روسیه پسا پریگوژین در آفریقا

#اختصاصی

به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر میهمان ایراس

مقدمه

از جمهوری آفریقای مرکزی (CAR) تا لیبی، از طریق مالی و سودان، روسیه در دهه گذشته به طور مداوم در سراسر آفریقا نفوذ زیادی به دست آورده است. مسکو موفقیت‌‌های خود را در این قاره، تا حد زیادی مدیون یک مرد است: یوگنی پریگوژین. پریگوژین بهتر از هرکس دیگری در مسکو فرصت‌‌های استراتژیک و سودآوری را که مناطق غنی از منابع در سراسر آفریقا‌ می‌توانستند برای روسیه به ارمغان بیاورند را شناسایی کرد. در آفریقا او دستورالعمل‌‌های سفارشی برای اهداف مختلف کرملین را اجرا‌ می‌کرد. شورش مسلحانه ژوئن ۲۰۲۳ به رهبری پریگوژین علیه دولت روسیه پیچیدگی‌‌های روابط بین واگنر و مسکو را آشکار کرد: از جمله وابستگی مسکو به واگنر برای به  دست آوردن نفوذ و کنترل بر دولت‌‌های آفریقایی.

حذف پریگوژین اکنون مجموعه جدیدی از سؤالات را ایجاد‌ می‌کند: مرگ او چگونه بر نفوذ روسیه در آفریقا تأثیر‌ می‌گذارد؟ آیا مرگ پریگوژین منجر به تضعیف قدرت روسیه در آفریقا‌ می‌شود؟ آیا چهره ای جدیدی ظاهر‌ می‌شود؟

بحث و بررسی

در ۲۱ اوت ۲۰۲۳ ویدیویی از پریگوژین که ظاهراً در مالی ضبط شده بود، منتشر شد که در آن او متعهد شد که «نفوذ روسیه را در هر قاره ای بیشتر کند و آفریقا را حتی آزادتر کند». (۱) در حالی که سفر تابستانی پریگوژین در سال ۲۰۲۳ از باخموت اوکراین تا روستوف روسیه در دون (با یک توقف کوتاه در بلاروس) و بازگشت به آفریقا در نهایت با مرگ او به پایان رسید، اما هنوز مشخص نیست که آیا پاییز ۲۰۲۳ برای خود گروه واگنر کشنده باشد یا خیر. اکنون واگنر تقریباً تمام اعضای رهبری ارشد خود را از دست داده است. پس از شورش در ژوئن، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه، به متحدان آفریقایی اطمینان داد که مسکو مزدوران واگنر را از این قاره خارج نخواهد کرد و و منابع نزدیک به پریگوژین نیز استدلال کرده‌اند که روسیه به شدت به دارایی‌‌های واگنر در خارج از کشور وابسته است و بنابراین حذف آنها باعث “فشرده شدن سریع نفوذ روسیه” در آفریقا‌ می‌شود.

در واقع، از اواخر دهه ۲۰۱۰، واگنر در بخش‌های مختلف قاره آفریقا و به‌ویژه در کشورهایی که برای سازمان‌های بین‌المللی و بلوک غرب دردسرهای سیاسی ایجاد کرده‌اند، به‌شدت نفوذ کرده است. برجسته ترین مورد استقرار واگنر درجمهوری آفریقا مرکزی است، جایی که واگنر در سال ۲۰۱۸ به دعوت رئیس جمهور Faustin-Archange Touadéra  وارد این کشورشد. رئیس جمهور آفریقای مرکزی به دنبال یافتن کمک خارجی برای فرونشاندن جنگ داخلی بود و روسیه تنها کشوری بود که مایل به ارسال سلاح و جنگنده بود .او در مصاحبه‌ای گفت: «از همه دوستانم از جمله در ایالات متحده از جمله فرانسه درخواست کردم که من باید از مردمم محافظت کنم. من باید از نهادهای جمهوری محافظت کنم. از همه کمک خواستم و آیا قرار بود از کمک کسانی که می‌خواستند به ما کمک کنند، خودداری کنم؟» در ازای ارائه امنیت شخصی، آموزش نظامی و کمک‌‌های رزمی، واگنر به منابع طبیعی جمهوری آفریقای مرکزی  از جمله سایت معدن طلای Ndassima دسترسی مستقیم پیدا کرد. برخی برآوردها ادعا می‌کنند که واگنر می‌تواند سالانه یک میلیارد دلار سود معدنی تنها در  آفریقای مرکزی به دست آورد که به کرملین در کاهش خسارات تحریم‌های غرب کمک می‌کند.

علاوه بر آفریقای مرکزی، مسکو از غیبت غرب یا حضور مخالفان غرب در مناطق و کشورهای مختلف در سراسر این قاره، از جمله در لیبی، مالی، و سودان و غیره استفاده کرده است. در لیبی -“یک غول انرژی بالقوه” – حدود ۱۰۰۰ مزدور واگنر در این کشور باقی مانده‌اند و به ژنرال خلیفه حفتر، فرمانده نیرومند در شرق لیبی در نبرد علیه دولت شناخته شده بین المللی مستقر در طرابلس کمک رزمی‌ می‌کنند. واگنر با حمایت از ژنرال حفتر، خود را در موقعیتی قرار داده است که تولید نفت را در میادین جنوب غربی این کشور کنترل کند. بنابراین پتانسیل اتحادیه اروپا برای سرمایه گذاری در زیرساخت‌‌های انرژی لیبی برای دور شدن از گاز روسیه را محدود‌ می‌کند.

بر اساس گزارش‌ها، در مالی، نیروهای واگنر از دسامبر ۲۰۲۱ حضور داشته‌اند و حمایت از حکومت نظامی که در سال ۲۰۲۰ قدرت را به دست گرفت، برعهده گرفته‌اند. در مقابل دریافت ۱۰ میلیون دلار در ماه برای خدمات آنها اختصاص یافته است. از سال ۲۰۲۲، پس از تصمیم رئیس جمهور امانوئل ماکرون برای خروج نیروهای فرانسوی از مالی به دلیل اختلافات عمده بین دولت فرانسه و حکومت نظامی مالی، واگنر شروع به تقویت بیشتر مواضع خود در این کشور کرد. ورود زمین‌شناسان و وکلای مرتبط با واگنر نیز نشان می‌دهد که مشابه ترتیبات واگنر در جمهوری آفریقای مرکزی، روسیه امتیازات معدنی را در ازای ارائه خدمات واگنر به حکومت نظامی تضمین کرده است.

سودان مورد قابل توجه دیگری از استقرار واگنر است. در سال ۲۰۱۷، عمر البشیر، رئیس جمهور وقت، چندین قرارداد مهم با کرملین امضا کرد، از جمله توافقی برای ایجاد یک پایگاه دریایی روسیه در بندر سودان، که به روسیه اجازه دسترسی به دریای سرخ را‌ می‌داد. همچنین قرارداد استخراج طلا بین  یک شرکت متعلق به پریگوژین و وزارت مواد معدنی سودان  از دستاوردهای اصلی واگنر در این کشور به شمار‌ می‌رود. پس از برکناری رئیس جمهور البشیر در سال ۲۰۱۹  و ناآرامی‌‌های سیاسی-نظامی در کشور، منابع مختلف مدعی شده‌اند که واگنر از طریق لیبی به نیروهای شبه نظامی سودان و رهبر آنها محمد حمدان داگالو در جنگ بر سر رهبری غیرنظامی این کشور کمک و تجهیزات نظامی ارائه کرده است. به گفته ناظران بین المللی، اهداف اصلی گروه واگنر در سودان تضمین دسترسی بی وقفه مسکو به ذخایر طلای سودان، سومین ذخایر بزرگ در آفریقا بوده است. این امر در درجه ی اول برای تأمین مالی تلاش‌‌های جنگی روسیه در اوکراین و سپس ساخت یک پایگاه دریایی در بندر سودان که تنها پس از احیای رهبری غیرنظامی سودان امکان پذیر‌ می‌شود.

این موارد نشان دهنده تسلط پریگوژین در بهره‌برداری از دولت‌ها و دولت‌های شکننده در قاره آفریقا است که واگنر را برای بقای رژیم و امنیت ملی مهم می‌سازد و دستاوردهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی قابل توجهی را برای کرملین به ارمغان می‌آورد. اکنون، با مرگ او، آینده واگنر مبهم است، همانطور که آینده بسیاری از شرکت‌‌ها در سراسر آفریقا که به پریگوژین فقید مرتبط یا متعلق به او هستند، مبهم شده است. در این زمان، هر گونه پاسخ احتمالی به سؤال جانشینی به شدت حدس و گمان و مشکل ساز است.

در روزهای پس از قیام ناموفق پریگوژین، منابع نزدیک به کرملین نیروهای واگنر را تشویق‌ می‌کردند تا به وزارت دفاع روسیه بپیوندند، با این استدلال که آنها “هیچ کار مذموم” انجام نداده‌اند، زیرا آنها صرفا از دستورات فرمانده خود پیروی کرده‌اند. این اظهارات زمینه را برای دیدار پشت درهای بسته رئیس جمهور ولادیمیر پوتین با جنگنده‌‌های پریگوژین و واگنر در ۲۹ ژوئن آماده کرد. دو هفته بعد، پوتین در مصاحبه‌ای نادر با روزنامه روسی کومرسانت، نکات مهمی را از آن دیدار به اشتراک گذاشت. او گفت که اعضای عادی  واگنربه داخل شورش کشیده شدند و به نظر می‌رسید که با پیشنهاد او برای خدمت تحت هدایت یک فرمانده ارشد واگنر آندری تروشف، که به «سدوی» نیز معروف است (در روسی به معنای «موی خاکستری» است)، موافق بودند. همانطور که پوتین توضیح داد: «او شخصی است که جنگنده‌های واگنر در ۱۶ ماه گذشته تحت فرمان او خدمت کرده‌اند. همه آنها‌ می‌توانستند در یک مکان جمع شوند و به خدمت خود ادامه دهند. و هیچ چیز برای آنها تغییر نخواهد کرد. آنها توسط همان شخصی هدایت‌ می‌شدند که در تمام طول مدت فرمانده واقعی آنها بود». (۲) رئیس جمهور همچنین ادعا کرد که در حالی که به نظر‌ می‌رسید بسیاری از افراد حاضر در اتاق مایل به پذیرش این پیشنهاد هستند، پریگوژین پیشنهاد او را رد کرد.

اما از ۲۳ اوت، گفتگوها در مورد رئیس جدید واگنر از سر گرفته شد و رسانه‌‌های دولتی روسیه بر نامزدی تروشف تأکید کردند. منابع نزدیک به گروه واگنر نیز این شایعات را تایید کرده‌اند. تروشف در افغانستان و چچن جنگیده و بالاترین عنوان افتخاری قهرمان فدراسیون روسیه را برای شرکت در عملیات نظامی در سوریه دریافت کرده است. مرگ پریگوژین و اوتکین او را به تنها فرمانده ارشد واگنر تبدیل کرده است. با این حال، همان منابع همچنین ادعا می‌کنند که تنها پرسنل واگنر که تحت رهبری تروشف خدمت خواهند کرد، جنگنده‌هایی خواهند بود که با وزارت دفاع روسیه قرارداد امضا می‌کنند و در روسیه باقی می‌مانند. این جزئیات جالب ممکن است به تصمیم کرملین برای تقسیم واگنر به چند گروه، با رهبران مختلف و نقش آفرینی در کشورهای مختلف  اشاره داشته باشد.

در واقع، علاوه بر تروشف به عنوان جانشین بالقوه پریگوژین، نام‌‌های دیگری نیز در داخل روسیه منتشر شده است، از جمله الکساندر کوزنتسوف، آندری بوگاتوف، و آنتون یلیزاروف، که هر سه متعلق به ساختار فرماندهی فعلی واگنر هستند. منابع دیگر به تصرف واگنر توسط  سرویس اطلاعات نظامی روسیه، به ویژه از طریق معاون آندری اوریانوف، اشاره کرده‌اند. در اجلاس روسیه و آفریقا که در سن پترزبورگ روسیه برگزار شد، به رئیس جمهور توادرا به جای پریگوژین، آوریانوف معرفی شد. در مقابل، طبق گزارش‌‌های خبری اخیر، برای برخی از گروه واگنر هنوز این امید وجود دارد که واگنر بتواند به طور مستقل تحت فرماندهی پسر پریگوژین، پاول، بدون اینکه در وزارت دفاع روسیه قرار گیرد، ادامه یابد.

مسئله جانشین نیز به طور اجتناب ناپذیری بر تداوم عملیات جاری واگنر در آفریقا تأثیر خواهد گذاشت. برخی از کارشناسان روسی بر این باورند که از آنجایی که پریگوژین در ایجاد روابط شخصی قوی با رژیم‌‌های مختلف در سرتاسر این قاره نقش اساسی داشت، نمی‌توان به سادگی یک رئیس جدید جایگزین او کرد. در حالی که رهبری فعلی واگنر به مذاکرات با دولت روسیه ادامه خواهد داد، هنوز مشخص نیست که آیا مزدوران واگنر در آفریقا باقی خواهند ماند یا نه.

با این حال، تغییرات در فرماندهی و کنترل واگنر لزوماً به این معنا نیست که روسیه مدل واگنر را به کلی کنار می‌گذارد، زیرا این مدل مزایای سیاسی و اقتصادی قابل توجهی را ارائه می‌کند که در بحبوحه جنگ اوکراین و تحریم‌های اقتصادی غرب اهمیت ویژه‌ای دارد. پس از گزارش‌هایی مبنی بر مرگ پریگوژین، کاترینا داکسی از   CSIS (مرکز مطالعات استراتژیک و بین الملل) گفت: «بعید است مسکو زیرساخت‌های عملیاتی واگنر را در کشورهای میزبان از بین ببرد، زیرا بازسازی همان روابط، دانش و سیستم‌هایی که پرسنل واگنر در طول سال‌ها ایجاد کرده‌اند دشوار خواهد بود». (۳)

بنابراین، به گفته داکسی، احتمال بیشتری وجود دارد که مسکو رهبری جدید برای واگنر انتخاب کند که کنترل شدیدتری نسبت به دو نفر متوفی پریگوژین-اوتکین داشته باشد و تداوم نسبی پرسنل واگنرهای رده‌‌های متوسط ​​تا پایین را در این کشورها حفظ کند. بیانیه اخیر یکی از مقامات آفریقای مرکزی نزدیک به رئیس جمهور توادرا نیز همین موضوع را تایید‌ می‌کند. این مقام ادعا‌ می‌کند، حتی با رفتن پریگوژین، واگنر “به لطف توافق ما با کرملین” در آفریقای مرکزی باقی خواهد ماند.

صرف نظر از سرنوشت مشهورترین رهبران واگنر، به نظر‌ می‌رسد در مورد شهرت روسیه به عنوان یک ضامن امنیتی برای شرکای آفریقایی خود اتفاق نظر وجود دارد. به عنوان مثال، آلکسی ماکارکین، دانشمند علوم سیاسی روسی، استدلال کرده است که حتی اگر واگنر در نهایت با شرکت‌های مزدور جدید که پیوند محکم‌تری با وزارت دفاع روسیه دارند، جایگزین شود، این وضعیت موقعیت فعلی مسکو را در این قاره تغییر نخواهد داد. در عوض، برای بسیاری در منطقه، واگنر نه به عنوان یک شرکت نظامی بلکه به عنوان نماینده خود دولت روسیه تلقی‌ می‌شود. از دید رهبران آفریقا، روسیه، و نه گروه واگنر، شریک وفادار نظامی-امنیتی آنها در تمام این سال‌‌ها بوده است.

اما علاوه بر وفاداری، این رویدادها بی ثباتی و غیرقابل پیش بینی بودن ذاتی روسیه را آشکار کرده است و برای دولت‌‌های آفریقایی بر خطرات اتکای بیش از حد به یک شریک را تاکید‌ می‌کند. از طرف دیگر، برای بسیاری از رژیم‌های شکننده، ممکن است یک عامل ترس نیز وجود داشته باشد. اکنون که کشورهای آفریقایی با حضور واگنر دیده‌اند که کرملین با کسانی که به عقب برمی‌گردند یا شورش می‌کنند چه می‌کند، ممکن است بیشتر احساس ترس کنند و با روسیه موافقت‌نامه‌های امنیتی جدیدی امضا کنند و امتیازات اقتصادی حتی بزرگ‌تری به کرملین بدهند.

نتیجه گیری

بعد از مرگ پریگوژین، شرایط در کشورهای آفریقایی از جمله جمهوری آفریقای مرکزی، بورکینافاسو، نیجر، سودان و غیره نشان‌ می‌دهد که حضور روسیه به عنوان  یک ضامن امنیتی و شریک نظامی، بدون توجه به سرنوشت گروه واگنر دست نخورده باقی مانده است. با این حال، مجموعه‌ای از علایم از جمله کمبودهای نظامی روسیه در اوکراین و شکاف‌‌های داخلی در مورد آینده واگنر ممکن است بر درک کرملین به عنوان ضامن امنیت و ثبات در سراسر آفریقا تاثیر منفی بگذارد.

منابع

• https://www.theguardian.com/world/2023/aug/22/wagner-prigozhin recruiting-post-russia-rebellion-video-africa-putin.
• https://www.c-span.org/video/?529002-1/russian-president-putin-remarks-wagner-rebellion.
• https://www.csis.org/analysis/what-does-death-yevgeny-prigozhin-mean-russia-and-wagner-group.