رقابت چین و آمریکا در اقیانوس هند

یک “هندوپاسیفیک آزاد و پر رفت‌و‌آمد”، که اقیانوس هند و آرام را دربر‌گیرد، داغ‌ترین شعار ژئوپلتیکی است. اما زمانی‌که استراتژیست‌ها از هندوپاسیفیک حرف می‌زنند اغلب فقط به پاسیفیک، و تنها بخش غرب دور آن، نزدیک دریاهای چین جنوبی و چین شرقی، اشاره دارند. در آن منطقه است که تلاش برای برتری، در شدیدترین حالت خود بین آمریکا، به‌عنوان قدرت برتر پس از جنگ جهانی دوم، و چین نوظهور قرار دارد. اما اقیانوس هند، که تا همین اواخر به دست فراموشی سپرده شده بود، درحال حاضر جذابیت پیدا کرده است. از مدت‌ها پیش پویایی اقتصادی و اهمیت آشکار این اقیانوس به‌عنوان قطب تجارت کالا و انرژی شناخته می‌شود. هم‌اکنون اهمیت راهبردی حائز اهمیت است. هیچ قدرتی در این اقیانوس دست بالا را ندارد، و شاید هرگز چنین اتفاقی رخ ندهد. اما چین و نیروی دریایی سایر کشورها برای نفوذ در آن درحال رقابتند. دوران جدید رقابت بین قدرت‌های بزرگ درحال آغاز شدن است. کشورهای کوچکتر اقیانوس هند نسبت به این مسئله اظهار شگفتی می‌کنند که آیا آن‌ها قربانیان این امر هستند یا از آن منتفع می‌شوند.

طول اقیانوس هند از جنوب آفریقا تا تنگه مالاکا بین مالزی، سنگاپور و اندونزی، و از خلیج فارس تا جنوب غربی دوردست استرالیا، حدود ۸۰ درصد عرض جغرافیایی و ۱۰۰ درجه طول جغرافیایی است. چهار قاره و دولت‌های جزیره‌ای را با احتساب ۱۲ درصد تولید ناخالص داخلی جهانی در برمی‌گیرد. در قلمروی این اقیانوس بیش از ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر، در کشورهایی با آمیزه‌ای از شرایط طبیعی، فرهنگی و اقتصادی متفاوت، زندگی می‌کنند. در آب‌های آن، جزایری همچون مالدیو در تقاطع مسیرهای کشتیرانی راهبردی وجود دارند. این کشورها هرچند کوچک هستند، اما از حقوق انحصاری پهنه‌های بزرگ اقیانوسی برخوردارند.

نشانه‌های رقابت شدید در همه جا مشهود است. نیروی دریایی کشورهای آمریکا، استرالیا، بریتانیا، فرانسه، هند، ژاپن و سنگاپور همگی امسال در اقیانوس هند به گشت‌زنی پرداخته‌اند. در ماه مارس نیروی دریایی چین، ایران و روسیه رزمایش مشترکی برگزار کردند. آمریکا، استرالیا و بریتانیا اخیراً جزئیات بیشتری از برنامه ساخت زیردریایی‌های هسته‌ای نسل جدید در غرب استرالیا رسانه‌ای کردند. در ماه گذشته نخست‌وزیر ژاپن، کیشیدا فومیو، به هند سفر کرد و سرمایه‌گذاری ۷۵ میلیارد دلاری در هندوپاسیفیک را وعده داد. همچنین در هند نسبت به نصب رادارهای چین در نزدیکی سریلانکا و ایستگاه‌های شنود این کشور در جزایر کوکو[۱] نگاه منفی وجود دارد و هراس از چین، این کشور را به رابطه نزدیک‌تر با آمریکا سوق داده است.

انتقال نفت و گاز خاورمیانه از اقیانوس هند به‌سوی اقتصادهای شکننده آسیای شرقی و جنوب شرقی حیاتی است. اکثر شناورها حداقل از یکی از سه نقطه انسداد[۲] ژئوگرافیک عبور می‌کنند. اولین آن تنگه هرمز است، خروجی باریکی از خلیج فارس که دو پنجم نفت مصرفی جهان از آن می‌گذرد. دیگری تنگه باب‌المندب است، حدفاصل شاخ آفریقا و شبه‌جزیره عرب، به همراه کشورهای اریتره و جیبوتی در یک طرف و یمن در طرف دیگر. این تنگه دروازه‌ای به سمت دریای سرخ و آبراهه سوئز است. آخرین مورد تنگه مالاکاست، آبراهه اصلی کشتیرانی بین اقیانوس هند و اقیانوس آرام، تقریباً ۷/۱ مایل (۷/۲ کیلومتر) در باریک‌ترین نقطه در سنگاپور، شاهد یک پنجم تجارت دریایی جهانی است.

هر نیروی متخاصمی که بتواند این نقاط انسداد و ورودی‌های مهم دیگر به اقیانوس هند را مختل کند موجب وارد آمدن آسیب شدید خواهد شد. و باب‌المندب و تنگه هرمز به‌طور بالقوه آسیب‌پذیر هستند. همچنین امروزه با وجود امنیت نسبتاً زیاد تنگه مالاکا، اما این تنگه شاهد بالاترین میزان دزدی دریایی در جهان است. در زمان وقوع جنگ منطقه‌ای، کنترل این تنگه اهمیت زیادی خواهد داشت. با چهار پنجم نفت عبوری از این تنگه، چین تا سال‌ها به این مسئله فکر می‌کرد که یک قدرت متخاصم مثل آمریکا تا چه اندازه می‌تواند به‌راحتی به این تنگه نزدیک شده و اقتصاد چین را فلج نماید. در این زمینه، دولت‌های دارای توانمندی دریایی باید تضمین کنند نقاط انسداد و آبراهه‌ها، نه تنها برای حفظ منافع قانونی آن‌ها بلکه برای عرضه کالای جهانی، باز باقی می‌مانند. این کشورها قدرت‌های جدید اقیانوس هند هستند و عواقب گسترده‌ای نسبت به حضور دریایی فزاینده آن‌ها وجود دارد. مأموریت‌های شناسایی نزدیک نقاط انسداد و سایر مکان‌های آسیب‌پذیر آگاهی از این‌که روی آب و زیر آن چه می‌گذرد، از جمله زیردریایی‌های رقبای احتمالی، افزایش می‌دهند. درنتیجه، رقبای راهبردی بین دولت‌های دریایی می‌توانند حتی در زمان صلح تندروتر باشند، درحالی‌که با حفظ مسیرهای دریایی باز، در یک هدف دریایی مشترک هستند، همان اتفاقی که درحال وقوع است.

طولانی‌ترین سابقه قدرت‌های استعماری سابق مربوط به غرب اقیانوس هند است. جزیره استوایی رونیون[۳] سرزمین ماوراءبحار فرانسه است، که جزایر دوردستی را در آبراهه موزامبیک در اختیار دارد. آن‌ها فرانسه را به یک قدرت در اقیانوس هند با توان دفاعی تبدیل می‌کنند. بریتانیا بیشترین استقرار نظامی منظم اقیانوس هند را، از جمله ناوهای هواپیمابر جدید، به خود اختصاص می‌دهد. کشتی‌های این کشور به‌منظور گشت‌زنی و رزمایش به کشتی‌های فرانسوی ملحق شدند.

نیروی دریایی آمریکا، به‌دلیل سال‌ها بی‌توجهی به اقیانوس هند، هم‌اکنون درحال افزایش حضور خود در آنجاست. این کشور “رزمایش‌های آزادی دریانوردی” در این منطقه را افزایش داده است و رزمایش‌های دیگری را با سایر کشورها از جمله استرالیا، هند و ژاپن، برگزار کرده است، یعنی همان اعضای گروه امنیتی کواد[۴] که قصد مقابله با قدرت چین در هندوپاسیفیک را دارند. نیروی دریایی آمریکا قصد دارد ناوگان نخست خود را احیا کند، که نیم قرن پیش منحل شد.

اگرچه هند، پاکستان و چین را تهدیدات اصلی ارضی خود می‌داند، اما بزرگترین حضور دریایی را در بخش شمالی اقیانوس هند دارد. این کشور همکاری دریایی خود را با آمریکا به‌دلیل نگرانی‌هایش نسبت به نفوذ فزاینده چین در منطقه افزایش داده است و در تلاش است تا بسیاری از شکاف‌ها در توانمندی دریایی خود را برطرف کند. استرالیا حداقل از زمانی‌که درخلال جنگ جهانی دوم پایگاه زیردریایی خود را در فرمانتل[۵] تأسیس کرد به قدرتی در اقیانوس هند تبدیل شده است. حضور این کشور با ایجاد پیمان آکوس[۶]، پیمان فناوری- دفاعی بین آمریکا، استرالیا و بریتانیا به‌منظور ساخت زیردریایی‌های هسته‌ای نسل جدید، تقویت شد. آکوس یعنی مواجهه با توسعه نظامی چین در اقیانوس هند و اقیانوس آرام. سنگاپور نیز به رغم دولت- شهر کوچک بودنش، وزنه دریایی مهمی محسوب می‌شود. در کشور کوچک جیبوتی قریب به هشت قدرت خارجی، از جمله آمریکا، فرانسه، ژاپن، و از سال ۲۰۱۷، چین پایگاه دریایی دارند. چین در اقیانوس هند تازه‌وارد محسوب می‌شود، به‌طوری‌که جیبوتی نخستین پایگاه نظامی ماوراءبحار این کشور در آب‌های خارجی است. توانمندی‌های دریایی چین به‌سرعت رشد کرده‌اند. گردون فلیک[۷]، از اندیشکده مرکز آسیا آمریکای پرث[۸]، می‌گوید توانمندی چین زمانی استرالیا را شوکه کرد که در سال ۲۰۱۴ نیروی دریایی خودکفای چین در اقیانوس هند جنوبی ظاهر شد تا به جستجوی پرواز ۳۷۰ متعلق به خطوط هوایی مالزی ]که سقوط کرده بود[ کمک کند. نیروی دریایی چین از آن زمان به لحاظ تعداد شناور به بزرگترین نیروی دریایی جهان تبدیل شده است. در پکن، بحث بر سر استقرار ناوگان اقیانوس هند ادامه دارد.

هند و چین جدید

چین به دنبال پایگاه‌های بیشتری برای پشتیبانی و حمایت مجدد است. با این حال، جدای از جیبوتی، تلاش آنها برای امنیت کند بوده است شایعات متداول مبنی بر تأسیس پایگاه‌ در بندر هامبانتوتا[۹] سریلانکا و گوادر[۱۰] پاکستان از سوی نیروی دریایی چین هنوز ثابت نشده‌اند. برنامه‌های چین برای احداث بندر تجاری در باگایومو[۱۱] تانزانیا جرقه گمانه‌زنی درخصوص احداث پایگاه دریایی در آنجا را روشن کرد. به گفته کیت اُشاکنسی[۱۲]، کمیسیونر عالیرتبه سابق استرالیا در مائوریتویس[۱۳]، “درواقع چین در مکان‌های دورافتاده درحال شکل دادن به بازی طولانی برای ساخت تأسیسات اصلی و دسترسی به اقیانوس هند است”. کشورهای کوچک‌تر اقیانوس هند منافع احیاشده قدرت‌های قوی‌تر را با رضایت و هشدار می‌نگرند. از یک طرف، آن‌ها از بی‌ثباتی ناشی از رفتار بازیگران غیر دولتی یا دولت‌های یاغی (همچون دزدی دریایی، اسلام‌گرایان و قاچاقچیان مواد مخدر) بیشتر رنج می‌برند و ]درنتیجه[ از گشت‌زنی دریایی استقبال می‌کنند. رقابت راهبردی فزاینده زمانی جزو مزیت آن‌ها محسوب می‌شود که کشورها نظر آن‌ها را به موارد توسعه‌ای، همچون پروژه‌های زیرساختی، جلب کنند. اما، داراشانا باروا[۱۴]، از بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی[۱۵]، خاطرنشان می‌کند دولت‌های کوچک نگرانند دولت‌های بزرگ با استفاده از نمایش قدرت آن‌ها را تطمیع کنند- مسئله‌ای که در طول جنگ سرد اتفاق افتاد. عبدالله شهید[۱۶]، وزیر امور خارجه مالدیو، می‌گوید “رقابت راهبردی بین دو اردوگاه به رهبری آمریکا و چین، درصورتی‌که منافع کشورهای کوچک در آن لحاظ نشود، فاجعه‌بار خواهد بود و این رقابت به‌طور جدی امنیت و آینده ما را تضعیف خواهد کرد”.

به احتمال زیاد، رقابت بین غرب و چین روابط کشورهای کوچکتر را با هر دو اردوگاه به شدت پیچیده می‌کند. به‌ویژه اگر قدرت‌های بزرگ اولویت‌های مختلف امنیتی کشورهای کوچک را نادیده بگیرند. آنها به رقابت نظامی بسیار کمتر از تغییرات آب و هوایی، ماهیگیری غیرقانونی گزارش‌نشده و نامنظم، آلودگی از طریق پلاستیک، و نشت نفت که صنعت گردشگری را تهدید می‌کند، اهمیت می دهند. آقای شهید نتیجه‌گیری می‌کند در دوره رقابت بین قدرت‌های بزرگ، دولت‌های کوچک باید از استقلال عمل خود را حفظ کنند. این مسئله به معنی انجام تجارت با چین است حتی اگر آمریکا و متحدانش مخالف باشند.

با به رسمیت شناختن اولویت‌های کشورهای کوچک، قدرت های غربی – و هند – می توانند به مقابله با پیشرفت های چین کمک کنند. در مورد آب و هوا، کشورهای ثروتمند قول کمک نقدی و کمک‌های دیگر را برای سازگاری داده‌اند، اما اکثر کشورهای کوچک هنوز چیزی دریافت نکرده اند. کمک به آنها برای محافظت از ماهیگیری خود یک پیروزی آسان دیگر است. گام‌های نسبتاً کوچک توسط کشورهای بزرگ می‌تواند پیروزی بزرگی برای کشورهای کوچک باشد.

افزایش رقابت در اقیانوس هند مانع از ایجاد زمینه های مشارکت نیست. برای مثال، نیروی دریایی آمریکا و چین در گشت زنی خطوط ارتباطی دریایی در سواحل شاخ آفریقا همکاری می کنند. با این حال، پویایی امنیت منطقه‌ای پیچیده‌تر، چندلایه‌تر و مستعد محاسبات اشتباه است. این واقعیت جدید در حال ظهور اقیانوس هند است.

مترجم: امین یوسفی (دانش‌آموخته ارشد روابط بین‌الملل از دانشگاه علامه طباطبائی)

منبع

[۱] Coco

[۲] Choke point

[۳] Réunion

[۴] Quad

[۵] Fremantle

[۶] AUKUS

[۷] Gordon Flake

[۸] Porth USAsia Centre

[۹] Hambantota

[۱۰] Gwadar

[۱۱] Bagamoyo

[۱۲] Kate O’shaughnessy

[۱۳] Mauritius

[۱۴] Darshana Baruah

[۱۵] Carnegie Endowment for International Peace

[۱۶] Abdulla Shahid