ایرینا جوربنادزه در روسبالت
روسیه با بودجه خود مدارس جدیدی در تاجیکستان می‌سازد که در آنها به زبان روسی تدریس می‌شود. “الکسی اورچوک”، معاون نخست وزیر روسیه که چندی پسش به منظور یک سفر کاری به دوشنبه سفر کرده بود، از تصمیم کشورش برای ساخت ۵ مدرسه به زبان روسی در تاجیکستان خبر داد.
وی ضمن بازدید از محل ساخت یکی از این مدارس در شهر دوشنبه گفت: «دولت روسیه برای ساخت و تجهیز ۵ مدرسه در تاجیکستان حدود ۱۵۰ میلیون دلار اختصاص داده است. در این مدارس به زبان روسی تدریس خواهد شد». همچنین به گفته این مقام روسی، قرار است معلمان روس در این مدارس تدریس کنند. البته وی استخدام معلمان محلی را نیز امکان پذیر دانست و تاکید کرد که نکته اصلی کیفیت آموزش خواهد بود.
قابل ذکر است که در ماه آوریل سال ۲۰۱۹، توافق نامه‌ای بین دولت تاجیکستان و روسیه در مورد ساخت و تجهیز مادی و فنی موسسات آموزشی در شهرهای دوشنبه، خجند، باختر، کولاب و تورسون زاده به امضا رسیده بود. در این مدارس تدریس به زبان روسی انجام شده و هر مدرسه‌ای به اندازه پذیرش ۱۲۰۰ دانش آموز ظرفیت دارد.
آیا این بدان معناست که مسکو قصد دارد “جهان روسی” را گسترش دهد، در حالی که این به نفع کشورهای پساشوروی نیست. چرا که گسترش “زبان پوشکین” ممکن است با تجاوز به حاکمیت آنها، مانع توسعه «زبان دولتی» در این کشورها شود.
این در حالی است که امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، خودش از روسیه خواسته است تا در ساخت مدارس روسی و تامین کادر آموزشی و وسایل کمک آموزشی به کشورش کمک کند. اما روسیه نه تنها در پنج شهر تاجیکستان – دوشنبه، کولاب، باختر، تورسون زاده و خجند – مدرسه می سازد (هر کدام با ظرفیت ۱۲۰۰ دانش‌آموز)، بلکه تمام هزینه لازم را نیز به مبلغ حدود ۱۵۰ میلیون دلار پرداخت می‌کند که می‌توان آن را بی سابقه نامید. روسیه موسسات آموزشی را عمدتا با معلمان روسی تکمیل خواهد کرد. مدارس روسی جدید در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۲ پذیرای اولین دانش‌آموزان خواهند بود و رحمان خواستار تسریع کار ساخت و ساز شده است.
اورچوک خاطرنشان کرد که رئیس جمهور تاجیکستان توجه زیادی به آموزش زبان روسی دارد، زیرا مردم این کشور علاقه زیادی به این زبان داشته و سیستم آموزشی روسیه را بسیار عالی ارزیابی می‌کنند. به گفته وی، زمین‌های اختصاص یافته برای ساخت مدارس «بسیار خوب» هستند. یکی از آنها در نزدیکی سفارت ایالات متحده قرار خواهد گرفت.
لازم به ذکر است اگرچه زبان روسی در ارتباطات بین قومی در تاجیکستان محبوب است و متون قوانین و احکام دولتی نیز به این زبان منتشر می‌شوند، اما مردم و بویژه جوانان، آن را ضعیف می‌دانند. در مجموع، تنها ۲۶ مدرسه روسی در این کشور ۱۰ میلیون نفری وجود دارد البته در برخی از مدارس که به زبان ملی تدریس می‌کنند نیز “کلاس‌های روسی” وجود دارند. این تعداد برای مدتی، کافی بود – چرا که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ۹۰ درصد روس‌ها و روس‌زبان‌های قومی تاجیکستان را ترک کردند.
هرچند در حال حاضر، آنها به تاجیکستان برنگشته‌اند، اما گذر زمان و تغییر شرایط است که اولویت‌ها را دیکته می‌کند. یکی از این اولویت‌ها آموزش زبان روسی و در نتیجه افزایش تقاضا برای تدریس آن است. این رونق زبان روسی قابل درک است – چرا که تاجیکستان در تامین امنیت ملی خود، ایجاد ارتش، پذیرش مهاجرانی که به لطف درآمدشان در روسیه از خانواده های خود در سرزمین مادری حمایت می‌کنند و ارتقای سطح آموزش و پرورش، از جمله در مؤسسات آموزش عالی به شدت به روسیه وابسته است.
به طور کلی، زبان روسی برای تاجیک‌هایی که می‌خواهند تحصیلات عالی دریافت کنند و در روسیه یا وطن خود موفقیت کسب کنند روز به روز معتبرتر می‌شود. آنها بدین منظور باید به زبان روسی تسلط داشته باشند. برخی افراد با کسب تخصص‌های کمیاب برای تاجیکستان در روسیه، به وطن خود باز می‌گردند. دولت روسیه هر سال سهمیه‌های رایگان را برای متقاضیان جمهوری تاجیکستان و جوانان دیگر کشورهای آسیای مرکزی افزایش می دهد.
بنابراین، نمی‌توان گفت که مسکو به زور و با مزاحمت در حال گسترش منطقه “جهان روسی” در فضای پساشوروی است. البته، روسیه به ترویج زبان و فرهنگ دولتی خود علاقه دارد، اما این امر در اکثر موارد به طور طبیعی اتفاق می‌افتد، زیرا در بسیاری از کشورهای پساشوروی رقابت برای یادگیری زبان روسی وجود دارد. علاوه بر این، بازار کار روسیه، در مقایسه با کشورهای پساشوروی، بزرگ، متنوع و امیدوارکننده است و بنابراین برای مهاجران جذاب است.
زبان روسی از نظر تعداد روس زبانان رتبه ۸ را در جهان دارد و در ۱۵ سازمان بین المللی استفاده می‌شود. علاوه بر این، زبان روسی یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل متحد است. پس از فروپاشی شوروی، تعداد افرادی که به زبان روسی تسلط دارند کاهش محسوسی داشته است – از۳۵۰ میلیون نفر تا ۳۰۰ میلیون نفر. البته سیاست دولتی اکثر کشورهای آسیای مرکزی بر کاهش تعداد روس زبانان تاثیر داشته است. اما ظاهرا کم کم یک روند معکوس آغاز شده است.
علاوه بر تاجیکستان، این اتفاق در ازبکستان نیز رخ داد. مقام‌های این کشور نه تنها چوب لای چرخ توسعه زبان روسی و آموزش به این زبان قرار نمی دهند، بلکه حتی به این امر کمک می‌کنند. بنابراین، اگر در سال ۲۰۱۸ سه شعبه از دانشگاه‌های روسیه در ازبکستان وجود داشت، اکنون ۱۲ واحد از آنها وجود دارد. در عین حال، ۹ مؤسسه آموزش عالی دیگر قصد دارند در ازبکستان شعبه افتتاح نمایند و ۳ مؤسسه دیگر نیز آماده کار هستند. علاوه بر این، این کشور دارای مراکز آموزشی مشترک با فدراسیون روسیه است که احتمالا مبنایی برای ایجاد بیشتر شعبه‌های دانشگاه‌های روسیه خواهند بود.
سال گذشته، این کشور پروژه بشردوستانه روسی-ازبکی “کلاس!” را راه اندازی کرد که هدفش بهبود کیفیت آموزش زبان روسی و دروس عمومی آن بود. متخصصان روسی و ازبکی برای مدارس با آموزش به زبان ازبکی، مجتمع‌های آموزشی-روش شناختی را به زبان روسی طراحی کرده‌اند.
در ازبکستان ۸۴۸ مدرسه روسی، ۴۱۷ مدرسه قزاقی و ۳۷۷ مدرسه قراقالپاکستانی وجود دارد. همچنین تعداد زیادی مدارس تاجیکی، قرقیزی و ترکمنی نیز در این کشور در حال فعالیت هستند. در عین حال، زبان انگلیسی و سایر زبان‌های “غربی” نیز به طور فعال در این کشور آموزش داده می‌شوند. همه به این دلیل است که نه مقام‌ها و نه اکثریت قریب به اتفاق ازبک‌ها (و همچنین تاجیک‌ها) دچار نقض زبان ملی و در نتیجه نقض حاکمیت کشور خود نشده‌اند. از همین رو بر مردم آسان می‌گیرند و تمایل دارند مردم با هر زبانی که تمایل دارند در تمام حوزه‌های زندگی پیشرفت کنند.
این امر ازبکستان را از همسایگان خود در آسیای مرکزی متمایز می‌سازد. در سایر کشورهای آسیای مرکزی پدیده‌هایی مانند “حمله‌های ملی” علیه روس زبانان از یک سو توسط مقام‌ها محکوم می‌شوند، اما از سوی دیگر آنها گاهی اوقات خواسته یا ناخواسته زمینه را برای این حملات ایجاد می‌کنند. این در حالیست که نیاز به آموزش به زبان روسی در تمام کشورهای منطقه رو به افزایش است. اما در تمام این کشورها هرازگاهی این فکر به ذهن مردم خطور می‌کند که زبان روسی موقعیت زبان‌های ملی را تضعیف می‌کند و باید نه تنها از حوزه آموزشی، بلکه از زندگی روزمره حذف شود. در یک کلام، علی‌رغم «احساسات ناسیونالیستی فردی» در جمهوری‌های آسیای مرکزی که گاه حتی ماهیت جنایی پیدا می‌کنند، زبان روسی دوباره مورد توجه قرار گرفته است.
آیا ارزش دارد که این واقعیت را سیاسی کنیم و آن را به عنوان “جمع آوری اراضی” توسط مسکو و ایجاد “جهان روسی” تفسیر کنیم؟ مفهوم “جهان روسی” یک جامعه بین المللی فرا دولتی و فرا قاره ای را در نظر دارد که براساس پایبندی به روسیه و زبان و فرهنگ روسی ایجاد خواهد شد. به هر حال، مفاهیمی مانند “جهان روسی” قرن‌هاست که وجود دارد.
بنابراین، نمی‌توان روسیه را به خاطر ساختن مدارس روسی در تاجیکستان یا جاهای دیگر، افتتاح دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی روس محکوم کنیم. چرا که هدف روسیه بیشتر، افزایش سطح آموزش و پرورش و سطح زندگی است تا حفظ و توسعه زبان روسی. همچنین هیچ کس تاجیک‌ها، ازبک‌ها و سایر نمایندگان کشورهای آسیای مرکزی و دیگران را مجبور به توجه عملی به تعمیق و گسترش دانش زبان روسی نکرده است – این توجه خود به خود برای پیشرفت شغلی صورت گرفته است.
کشورهای مختلف به روش‌های متفاوتی برای گسترش «جهان خود» عمل می‌کنند. به عنوان مثال، ایالات متحده به تاجیک‌ها پول می‌دهد تا آهنگ‌های خوانندگان آمریکایی را به زبان انگلیسی بخوانند. ظاهرا این یک شیوه نفوذ بی ضرر است! حداقل هیچ جنگی رخ نمی‌دهد، بمبی منفجر نمی‌گردد و هیچ انسانی کشته نمی‌شود!
مترجم : موسسه مطالعات راهبردی شرق، الهام چرمگی
