دکتر افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان
درهمین حال اخیرا آذربایجان در محور گوریس- قاپان که جزو اراضی آذربایجان محسوب می‌شود و پس از جنگ ۴۴روزه در سپتامبر ۲۰۲۰ همراه اکثریت اراضی اشغال شده ازتصرف نیروهای ارمنی آزاد شد ) در مسیر نوردوز (ایران) – مغری-ایروان ضمن بازرسی تریلرهای ایران از رانندگان هر یک از آنها ۱۳۰ دلار به عنوان حق عبور دریافت می‌کند که موجب اعتراض رانندگان ایرانی و در مجاری رسمی دو کشور مورد بحث واقع و دو نفر از رانندگان ایرانی نیز توسط آذربایجان بازداشت شده‌اند.
ماجرای کنترل محور ۲۱ کیلومتری گوریس-قاپان پس از آن پیش آمد که طرف آذربایجان نسبت به ورود چند تریلر ایرانی به خانکندی در منطقه قره‌باغ که در تصرف نیروهای ارمنستان قرار دارد اعتراض رسمی کرد و سفیر ایران را در باکو به وزارت خارجه فراخواند.
با توجه به اینکه دولت ارمنستان احداث جاده تاتو – آقوان به طول ۴۳ کیلومتر را به عنوان جایگزین مسیر گوریس- قاپان در دست احداث دارد و گفته می‌شود تا پایان ماه نوامبر (اواسط آذرماه) آماده بهره‌برداری خواهد شد، می‌تواند پس از شروع بهره‌برداری به عنوان یک عامل تنش زدا مورد توجه قرار گیرد. (این جاده یک مسیر جایگزین برای راه ترانزیتی گوریس-گاپان است. دولت ارمنستان هشت میلیارد و ۹۰۰ میلیون درام (حدود ۱۸ میلیون دلار) برای آماده سازی این بخش مهم از جاده استراتژیک ترانزیتی مغری (مرز ایران) تا ایروان اختصاص داده است.)
همزمان با این تحولات آذربایجان و ترکیه دست به مانور زیردریایی در آب‌های ساحلی آذربایجان و مانور سه جانبه نظامی آذربایجان، ترکیه و پاکستان نیز تحت عنوان «مانور سه برادر» در خاک آذربایجان در مناطق پیرامون قره‌باغ برگزارشد که هردو مورد انتقاد آشکار و تلویحی ایران قرارگرفت. تهران مانور مشترک باکو-آنکارا در دریای خزر خلاف ماده‌ای از کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر مبنی بر عدم‌حضور نیروهای فراخزری به هر شکل ممکن دانست. هرچند سه کشور دیگر خزری (روسیه، ترکمنستان و قزاقستان هیچ واکنش تندی نسبت این مانور نشان ندادند.
با ادامه بحران در گذرگاه گوریس- قاپان و تحولات فوق، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دو سه روز پیش از این بدون برنامه‌ریزی از قبل اعلام شده مانوری را در جوار مرزهایش با آذربایجان و ارمنستان در محورهای اصلاندوز- هورادیز و نوردوز آغاز کرد که به شکل نسبتا گسترده فضای رسانه‌ای ایران و آذربایجان را تحت‌الشعاع قرارداد و تنش رسانه‌ای -سیاسی جدیدی را دامن زد.
ساعاتی پس از رزمایش نیروهای مسلح ایران در نوار مرزی ارس وزارت دفاع جمهوری آذربایجان با صدور بیانیه‌ای از آغاز رزمایش مشترک با ترکیه در نخجوان خبر داد و اعلام کرد که بر اساس توافقنامه همکاری نظامی بین جمهوری آذربایجان و ترکیه، رزمایش تیراندازی تاکتیکی مشترک «برادران تزلزل‌ناپذیر -۲۰۲۱» با حضور تیراندازان موتوری، نیروهای ویژه، کماندوها و نیروهای مختلف هر دو کشور در نخجوان آغاز شده است.
در همین حال چراغ سبز نسبی دولت پاشینیان به ندای اردوغان در رابطه بازگشایی کریدور زنگزور و عادی‌سازی روابط با ترکیه در آینده نه چندان دور و تمایل به امضای قرارداد صلح با آذربایجان با وجود بازی‌های روسیه نشان از تلاش برای ایجاد زمینه‌های ثبات و توسعه از سوی دولت ارمنستان دارد. اگرچه مسکو با کارت خانکندی و ارامنه قره‌باغی و با استفاده از حضور نظامی به اصطلاح صلح‌آمیز قصد دارد مانع چنین تحولاتی شود.
جمهوری آذربایجان به عنوان همسایه شمالی ایران، از ایران انتظار دارد که از فعالیت افراد وابسته به نهادهای غیرحکومتی مبلغ اسلام سیاسی در این کشور ممانعت به عمل آورد، نتایج جنگ دوم قره‌باغ را به رسمیت شناخته و مناطق اخیرا آزاد شده را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان بداند و از مواضع آذربایجان در رابطه با بازگشت سایر اراضی اشغال شده‌اش حمایت کند و در فرآیند ترانزیت سلاح روسی و سوخت‌رسانی به ارمنستان شرکت نکند. بنابر آمار رسمی اعلام شده از سوی جمهوری آذربایجان، بیش از ۵۸ وسیله نقلیه ایران با گذار از کریدور لاچین وارد خانکندی شده و به ارامنه این منطقه کمک لجستیک انجام داده‌اند. گفتنی است که به دلیل قطع ارتباط خانکندی با ارمنستان و عدم‌حق ورود رسمی ارمنستان به این منطقه، ارامنه ساکن خانکندی با کمبود شدید منابع سوختی و سایر اقلام ضروری مواجه هستند .
در مقابل نیز ایران تجارت با ارمنستان را امری بدیهی و حق محفوظ خود به عنوان یک کشور مستقل می‌داند. همچنین ایران بر این باور است که فرآیند تسلیح جمهوری آذربایجان با شدت بیشتری در حال انجام می‌باشد و جمهوری آذربایجان با قرارداد مکمل دیگری، حجم خرید تسلیحاتی خود از اسراییل را به چهار میلیارد دلار رسانده است. بر این اساس، مطالعه نوع تسلیحات و سیستم‌های خریداری شده حاکی از آن است که این اقدامات فراتر از مقابله با ارتش تضعیف شده ارمنستان است و با توجه به حساسیت‌های ایران نسبت به همکاری آذربایجان با اسراییل و برجسته کردن مسائل قومی ایران از سوی برخی نمایندگان مجلس و احزاب سیاسی با توجه به حضور ده‌ها میلیون آذربایجانی در ایران و ارزیابی آن در راستای ضربه زدن به امنیت ملی خود حفظ توازن منطقه‌ای را در سیاست خارجی خود مدنظر دارد.
آنچه در رابطه با مناسبات تهران- باکو در شرایط کنونی می‌توان گفت این است که با وجود همسایگی ایران و آذربایجان و اشتراکات دیرینه مردم دو کشور روابط تهران- باکو همواره با فراز و نشیب‌های زیادی در طول سه دهه گذشته مواجه بوده است. واگرایی‌های موجود در سیاست خارجی دو کشور و اختلافات موجود در رویکردهای سیاسی و مذهبی و دخالت برای قدرت‌های خارجی به اشکال گوناگون مانع از تقویت اعتماد متقابل دولت‌های دو کشور و ایجاد ثبات در مناسبات فی‌مابین شده است.
مسوولان دو کشور باید با احترام به اسناد امضا شده دوجانبه، منطقه‌ای و قواعد بین‌المللی بدون نیاز به مانورهای نظامی و سخنان تهدیدآمیز نسبت به حل و فصل مشکلات پیش آمده ازطریق مذاکرات سودمند مبادرت کنند و به دول و عناصر ثالث غیردوست اجازه سوءاستفاده از خلا ایجاد شده را ندهند .
بدیهی است حضور تریلرهای ایرانی در خانکندی و چند شهر اشغال شده آذربایجان از جهات مختلف حقوقی وسیاسی منطقی نیست و اقدام دولت آذربایجان در محور گوریس- قاپان اگرچه جزو خاک آذربایجان است، اما دوستانه نیست و هر چه سریع‌تر باید مذاکرات دوجانبه وزرای خارجه دو کشور در تهران یا باکو شروع و به این تنش خاتمه دهند چراکه تداوم این وضعیت با وجود اینکه قطعا رویارویی نظامی در پی نخواهد داشت، اما می‌تواند موجب بحرانی‌تر شدن وضعیت شود که به نفع هیچ طرف نیست.
در خاتمه باید اذعان کرد که با اتکا به مطالعات تاریخی و تجارب میدانی نگارنده، در صورتی که ایران و آذربایجان نسبت به تقویت اعتماد نسبی متقابل از طریق مذاکرات شفاف و اقدامات عملی در زمینه‌های مورد اختلاف و شبهه‌ناک مبادرت نورزند، نخواهند توانست شاهد مناسبات متعادل و سودمند شوند و از دریچه همین خلا سبب تاثیر منفی بازیگران ثالث منطقه‌ای و جهانی بر این مناسبات خواهند شد.
