفا[۹]» و «خوم کردیت[۱۰]» می شود.

ارائه وام های بین کشوری به پول ملی چین در سال های اخیر شروع به کار کرده است. در واقع روسیه فقط در ژانویه سال ۲۰۲۰ استراتژی ارزی خود را برای وام دادن به دولت های خارجی در قالب صدور وام روبل اصلاح کرد. رویکرد جدید قرار است ابتدا در کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا آزمایش شود.
لازم به ذکر است که بانک توسعه اوراسیا که از سال ۲۰۱۹ پروژه آزمایشی ایجاد یک سیستم حل و فصل جهانی مرزی با ارزهای ملی کشورهای شرکت کننده را در خاک منطقه خود اجرا می کند، برای مشارکت سایر کشورها باز است. این پروژه بر اساس مفهوم «بانک برای بانک ها» ساخته شده است؛ که بر روی بانک های تجاری به منظور انجام تسویه حساب با ارزهای ملی متمرکز شده است.

سرانجام، روس اکسیم بانک[۱۱] که یک بانک کلاسیک برای اعطای وام به صادرات است، در دو سال گذشته توسعه تسویه حساب با کشورهای آسیای میانه را با ارزهای ملی آغاز کرده است. بنابراین، در سال ۲۰۱۸، این بانک یک حساب کارگزار در یک بانک قرقیزستان با ارز سام[۱۲] افتتاح کرد و بر این اساس، یک حساب روبل برای بانک قرقیزستان افتتاح شد. در تابستان سال ۲۰۲۰، روس اکسیم بانک، حساب کارگزار به روبل برای بانک های ازبکستان و با ارز ازبکستان برای بانک های روسی در کشور ازبکستان افتتاح کرد. در حال حاضر، روس اکسیم بانک، معاملات بانکی شرکت های روسی را به یوان چین، تنگه[۱۳] قزاقستان و سام قرقیزستان انجام می دهد.

در همان زمان، ساکنان کشورهای آسیای مرکزی به طور دوره ای و مستقل، وام روبل از روسیه می گیرند و از آوریل ۲۰۲۰، معاملات با اوراق قرضه کوتاه مدت بانک ملی قزاقستان در بورس مسکو در دسترس است. با این وجود، در میان ارزهای کشورهای آسیای میانه، فقط تنگه قزاقستان در بورس مسکو به صورت جفت با دلار آمریکا و روبل روسیه معامله می شود.

قزاقستان
بخش عمده قریب به اتفاق بدهی های خارجی قزاقستان (۸۱٫۸ درصد) از ۱ ژانویه ۲۰۲۰، متعلق به دلار، ۱٫۱ درصد روبل روسیه، ۰٫۳ درصد یوان و ۴٫۴ درصد به تنگه است. اگرچه طی دو سال گذشته سهم روبل و یوان رشد اندکی داشته اند، اما هنوز هم بسیار ناچیز مانده اند. در ساختار بدهی یوان، تقریباً نیمی از آن بدهی بانک های خصوصی است و مابقی مطالبات قابل دریافت شرکت های غیر بانکی است. بدهی روبل عمدتا به مطالبات شرکت های غیر بانکی اشاره دارد.

در ساختار ارزی پرداخت های تجارت خارجی قزاقستان در سال ۲۰۱۹، صادرات با میزان ۸۷٫۳ درصد (۸۶٫۳ درصد در سال ۲۰۱۸) تحت سلطه دلار، و سهم روبل ۱۰٫۷ درصد (۹٫۶ درصد در سال ۲۰۱۸) بوده است. سهم دلار از پرداخت برای واردات قزاقستان ۵۴٫۹ درصد (۵۳٫۲ درصد در سال ۲۰۱۸)، در حالی که روبل ۲۷٫۶ درصد (۲۹٫۳ درصد در سال ۲۰۱۸) می باشد.

سهم بالاتر روبل در اینجا با این واقعیت توضیح داده می شود که بیشتر واردات قزاقستان از فدراسیون روسیه را کالاهای صنعتی اشغال می کند و قیمت آن ها برخلاف مواد اولیه، به دلار تعیین نمی شود. کارشناسان قزاقستان استدلال می کنند که یوان در قزاقستان، بر خلاف دلار و روبل، وضعیت «دارایی پس انداز» را ندارد. برخلاف روبل، که در قزاقستان ارزآوری می شود؛ با یوان عملا هیچ ابزار مبادله ای (بجز جفت ارز تنگه-یوان) وجود ندارد. همچنین اگر نیاز به پرداخت یک قرارداد با یوان یا روبل دارید، در این صورت بانک ها معمولاً این معامله را از طریق دلار انجام می دهند؛ زیرا اختلاف نرخ ارز با دلار بسیار کمتر است و تقاضای دلار بسیار بیشتر است.

لازم به ذکر است که قزاقستان برای روی آوردن به تسویه حساب های متقابل با ارزهای ملی با چین تلاش می کند. بنابراین از سال ۲۰۱۲، بانک ملی قزاقستان با مبالغی معادل ۱٫۰۸ میلیارد دلار با بانک مرکزی چین توافق نامه مبادله ارزی انجام داده است. اولین معاملات جفت ارز تنگه-یوان در بورس اوراق بهادار قزاقستان در سال ۲۰۱۴ انجام شد. در سپتامبر ۲۰۱۹، رئیس جمهور قزاقستان پس از سفر به چین اعلام کرد قصد دارد سازوکار RMB Connect بر اساس مرکز مالی بین المللی «آستانا[۱۴]» ایجاد کند. این برنامه امکان سرمایه گذاری در یوان را فراهم می کند و باید برای شرکت های قزاقستان و سایر کشورهای منطقه به یک مرکز جدید معاملات پایاپای برای معامله به یوان تبدیل شود.

مرکز بین المللی چین و قزاقستان برای همکاری فرامرزی خورگوس[۱۵]، واقع در قزاقستان؛ و منطقه آزاد اقتصادی به همین نام واقع در منطقه خودمختار سین کیانگ اویگور[۱۶] چین نیز نقش مثبتی دارند. شعبه بانک ملی چین در سین کیانگ اویگور دارای نقش یک مرکز معاملات تهاتری (پایاپای) برای ارزهای کوچک (از جمله ارزهای کشورهای آسیای میانه) است تا از همه نوع این ارزها برای معاملات مشترک استفاده شود.

روبل و یوان در بورس اوراق بهادار قزاقستان با قیمت مستقیم در برابر پول ملی معامله می شوند و در مقادیر ناچیز با دلار مقایسه می شوند. برای مدت زمان طولانی، یوان به طور متوسط ​​کمتر از ۰٫۱ درصد از حجم معاملات را تشکیل می داد؛ در حالی که روبل حدود ۰٫۲۵ درصد بود. با این حال از ژوئن سال ۲۰۲۰، حجم معاملات ماهانه یوان ۱۰ برابر رشد کرده است و سهم آن در کل حجم معاملات به ۱٫۵- ۱٫۸ درصد رسیده است. معاملات فرابورس کاملاً تحت سلطه دلار است: از ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۰، بیش از ۹۹ درصد از کل معاملات به دلار، ۰٫۱۲ درصد به روبل و ۰٫۰۶ درصد یوان را تشکیل می دهد.

گزارش های بانک های چینی و روسی در قزاقستان نیز حاکی از استفاده ناچیز از روبل و یوان است. بنابراین، «بانک چین در قزاقستان» از ۳۱ دسامبر ۲۰۱۹ ساختار ارزی دارایی ها و بدهی های زیر را داشت: دارایی های ۲۴٫۷ درصد به تنگه از کل مبلغ، به دلار ۷۴٫۱ درصد و ۱٫۲ درصد با ارزهای دیگر (از جمله یوان)؛ بدهی های ۱۲٫۸ درصد به تنگه، به دلار ۸۵٫۹ درصد و ۱٫۳ درصد با ارزهای دیگر (از جمله یوان) بوده است. سیستم مشابهی در «بانک تجاری و صنعتی چین در شهر آلماتی» ایجاد شده است: دارایی ها ۷٫۷ درصد به یوان، به دلار ۸۴٫۰ و ۸٫۳ درصد با ارزهای دیگر (از جمله تنگه)؛ بدهی به یوان – ۷٫۶ درصد، به دلار ۸۴٫۱ درصد و ۸٫۳ درصد با ارزهای دیگر (از جمله تنگه) می باشد.

شاخص مشابه «آلفا بانک» روسیه در قزاقستان از تاریخ ۳۱ دسامبر ۲۰۱۹ این بود: دارایی های نقدی به تنگه ۶۷٫۸ درصد از کل مبلغ، به دلار ۲۷٫۶ درصد، به روبل ۱٫۶ درصد و ۳٫۰ درصد با ارزهای دیگر؛ بدهی های نقدی به تنگه ۶۵٫۰ درصد، به دلار ۲۹٫۲ درصد، ۲٫۲ درصد به روبل و ۳٫۶ درصد به ارزهای دیگر.
در آمار بانک ملی قزاقستان در مورد حجم وام ها و سپرده های بین بانکی، فقط مبالغی به پول ملی، دلار و یورو آورده شده است. این امر همچنین به طور غیرمستقیم مقیاس کوچک استفاده از روبل و یوان را نشان می دهد. آمار صرافی های قزاقستان به مدت ۸ ماه سال ۲۰۲۰ نشان می دهد که تقاضا برای ارز نقدی عمدتا در دلار (حدود ۶۸٫۶ درصد از کل مبلغ) متمرکز شده است و به دنبال آن روبل (۲۳٫۷ درصد) و یورو (۷٫۳ درصد) و سهم یوان نقدی کمتر از ۰٫۱ بود.

بنابراین، روبل در حال حاضر در اقتصاد قزاقستان در مقیاس تا حدودی بزرگتر از یوان استفاده می شود. در عین حال دلار در مقیاس بسیار بزرگتری نسبت به روبل مورد استفاده قرار می گیرد.

قرقیزستان
طی ۵ سال گذشته، معاملات برای صادرات قرقیزستان در حال کاهش است؛ در حالی که استفاده از روبل روسیه افزایش یافته است. سهم دلار از پرداخت برای واردات تقریباً بدون تغییر باقی مانده است. در سال ۲۰۱۹، درآمد دلار از صادرات ۶۹٫۷ درصد (۷۲٫۷ درصد در سال ۲۰۱۸) از کل درآمد صادراتی را تشکیل داده است. مابقی روبل با ۲۳٫۷ درصد (۲۲٫۵ درصد در سال ۲۰۱۸) و تنگه قزاقستان با ۳٫۶ درصد (۲٫۴ درصد در سال ۲۰۱۸) بوده است.

قرقیزستان عمدتا کالاهای صنایع سبک و غذایی را به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا می رساند که باعث تحریک استفاده از ارزهای ملی در تجارت دو جانبه می شود. در همان زمان، این کشور مقدار قابل توجهی از کالاهای صنایع سبک را از چین وارد می کند که تجارت با آن ها عمدتا به دلار انجام می شود. از کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، به طور عمده محصولات نفتی عرضه می شود که به دلار نیز فروخته می شوند و مانع استفاده از روبل روسیه در سرویس واردات قرقیزستان می شود.

ذخایر ارزی قرقیزستان بسیار متنوع است و علاوه بر دلار، یوان چین و روبل روسیه، سایر ارزها را شامل می شود. از ۱ ژانویه ۲۰۲۰، دلار ۶۱ درصد از ذخایر و یوان ۷٫۲ درصد را تشکیل می دهد. سهم روبل، ین، دلار سنگاپور، فرانک سوئیس و وون کره جنوبی در مجموع فقط ۴٫۶ درصد بود.

چین قبلاً طلبکار اصلی دولت قرقیزستان در سال ۲۰۱۷ بود، زمانی که بدهی جمهوری به اکسیم بانک[۱۷] چین به ۴۲ درصد از کل بدهی عمومی خارجی، یا ۲۴ درصد از تولید ناخالص داخلی می رسید. در همان زمان، هر دو وام و کمک مالی به قرقیزستان از چین، به طور معمول به دلار ارائه می شد. بنابراین، با کل هزینه پروژه های زیربنایی تأمین شده توسط چین در قرقیزستان که تا سال ۲۰۱۸ به ۲٫۲ میلیارد دلار رسیده بود؛ با پول ملی، چین فقط یک وام به مبلغ ۶۹۷٫۶ میلیون یوان (حدود ۱۱۲ میلیون دلار) و دو کمک هزینه بلاعوض به مبلغ ۷۷۵٫۵ میلیون یوان (۱۲۰٫۹ میلیون دلار) ارائه داد.
در سال ۲۰۱۹، چین ۳۱٫۴ درصد از کل سرمایه گذاری خارجی در قرقیزستان و پس از آن کانادا (۲۴ درصد) بوده است. سهم روسیه ۳٫۵ درصد (از ۲۱ درصد در سال ۲۰۱۸) می باشد. به طور کلی برای دوره ۲۰۰۴ – ۲۰۱۸ در کل حجم سرمایه گذاری های خارجی، ۳۴ درصد منشأ کانادایی داشتند و پس از آن ها فدراسیون روسیه (۱۹ درصد)، چین (۱۰٫۷ درصد) و قزاقستان (۷٫۶ درصد) قرار دارند.

در مورد روسیه در سال های اخیر منبع اصلی سرمایه گذاری، صندوق توسعه روسیه- قرقیزستان بوده که سرمایه آن تقریباً برابر با کل سیستم بانکی قرقیزستان است. در سال ۲۰۱۹، صندوق تقریباً دو برابر بودجه را در مقایسه با ۲۰۱۸ افزایش داد (از ۴۶ میلیون به ۷۷ میلیون دلار). اطلاعات مربوط به سرمایه گذاری های خاص به یوان یا روبل یافت نشد. ظاهراً هم روسیه و هم چین آن ها را به دلار آمریکا تولید کرده اند.

پرداخت بدهی خارجی بیشکک در سال ۲۰۲۰ با هشت ارز به نسبت زیر انجام شد: دلار آمریکا ۸۴٫۷ درصد، یورو و ین هر کدام ۶٫۱، یوان و ریال عربستان هر کدام ۰٫۸، درهم امارات متحده عربی۰ ، ۶، وون کره جنوبی ۰٫۵ درصد و ۰٫۴ درصد دینار کویت. روبل روسیه در این لیست وجود ندارد. به عبارت دیگر، اگرچه چین طلبکار اصلی خارجی قرقیزستان است اما پرداخت های یوان بسیار کم است.

بنابراین روبل و یوان در مقایسه با دلار آمریکا، فقط در اقتصاد قرقیزستان به میزان محدودی مورد استفاده قرار می گیرند. در عین حال روبل در خدمات تجارت خارجی مشهورتر از یوان و یوان در حوزه اعتبار بین دولتی محبوبیت بیشتری دارند. مانع اصلی در استفاده گسترده از یوان در خدمات تجاری دوجانبه، عدم وجود بازار توسعه یافته برای سام و یوان در قرقیزستان است. همچنین در قرقیزستان حرکت آزادانه سرمایه وجود دارد و معاملات با ارز خارجی به هیچ وجه محدود نیست که در مورد چین صدق نمی کند. ساختار واردات نیز از فدراسیون روسیه که عمدتا مواد اولیه است و به دلار انجام می شود در مقابل روبل بازی می کند.

تاجیکستان
این کشور در سال های اخیر سیاست دلارزدایی را دنبال کرده است. اما روند قیمت گذاری به دلار و همچنین استفاده زیاد از پول نقد و استفاده محدود از کارت های بانکی همچنان ادامه دارد. جای تعجب نیست که برای سال های متمادی سهم وام ها به دلار از حجم کل وام های صادر شده توسط بانک های محلی به میزان قابل توجهی از وامهای ارزی محلی فراتر رفته است. با این حال، بیش از ۵۰ درصد از حجم وام های صادر شده از آگوست ۲۰۱۹ برای اولین بار به ارز محلی صادر شده است. در سپتامبر سال ۲۰۲۰، این سهم به ۵۲٫۸ درصد رسید. برای سپرده ها در بانک های محلی، روند مشابهی از آوریل ۲۰۱۹ مشاهده شده و در سپتامبر ۲۰۲۰، ۵۲٫۸ درصد از کل سپرده ها با ارز محلی نگهداری می شود.

مانند سایر کشورهای آسیای میانه، پکن به  شهر دوشنبه با ارز دلار کمک کرده است و فقط در سال های اخیر یوان نیز اضافه شده است. بنابراین، طبق توافق نامه های ۲۰۱۸-۲۰۲۰، چین ۳۵۷ میلیون دلار کمک مالی به تاجیکستان برای بازسازی جاده اختصاص داده و کمک بلاعوض به مبلغ ۲٫۵ میلیارد یوان (حدود ۳۸۰ میلیون دلار) ارائه داده است. پکن همچنین وام های اضافی با مبلغ کل ۱٫۲۱ میلیارد دلار به این کشور اعطا کرد که در نتیجه آن در سال ۲۰۱۹ سهم چین از کل بدهی خارجی تاجیکستان به ۴۲ درصد رسید. یعنی فقط بخشی از کمک بلاعوض به یوان ارائه شد و بدهی به چین به دلار معرفی شد.
برنامه وام گیری خارجی تاجیکستان برای ۲۰۲۰-۲۰۲۲ افزایش بدهی به طلبکاران خارجی به ۳٫۵ میلیارد دلار را فراهم می کند. انتظار می رود که این وجوه به دلار آمریکا جذب شود. تا اواسط سال ۲۰۲۰، بدهی عمومی تاجیکستان به ۳٫۱ میلیارد دلار یا ۳۸٫۴ درصد از تولید ناخالص داخلی افزایش یافت. سازمان های مالی بین المللی (صندوق بین المللی پول، بانک جهانی، صندوق ثبات و توسعه اوراسیا، بانک توسعه آسیا) به منبع اصلی تأمین مالی خارجی (۳۰۰٫۸ میلیون دلار) برای حمایت از اقتصاد در همه گیری ویروس کرونا تبدیل شدند. نتیجه این اقدامات کاهش سهم ناچیز یوان در تأمین مالی خارجی کشور به نفع دلار آمریکا بود.

در مورد استفاده از یوان در بخش بانکی، در سال ۲۰۱۵، چین به مدت ۳ سال مبادله ارزی ۳٫۱۷۷ میلیارد یوان (حدود ۵۰۰ میلیون دلار) را در اختیار تاجیکستان قرار داد. در نتیجه، در سال ۲۰۱۸، بانک دولتی «آمونات بانک[۱۸]» به کارآفرینان تاجیکی که با چین تجارت می کنند، پیشنهاد داد وام هایی به یوان دریافت کنند و آن را به ارز سامونی[۱۹] بازپرداخت کنند. اما در حال حاضر، وب سایت بانک فقط اطلاعات مربوط به وام ها با ارز محلی سامونی، دلار آمریکا و یورو را ارائه می دهد. محاسبه گر وام برای تاجیکستان در اکتبر سال ۲۰۲۰ یک بانک صادر کننده وام به یوان نشان نداده است و در مقابل نشان می دهد که ۵ بانک وام را به روبل صادر کردند.

در بازار بین بانکی محلی، فقط جفت ارز «دلار آمریکا – سامونی تاجیکی» نقل شده است. نرخ ارز روبل و یوان از طریق نرخ مقطعی در برابر دلار در بازار بین المللی محاسبه می شود. بنابراین در تاجیکستان، روبل بیشتر از یوان استفاده می شود، اما در مقایسه با دلار آمریکا، هر دو ارز فقط در مقیاس کوچک استفاده می شود.

ترکمنستان
این کشور قبلاً در سال ۲۰۰۹ وام و کمک مالی از طرف چین به یوان دریافت کرده است که در گزارش های بانک امور اقتصادی خارجی ترکمنستان ذکر شده است. متأسفانه گزارش پس از سال ۲۰۱۲ حاوی اطلاعات دقیق مربوط به ساختار ارزی معاملات بانک نیست. در پایان سال ۲۰۱۲، در حجم کل سبد وام های بانک دولتی، ۹٫۹ درصد به ارز ملی و ۹۰٫۱ درصد وام به ارز خارجی؛ از جمله به ین ژاپن ۴۹٫۱ درصد، به یوان چین ۰٫۳۳ درصد، یورو ۴٫۹ درصد و ۳٫۲ درصد به دلار آمریکا است. به طور رسمی، بیشترین سهم استفاده از یوان در وام های صادر شده در کشورهای آسیای میانه در اینجا ذکر شده است.
با این حال در حجم ارز خریداری شده توسط بانک دولتی در بازار ارز داخلی، دلار آمریکا ۹۱٫۹، پوند استرلینگ ۱٫۶ درصد، یورو ۶٫۳۶ درصد و ۰٫۱۴ درصد به روبل و یوان در این آمار وجود ندارد. همچنین در سال ۲۰۱۲، بانک دولتی بزرگترین تامین کننده اسکناس خارجی به بازار داخلی در میان بانک های محلی بود؛ که در ساختار آن ارزش دلار ۸۴٫۶ درصد، یورو ۷٫۵ درصد، پوند استرلینگ ۶٫۹ درصد و ۰٫۹۲ درصد به یوان بود. با این حال، این مبلغ تقریباً ۸ برابر کمتر از مقدار ارز خریداری شده در بازار داخلی بود. بنابراین، علی رغم سهم قابل توجهی از یوان در وام های خارجی، این ارز در گردش مالی بانک ها و مردم بسیار ضعیف بوده است. روبل تا حدودی نقش برجسته تری داشته، اما کاملاً پایین تر از دلار و یورو می باشد.

اطلاعات تازه در مورد خرید و فروش ارز و همچنین استقراض خارجی بسیار کم است. بنابرایندر سال ۲۰۲۰، مهمترین خبر این بود که بانک دولتی فوق الذکر برای خرید تجهیزات کشاورزی آمریکایی وام از ایالات متحده دریافت خواهد کرد که البته به دلار است.

در وب سایت های بانک های محلی، وام و سپرده به ارزهای خارجی ذکر شده اما نه لیستی از این ارزها و نه نرخ ها اعلام شده است. بر اساس اطلاعات پراکنده، می توان فرض کرد که وام ها فقط با ارز محلی صادر می شوند. هیچ بانک وابسته به چین یا روسیه در این کشور وجود ندارد.

در حراج های بورس کالای دولتی و مواد اولیه ترکمنستان، کالاهای محلی به خریداران خارجی با دلار یا با ارز محلی «منات» فروخته می شوند. در همان زمان، حجم معامله در معاملات اخیر معمولاً بسیار کمتر از دلار است.

همانطور که از تجربه سازمانه ای روسی که با شرکای ترکمنستانی ارتباط دارند، به اثبات رسیده است، تقریباً تمام معاملات در فعالیت های تجارت خارجی ترکمنستان از طریق بورس دولتی انجام می شود. محصولات محلی در بورس با قیمتی به مراتب بالاتر از کالاهای مشابه تولید شده در کشورهای همسایه آسیای میانه معامله می شوند؛ زیرا تفاوت بین نرخ رسمی ارز محلی و ارز واقعی که توسط فروشندگان محلی استفاده می شود تا ۴ برابر است.
این امر نیز به همین دلیل است که بسیاری از خریداران روسی با تولیدکنندگان داخلی، به عنوان مثال برای تهیه محصولات شرکت های نساجی ترکمنستان، قرارداد مبادله منعقد می کنند. همچنین در تبدیل پول محلی دریافتی در ازای پرداخت از کارآفرینان ترکمنستان برای کالاهای وارداتی نیز مشکلی وجود دارد.

بنابراین، بر اساس اطلاعات بسیار محدود و داده های غیرمستقیم، می توان فرض کرد که روبل و یوان در حال حاضر در اقتصاد ترکمنستان بسیار کم استفاده می شوند.

ازبکستان
اطلاعات کمی در مورد استفاده از ارزهای خارجی در این کشور وجود دارد. بنابراین در سال های گذشته، بانک ملی امور اقتصادی-خارجی ازبکستان[۲۰] قرارداد وام با بانک توسعه دولتی چین[۲۱] به دلار امضا کرد و تنها در سال ۲۰۱۹ اولین قرارداد به مبلغ ۵۰۰ میلیون یوان منعقد شد (حدود ۶۹٫۷ میلیون دلار). طبق این توافق نامه، بانک توسعه دولت چین پول را مستقیما به حساب جاری اشخاص در چین منتقل می کند.
ویژگی های سازمان پرداخت، امکان توضیح سهم زیاد یوان در آمار چین و مشکلات شناسایی آن در آمار کشورهای شریک را ممکن می سازد. بنابراین، در مثال فوق، بانک توسعه دولتی چین ظاهراً مبلغ وام تخصیص داده شده را به ازبکستان منتقل نکرده؛ اما از طرف بانک ملی امور اقتصادی- خارجی ازبکستان وجوهی را به نفع تأمین کنندگان چینی نوشت و این را در آمار خود به عنوان استفاده از یوان در تجارت چین با ازبکستان اعلام کردند. با این حال، از آنجا که این وجوه واقعاً به ازبکستان منتقل نشده و در بانک ها قرار نگرفته، در آمارهای محلی نیز منعکس نشده است. ضمنا مشخص نیست که این وام چگونه پرداخت می شود. به نظر می رسد ازبکستان دلار را به عنوان پرداخت وام با نرخ توافق شده به چین منتقل کند.
اطلاعات مربوط به خطوط اعتباری روبل روسیه به ازبکستان یافت نشد.

ساختار ارزی ذخایر رسمی اعلام نشده است؛ اما در تابستان ۲۰۱۹، بانک مرکزی ازبکستان اعلام کرد که قصد دارد سهم طلا را در ذخایر طلای و ارز این کشور کاهش دهد و سرمایه های آزاد شده را در اوراق قرضه مستقل سایر کشورها، به ویژه اسناد خزانه داری آمریکا سرمایه گذاری کند. در زمان اعلامیه، سهم طلا از ذخایر حدود ۵۰ درصد بود. با توجه به موارد گفته شده احتمالاً قسمت اعظم ذخایر ارزی این کشور به دلار آمریکا می باشد.

حسابرسی های وام در ازبکستان نشان می دهد که تعداد زیادی از بانک های این کشور فقط به ارز محلی و تنها تعدادی به دلار وام می دهند. هیچ پیشنهادی برای وام به روبل یا یوان یافت نشد. همچنین همه بانک های محلی روبل نقدی خرید و فروش نمی کنند و یافتن بانکی که با یوان کار کند حتی دشوارتر است.

در سال ۲۰۱۹، مقدار پول نقد خارجی در بانک های محلی که توسط مردم خرید و فروش می شده است به ترتیب ۹۹٫۴ و ۹۸٫۶ درصد به دلار؛ ۰٫۱۴ و ۰٫۱۱ درصد به روبل بوده و یوان چین در آمار وجود ندارد. بنابراین در اقتصاد ازبکستان، روبل گردش کمی دارد و یوان نیز در مقیاس کوچکتر استفاده می شود.

***
به عنوان نتیجه گیری اصلی، می توان ادعا کرد که هر دو ارز روبل و یوان در اقتصادهای کشورهای آسیای میانه در مقیاس بسیار محدودی استفاده می شوند، در حالی که دلار غالب است. در حال حاضر، روبل در گردش بیشتری نسبت به یوان است. این امر به ویژه در آن دسته از کشورهای آسیای میانه که عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند، قابل توجه است.

دلیل اصلی محبوبیت بیشتر روبل در مقایسه با یوان این است که محدودیت جدی در حرکت سرمایه مرزی در فدراسیون روسیه وجود ندارد ، بنابراین شرکت های روسیه و کشورهای آسیای میانه از استفاده روبل در روابط متقابل اجتناب نمی کنند.

در چین، هنوز محدودیت های زیادی در حوزه ارز وجود دارد. این امر شرکت های چینی را تحریک به معاملات بین المللی به یوان نمی کند. هرچند چین سیاست فعال تری نسبت به بین المللی کردن یوان از روبل فدراسیون روسیه را دنبال می کند.

ما همچنین معتقدیم که وقتی اطلاعیه مربوط به تخصیص وام های یوان (یا کمک های بلاعوض) توسط چین به کشورهای آسیای مرکزی اعلام شد، وجوه احتمالاً از چین به این کشورها منتقل نشده است؛ بلکه از طرف وام گیرندگان در چین هزینه شده و احتمالاً پرداخت به آن ها از طریق دلار انجام می شود.
براساس اطلاعات موجود، به نظر می رسد که نسبت بین روبل، یوان و دلار در اقتصاد کشورهای آسیای میانه در سال های آینده تغییر چشمگیری نکند. اما اگر چین برای آزادسازی حساب مالی تراز پرداخت ها اقدام کند، ممکن است اوضاع به نفع یوان تبدیل شود. و اگر روسیه به سیاستی با هدف تبدیل روبل به ارز ذخیره منطقه ای برود، شرایط به نفع روبل می شود.

مترجم: فائزه طالبی
منبع: https://doi.org/10.20542/2073-4786-2020-4-87-102

[۱] А.Поливач

[۲] В.Мишиной

[۳] Л.Хомяковой

[۴] Банк Китая в Казахстане

[۵] Торгово-промышленный Банк Китая в г. Алматы

[۶] Altyn Bank

[۷] Сбербанка

[۸] ВТБ

[۹] Альфа Банка

[۱۰] Хоум Кредита

[۱۱] Росэксимбанк

[۱۲] پول ملی قرقیزستان

[۱۳] پول ملی قزاقستان

[۱۴] Астана

[۱۵] Хоргос

[۱۶] Синьцзян-Уйгурском автономном районе (СУАР)

[۱۷] Эксимбанку

[۱۸] Амонатбанк

[۱۹] پول ملی تاجیکستان

[۲۰] Национальный банк внешнеэкономической деятельности Узбекистана (НБУ)

[۲۱] Государственным банком развития Китая (ГБРК)