اشتراکات موسیقی ایران و پاکستان

موسیقی ایران و پاکستان دارای اشتراکات تاریخی هستند که ریشه یابی آن، به خوبی عمق ارتباط معنوی دو ملت با یکدیگر را نمایان می کند. موسیقی بی ارتباط با شرایط جغرافیایی نیست و هرچه اشتراک جغرافیایی بیشتر باشد اشتراکات موسیقی نیز بیشتر رخ خواهد نمود.

هم شعر و هم موسیقی با خلاقیت مرتبط است و در خلق هر دو از افکار، عواطف و احساسات استفاده می شود. هر دو با روانشناسی انسان مرتبط هستند، هر دو در شرایط جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی خود ایجاد می شوند. همانطور که شعر بر پایه وزن به انواع مختلف از جمله قصیده، مثنوی، غزل، رباعی، قطعه، ترجیع بند و غیره سروده می شود، موسیقی نیز در شبه قاره در دستگاه های مختلف موسیقی هندی از جمله آلاپ، دهرپد، تپا، خیال، تهمری دادرا، غزل و گیت نواخته می شود. از آنجایی که شبه قاره محل تلاقی تمدن های مختلف بوده است، در دوره های مختلف، ملت های مختلفی وارد این منطقه شده اند و هر ملتی فرهنگ، زبان و تعداد زیادی افراد و هنرمندان با استعداد خود را به این منطقه آورد. زمانی که فرهنگ، زبان و هنر ملل جدید با فرهنگ، زبان و هنرهای محلی شبه قاره آمیخته شد، نه تنها در فرهنگ و زبان های محلی شبه قاره، بلکه در هنر نیز تغییرات و افزوده هایی به وجود آمد، به خصوص فاتحان مسلمان نقش برجسته ای در توسعه هنرهای زیبا در شبه قاره داشتند.

موسیقی عربی، ایرانی، تورانی، ترکی و افغانی تأثیر عمیقی بر موسیقی محلی گذاشت و موسیقی جدیدی پدید آمد که به واسطه تأثیر آن، در میان توده مردم رواج یافت، و تحت حمایت شاهان و دربارها شروع به تعیین استانداردهای ارتقاء و توسعه نمود. پیش از ورود مسلمانان، موسیقی شبه قاره از انواعی مانند پهند، پربند، گیت، دوها، اشلوک، دهرو و پد تشکیل می‌شد و با وجود رونق و اهمیت بسیار لیکن محدود به آموزه های مذهبی و معابد بود، و ثانیا در هنر موسیقی لوازم فنی کمی وجود داشت. مسلمانان نه تنها موسیقی را از معابد بیرون آوردند، بلکه آن را به عنوان یک هنر رسمی تبلیغ کردند و اصطلاحات جدید بسیاری در این زمینه پدید آمد.

برای مثال با آمیزش دستگاه های هندی و ایرانی، دستگاه جدیدی به نام دُهرپَد ابداع شد. ساز طبله با ایجاد تغییر در مردنگ هندی ساخته شد. آهنگ ها از  ۲۲ به ۱۲ مجموعه نُت ها تثبیت شد و ژانرهایی مانند خیال، تهمری و قوالی ابداع شد. دُهرپَد: دُهر و پَد در ژانرهای موسیقی باستانی شبه قاره وجود داشته و در آن مضامین دینی و اخلاقی نواخته می شد. بعدها، نوازندگان مسلمان با ترکیب دُهر و پَد ، سبک جدیدی به نام دُهرپَد را معرفی کردند. دُهر به معنای توقف و پَد به معنای شعر یا بیت است. دُهرپَد به شکل رباعی تشکیل می شود. این یکی از قدیمی ترین سبک موسیقی در شبه قاره است که به دلیل شیوایی و نفوذ موسیقایی خود جایگاه خوبی در دربار پیدا کرد، تا جایی که در زمان اکبر سومین و بزرگترین فرمانروای امپراتوری مغولان هند رونق زیادی پیدا کرد.

اشعار دُهرپَد معمولا به زبان بِرَج (Braj) (زبان بِرَج یا زبان دهاتی یکی از زبان‌های هندی  است که گاه آن را یک گویش قلمداد می‌کنند. بِرَج یکی از زبان‌های رایج در شمال هند بوده ‌است.) بود. در عین حال دُهرپَد به زبان های بنگالی، پنجابی، راجستانی و همچنین اردو نواخته می شد. از طرفی نمونه هایی از شکل اولیه آن در زبان سانسکریت نیز یافت می شود. موسیقی دُهرپَد منحصر به فرد بود. مفاهیم وسیع و تصورات موسیقایی باشکوه از ویژگی های بارز آن بودند. از میان موضوعات، مدح، نعت، منقبت و قصیده ارائه می شد. خوانندگی دُهرپَد از نظر فنی بسیار دشوار و سخت تلقی می شد و خواننده دُهرپَد در دنیای موسیقی بسیار مورد توجه بود.

در کتاب تحفه الهند میرزا فخرالدین (مرزا خان ابن فخرالدین محمد) ذکر شده است که دُهرپَد موسیقی ای بود که منظومه دعایی مشتمل بر دو تا چهار بیت بود. این ژانر موسیقی در مقابل موسیقی «خیال» نتوانست موجودیت خود را حفظ کند و به همین دلیل است که موسیقی دُهرپَد در روزگار امروز نادر است، در حالی که موسیقی «خیال» رایج است.

خیال: ژانری از مضامین عاشقانه است و در نتیجه تلفیق فرهنگ هند و ایرانی پدید آمده است. به گفته برخی از مورخان، موسیقی «خیال» در زمان سلطنت محمد شاه گورکانی (از پادشاهان دوره مغول صغیر در امپراتوری گورکانیان هند) در قرن هجدهم آغاز شد. برخی هم آن را ابداع علاءالدین حسین شاه (معروف به حسین شاه شرقی که سلسله حسین شاهی را در منطقه بنگال هند تأسیس کرد) فرمانروا قرن پانزدهم میلادی در منطقه بنگال می دانند. در حالی که در روایتی نیز آمده است که در قرن سیزدهم میلادی امیرخسرو دهلوی «خیال» را در کنار دیگر ابداع های خود ایجاد کرد. ممکن است این روایت صحیح باشد، زیرا به موسیقی «خیال» اکثر در مطالعه کتب در رابطه با ابداع های امیر خسرو دهلوی اشاره شده است. اما اعتبار ترویج و توسعه «خیال» متعلق به علاءالدین حسین شاه معروف به حسین شاه شرقی است. موسیقی «دُهرپَد» در مقابل زیبایی موسیقی «خیال» تاب نیاورد. موسیقی خیال همه از دربار گرفته تا عامه مردم را مجذوب خود کرد. این به دلیل گستردگی موضوعی موسیقی خیال بود. موضوعات موسیقی خیال شامل بیان احساسات، عواطف و افکار انسانی می شوند. بلکه سبک خاصی در خوانندگی پدید آمد. مناظر طبیعی، مدح، هجر و اشتیاق وصال از ویژگی های بارز آن است. موسیقی خیال به دو صورت (در زبان هندی و اردو با نام های بلمپت و دُرت) بلمپت (با تمپوی آهسته) و دُرت (با تمپوی تند) نواخته می‌شود که نمونه‌هایی از آن به زبان‌های بِرَج، مراتی، پنجابی، سانسکریت، راجستانی و اردو وجود دارد. تنبور به همراه طبله و سازهایی مانند سارنگی و  هارمونیوم در موسیقی خیال نواخته می شود.

قوالی: در میان گونه های موسیقی، قوالی گونه ای است که از نظر مضامین کاملا به مسلمانان نسبت داده می شود و آن موسیقی صوفیانه قلمداد می شود. گفته می شود این گونه موسیقی از طریق ایرانیان وارد شبه قاره شده است. در ابداع های امیرخسرو دهلوی از قوالی یاد شده است. امیرخسرو سبک خاصی از قوالی را معرفی کرد. به همین دلیل است که امروزه نیز قوالان بزرگ امیرخسرو را مرشد خود می دانند. در میان گروه هایی از صوفیان قوالی یکی از بهترین وسیله تهذیب نفس شناخته می شود. تکرار کلمات و مصرع ها حالت وجد ایجاد می کند. به عقیده صوفیان قوالی بهترین وسیله برای اظهار افکار و احساسات ناشی از عشق واقعی است، از این رو صوفیان به برگزاری قوالی در زندگی خود همت می گماشتند.

غزل: غزل نیز مانند قوالی با مردم فارس به شبه قاره رسید. به پیروی از شعر فارسی، غزل در شعر اردو نیز رواج یافت. غزل نه تنها گستره مضمونی وسیع تری نسبت به تمامی ژانرهای موسیقی پیش از خود داشت، بلکه به دلیل سبک خوانندگی آن، به قدری محبوب شد که زینت محافل و مجالس مشاعره شد. فرمانروایان مغول خوانندگی غزل ها را بسیار تشویق کردند. آخرین امپراتور دوره مغولان شبه قاره بهادر شاه ظفر نه تنها شاعر غزل سرا بود، بلکه بر رموز غزل سرایی نیز تسلط داشت. در شعر اردو سرمایه عظیمی از غزل وجود دارد. اما دوره قرن هجدهم و نوزدهم میلادی، دوران طلایی غزل در شبه قاره شناخته می شود. از آنجایی که شعر و موسیقی در کنار هم بوده اند، تعداد زیادی از شاعران غزل سرا و همچنین خوانندگان غزل در شبه قاره وجود دارد. پس از استقلال پاکستان هم برخی از خانواده های مشهور به لحاظ غزل خوانی این سنت را حفظ کردند. این روزها استاد غلامعلی خان از خوانندگان مشهور غزل در پاکستان هستند.

تهیه و تنظیم: خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی-پاکستان