در دو دهه گذشته آمریکا، انگلیس و روسیه تلاش‌هایی برای استخراج نفت و گاز در تاجیکستان انجام دادند که بی نتیجه ماند. برحی تاجیک ها بر این باورند که روسیه با هدف حفظ وابستگی تاجیکستان به واردات نفت و گاز از روسیه منابع نفت و گاز شناسایی شده در تاجیکستان را استخراج نکرده است.
در این شرایط، باکو با هدف جلب نظر تاجیکستان و افزایش همگرایی میان این کشور و سازمان کشورهای ترک از قصد خود برای همکاری نفتی و گازی با دوشنبه خبر داده است. در صورت کشف منابع نفت و گاز، عملیاتی شدن این همکاری به جذب تاجیکستان به کریدور ترنس – کاسپین برای صادرات انرژی و دور شدن این کشور از ایران می انجامد. تاجیکستان تنها کشور فارسی زبان آسیای میانه است که ترکیه و باکو برای جذب آن به سازمان کشورهای ترک برنامه جدی دارند تا ایران در مقابله با ناتوی ترکی همراهان کمتری داشته باشد.
باید توجه داشت در سال های اخیر، آمریکا نیز توجه زیادی به تاجیکستان نشان داده و آغاز روند صدور مستقیم ویزای ایالات متحده برای شهروندان تاجیکستان و اهدای تجهیزات مرزبانی و نظامی رایگان و نیز سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصادی و صنعتی و به خصوص کشاورزی تاجیکستان از جمله این اقدامات است.
ایران می تواند با توجه به نیازهای تاجیکستان در حوزه نفت و گاز با حضور در این کشور، برای اکتشاف و استخراج نفت فعالیت کرده و خاطره خوش سال های گذشته و ساخت سد و نیروگاه سنگ توده ۲ در ابتدای دهه ۹۰ شمسی را تکرار کند. کاهش همگرایی میان ایران و تاجیکستان به سرعت توسط باکو و ترکیه که به نیابت از ناتو و رژیم صهیونیستی طرح های متنوعی را در قفقاز و آسیای مرکزی به پیش می برند، جبران خواهد شد.
در ۶ آوریل، الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان، از تاجیکستان دیدن کرد و روسای جمهوری دو کشور بسته گسترده ای از اسناد همکاری را امضا کردند. این بسته چنان گسترده بود که صاحب نظران اعلام کردند باکو با این پیشنهادها عملا در حال ادغام تاجیکستان در سازمان کشورهای ترک است. در عین حال، ناظران خاطرنشان کردند در جریان مذاکرات علی اف و رحمان، اعلام شد که شرکت های باکویی میادین نفت و گاز در تاجیکستان را توسعه خواهند داد.
این واقعیت که در تاجیکستان فقیر، ذخایر تجاری هیدروکربن وجود دارد، تنها با جست وجو و اکتشاف زمین شناسان سال های شوروی اثبات شد. امروزه نقشه‌ها و گزارش‌های مربوط به دوره شوروی زیر نظر دولت جمهوری تاجیکستان نگهداری می‌شود و نسخه‌هایی از آنها ممکن است در آرشیو مسکو باشد.
با این حال، روسیه امروز مشغول امور دیگری است و در اوکراین درگیر نبردی فرسایشی است. روسیه سالانه و به طور پیوسته حدود ۸۰۰ هزار تن از فرآورده های نفتی خود را به تاجیکستان عرضه می کند، لذا سخت است که تصور شود روسیه در آینده از نظر تأمین بنزین و گازوئیل، بخواهد تاجیکستان را به خودکفایی برساند.
به گفته نبی مالکوف، مدیر کل تاجیک‌نفت در سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۸، در زمان اتحاد جماهیر شوروی در دهه های ۷۰ و ۸۰، سالانه یک میدان جدید یا ذخایر جدید نفت و گاز در تاجیکستان کشف می‌شد. در مجموع ۲۶ میدان نفت و گاز در این دو دهه کشف شد. اکتشافات زمین شناسی و حفاری هم به طور همزمان انجام شد.
با این حال، پس از فروپاشی اتحاد شوروی و جنگ داخلی سال های ۹۲ تا ۹۷ میلادی در تاجیکستان، استخراج و فرآوری فرآورده های نفتی در تاجیکستان به حجم ناچیزی کاهش یافت. زمین شناسان زیادی سالانه از دانشگاه های تاجیکستان فارغ التحصیل می شوند، اما تا آنجا که می توان فهمید تا کنون قابلیت خاصی نداشته اند و پالایشگاه نفتی که در زادگاه رئیس جمهوری در دانغره ساخته شده است، عملا فعال نمی شود.
یادآوری این واقعیت مفید است که در تاجیکستان، در گذشته، گاز قابل استفاده به مقدار زیادی سوزانده شد و ساکنان پایتخت که اکنون بیش از ۷۰ سال سن دارند، هنوز این موضوع را فراموش نکرده اند. در اواسط دهه ۶۰ میلادی، در حومه شمالی شهر دوشنبه، یک فواره گاز بزرگ ناگهان شعله ور شد و آتش گرفت که مبارزه با آن با کمک آتش نشانان و حفاری های متعدد ۱۳۵ روز به طول انجامید. بخشی از ذخایر گاز در همان زمان سوخته، اما هیچ کس نمی داند چقدر گاز باقی مانده و از کجا آمده است. یکی دیگر از مواردی که هنوز به طور دقیق مورد مطالعه قرار نگرفته، مربوط به انتشار نفت و گل مایع در غرب دوشنبه پایتخت در تاریخ ۲۳ ژانویه ۱۹۸۹ در جریان زمین لرزه ای است که روستایی به خاطر آن و در اثر رانش زمین از بین رفت.
بر اساس مشاهدات تایید نشده، یک “رودخانه” زیرزمینی نفت و گاز از شمال سیبری از طریق آسیای مرکزی تا کشورهای خلیج فارس امتداد دارد و تاجیکستان در نزدیکی آن قرار دارد. با نگاهی به نقشه های ذخایر هیدروکربنی اوراسیا، می توان دریافت که اگرچه تاجیکستان یک کشور کوهستانی است، اما دارای دره هایی با ذخایر نفت و میعانات گازی است.
در کشور همسایه افغانستان، زمین شناسان آمریکایی ذخایر نفت را ۱.۸ میلیارد بشکه تخمین می زنند و ۱۳ سال پیش، جواد عمر، سخنگوی وزارت معادن این کشور به رویترز گفت که مقدار نفت در آنجا می تواند بالاتر از همه انتظارات باشد. همچنین می‌توان این واقعیت را به یاد آورد که از سال ۱۹۶۷ تا ۱۹۸۹ افغانستان از طریق یک خط لوله به تاجیکستان گاز طبیعی می‌رساند.
البته تمام علائم اثبات شده و غیرمستقیم وجود هیدروکربن ها باید با بررسی ها تایید شود. بنابراین، با در نظر گرفتن همه این نشانه‌ها، رهبری تاجیکستان مدت‌هاست به فکر از سرگیری کار اکتشاف و همچنین فرآوری نفت و گاز تولیدی بوده است. اما اگر پول و متخصصی وجود نداشته باشد، این تجارت به چه کسی سپرده می شود؟
کارکنان شرکت تتیس یا Tethys Petroleum Limited در شهر جورج تاون که در جزایر کیمن ثبت شده است، با انتظار کسب سود از استخراج نفت و گاز وارد تاجیکستان شدند. تتیس یک شرکت اکتشاف و تولید نفت و گاز متمرکز بر آسیای مرکزی و منطقه خزر است، این شرکت مجوز جست وجو و اکتشاف نفت در تعدادی از مناطق تاجیکستان را دریافت کرد.
در سال ۲۰۱۲، دیوید رابسون، رئیس تتیس، ادعاهای خوشایندی را در تاجیکستان مطرح کرد مبنی بر اینکه ذخایر نفت و گاز در تاجیکستان می تواند “بسیار بزرگتر از ذخایر تخمین زده شده باقیمانده و منابع بدون ریسک در بخش بریتانیایی دریای شمال” باشد. به نظر می رسید که تاجیکستان به عنوان «کویت دوم» به راحتی در دسترس باشد.
اما حلوا حلوا کردن دهان را شیرین نمی کند و پس از اینکه رئیس شرکت، دیوید رابسون، منطقه را در دسامبر ۲۰۱۶ ترک کرد، تتیس نیز تاجیکستان را ترک کرد. هنوز مشخص نیست که چه کسانی از سوی رهبری تاجیکستان با وی دیدار کرده اند و تتیس پس از سال ها فعالیت در این جمهوری دقیقا چرا آنجل را ترک کرده و هیچ کس سوال نمی کند که چرا منافع شرکت نفت و گاز تتیس به آسیای مرکزی محدود می شود.
در همین حال، گئورگی کوشلاکوف، رئیس سابق گروه زمین شناسی دانشگاه تاجیکستان و استاد دانشگاه اسلاو روسی – تاجیک، از اینکه کارمندان تتیس قلمرو وسیع شهر باختر در منطقه ختلان را “میدان باختر” نامیدند، تعجب کرد.
در سال ۲۰۱۰ ، شرکت روسی گازپروم (گازپروم اینترنشنال) شروع به کار در تاجیکستان کرد و مجوز حفاری اکتشافی عمیق در منطقه شاخریناو تاجیکستان صادر شد. با این حال، هشت سال بعد، گازپروم اعلام کرد که محاسبات و تحلیل ها نشان می دهد که هیچ چشم اندازی برای یافتن نفت و گاز در مقیاس صنعتی وجود ندارد. بنابراین تبدیل تاجیکستان به «کویت دوم» برای دومین بار اتفاق نیفتاد و تاجیکستان می‌تواند خود را با این موضوع تسلی دهد که حفاری «گازپروم» و همچنین جست وجوی تتیس با هزینه همان شرکت ها انجام شده است.
اینکه آیا گازپروم به تاجیکستان بازخواهد گشت یا نه، هنوز مشخص نیست. روزنامه نگاران در این جمهوری در رسانه های خود می نویسند: گازپروم تاجیکستان را به این دلیل ترک کرد که نفت پیدا نکرد یا به این دلیل که نخواست نفت را بیرون بکشد؟ پاسخی وجود ندارد، اما نمی توان تمام تلاش های قبلی را بیهوده نشان داد.
