حامد خشروشاهی در جریان
«رستم قاسمی» در این سفر برخلاف دیدار ماه گذشته که به‌واسطه ارتباط تصویری با رئیس‌جمهوری آذربایجان دیدار کرد، رودرروی «الهام علی‌اف» نشست. علی‌اف در این نشست از مشارکت شرکت‌های ایرانی در بازسازی مناطق آزاد شده قدردانی کرد. رستم قاسمی هم در سخنانی که خوشایند علی‌اف بود، با ابراز خرسندی از توسعه همکاری‌های دو کشور گفت: «گشایش‌های سرزمینی در جمهوری آذربایجان فرصت مناسبی را برای همکاری‌های منطقه‌ای ایجاد کرده است». طرفین در این گفت‌وگو بر اهمیت همکاری‌های دوجانبه جمهوری آذربایجان و ایران در زمینه حمل‌ونقل برای دو کشور، منطقه و در سطح بین‌المللی تأکید کردند از راه‌اندازی پروازها بین تهران-باکو پس از دو سال استقبال کردند.
بعد از مذاکرات بیش از یک‌ساعته، دو طرف یادداشت تفاهمی برای ساخت بزرگراه ۵۵ کیلومتری جهت اتصال زنگه‌زور آذربایجان به جمهوری نخجوان امضا کردند. امضای این یادداشت تفاهم پس از عدم تأمین خواست باکو مبنی بر ایجاد بزرگراه موسوم به زنگه‌زور و کریدور ارتباطی بین نخجوان و مناطق غربی آذربایجان از مسیر ارمنستان و طرح بلندپروازانه علی‌اف موسوم به «دالان زنگه‌زور» در یک سال پس از اتمام جنگ دوم قره‌باغ دارای اهمیت است. در شریط کنونی قرار است این بزرگراه از سمت ایران و در امتداد مرز ایران و ارمنستان ساخته شود. این پروژه اگر به مرحله اجرا برسد، در ارتقای زیرساخت‌های حمل‌ونقل دو کشور و اجرایی شدن توافق اخیر دو کشور به‌منظور اتصال شبکه انتقال برق تأثیر خواهد داشت. طبق توافق، برای احداث این بزرگراه ۲ پل روی رودخانه ارس احداث خواهد شد که یکی از آن‌ها توسط ایران و دیگری نیز از سوی آذربایجان تأمین مالی خواهد شد و به احتمال زیاد هر دو پل توسط شرکت‌های ایرانی احداث خواهند شد.
اهداف باکو از امضای قرارداد با ایران
برخی تحلیلگران در باکو هدف اصلی جمهوری آذربایجان از امضای یادداشت تفاهم جدید با ایران برای اتصال “منطقه اقتصادی زنگزور شرقی” به نخجوان را اعمال فشار بر ارمنستان دانسته‌اند. مشخص است که باکو با این ابتکار خواسته است انحصار ارمنستان در مسیر دسترسی جمهوری آذربایجان در شرایط جدید پس از جنگ ۲۰۲۰ با جمهوری خودمختار نخجوان را بشکند و این کارت ارمنستان را در مسئله گشایش ارتباطات منطقه‌ای کم‌اهمیت جلوه دهد. در توافق پایان جنگ۲۰۲۰ بین روسیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان که به امضا رسید بر ایجاد مسیرهای دسترسی تصریح شده است، و ایجاد این مسیرهای دسترسی همچنان جزو خواست‌های آذربایجان در مذاکرات خواهد ماند اما مسیر جایگزین امکان چانه‌زنی برای گرفتن امتیازات بیشتر را فراهم خواهد کرد. آذربایجان طبیعتاً با هماهنگی ترکیه و در توافق با ایران این پیام را به ایروان منتقل کرد که در صورت تن ندادن به خواسته‌های این کشور، از پروژه‌های منطقه‌ای دور خواهد ماند.
ایروان و باکو در احداث یک مسیر جاده‌ای اختلاف ندارند، بلکه اختلاف این دو بر فهم از این گذرگاه است. این که مالکیت خاک متعلق به چه کسی خواهد بود؟ آیا گذرگاه اختصاصا یک بزرگراه ماشین‌رو خواهد بود یا شامل راه‌آهن و خطوط انتقال نفت و گاز هم می‌شود؟ آیا ایست‌های بازرسی و گمرکی در خاک ارمنستان مستقر خواهد شد؟ ارمنستان مهر ورود و خروج به گذرنامه افراد مسافر از این جاده خواهد زد؟ به ظن برخی تحلیلگران در باکو با ایجاد بزرگراه زنگیلان-نخجوان از مسیر ایران، و همچنین ارتباط مناطق آزادشده با ترکیه از طریق ایران، ایروان ممکن است در مقابل باکو عقب‌نشینی کند. علاوه بر این، برای جمهوری آذربایجان که حالا طرح خود را از طریق ایران اجرایی می‌کند، فوریت ارتباطات منطقه‌ای اولویت خود را از دست می‌دهد و این نیز از نظر روسیه که خواهان برقراری این ارتباطات از مسیر ارمنستان است، مطلوب نیست؛ احتمالا فشار مسکو بر ایروان افزایش خواهد یافت.
از سوی دیگر جمهوری آذربایجان که نگرانی ایران ناظر به حذف از مسیرهای جدید ارتباطی منطقه را درک کرده و می‌داند به‌واسطه این نگرانی ایران راغب به گشایش دالان موسوم به زنگزور یا همان کریدور ارتباطی غرب به نخجوان نیست، مشارکت ایران در پروژه ارتباطات قفقاز جنوبی را جلب می‌کند و از سویی دیگر ایران را به ادامه مسیر ترانزیتی جنوب به شمال از مسیر آذربایجان ترغیب می‌کند.
شرایط سی سال گذشته و تمایل همواره دولت آذربایجان به برقراری موازنه در روابط خود ایجاب می‌کند که این کشور «تنها راه» را انتخاب نکند و گزینه‌های متعدد را در امور اساسی خود همواره داشته باشد تا به محض قطع امید از یک گزینه به‌سرعت سراغ گزینه دیگر برود.
طرح بزرگی که به سرانجام نرسید
اما کمیسیون مشترک همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان تاکنون پس از مطالعات فراوان به چندین پروژه راهبردی رسیده است که اجرای این توافقات طی سال‌های گذشته متوقف مانده است. مهم‌ترین این پروژه‌ها توافق برای سرمایه‌گذاری جمهوری آذربایجان بر روی قطعه آخر پروژه اتصال راه‌آهن ایران به جمهوری آذربایجان موسوم به خط آهن آستارا-آستارا بود که قرار بود ظرف دو سال به انجام برسد که با آغاز مجدد تحریم‌ها علیه ایران، آذربایجان اجرای آن را متوقف کرد. قرار بود جمهوری آذربایجان در این پروژه ۶۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کند و در عوض به مدت ۱۵ سال حق بهره‌برداری از آن را به دست آورد. قطعه اول خط فوق در فروردین ماه ۹۷ افتتاح شد و قطارهای باری روسی و جمهوری آذربایجان برای تخلیه و بارگیری کالا وارد بارانداز ریلی آستارا شدند و چون هنوز راه‌آهن آستارا به رشت متصل و در واقع کریدور ریلی شمال – جنوب تکمیل نشده است، بار قطارها از بارانداز آستارا به‌وسیله کامیون به نقاط مختلف ایران حمل می‌شود.
در مراسم بهره‌برداری از قطعه نخست، موصال محموداف معاون اقتصادی راه‌آهن جمهوری آذربایجان اظهار کرده بود که کشورهای اروپایی برای حمل‌ونقل کالا از این خط ریلی پیشنهادهای زیادی داده‌اند و این مسیر، اقتصاد ایران و جمهوری آذربایجان را توسعه می‌دهد و جمهوری آذربایجان برای توسعه بارانداز آستارا و خط آهن آستارا-رشت سرمایه‌گذاری می‌کند. با رکود چندین ساله طرح سرانجام تابستان ۱۴۰۰ تکمیل مسیر ریلی رشت به آستارا به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا واگذار شد.
تعهدات اندک برای ایران با آورده‌های قابل توجه
از همان نخستین روزهای جنگ قره‌باغ در آغازین سال‌های دهه هفتاد (۹۰ میلادی) ایران حسب وظیفه انسانی مسیرهای دسترسی به نخجوان و تنه اصلی آذربایجان را از داخل خاک خود فراهم آورد. از آن روی که طبق سیاست خارجی دولت وقت ایران حمله ارمنستان به نخجوان جزو خطوط قرمز اعلام شده بود و به‌منظور حفظ نخجوان برای آذربایجان با صرف هزینه کلان در روزگاری که هنوز پروژه‌های آبادانی مناطق جنگی غرب ایران آغاز نشده بود، جاده کناری رود ارس احداث گردید.
در طول بیش از سی سال گذشته، مسیر و جاده کنار ارس برای تردد مسافران (بدون اخذ ویزا) و کامیون‌های آذری در دسترس بوده و قرارداد جدید تعهدات جدی برای ایران به‌دنبال ندارد. مسافران و محموله‌های ترانزیتی آذری از مسیر بیله‌سوار تا جلفا را طی کرده و وارد نخجوان می‌شدند (و بالعکس). طرف آذربایجانی تاکنون بدون قرارداد از جاده استفاده می‌کرد که به‌نظر می‌رسد با انعقاد قرارداد اخیر، هم‌اکنون استفاده از این جاده قانونمند شده است که این به نفع ایران است.
اما آنچه اهمیت این قرارداد را بالا می‌برد دورخیزهای جدید در باکو برای افزایش مراودات اقتصادی با ایران و همچنین دسترسی به خلیج فارس و اقیانوس هند از مسیر ایران است. باکو برقراری مجدد برجام و لغو تحریم‌های ایران را نزدیک می‌بیند و بر همین اساس مجدداً خود را آماده سرمایه‌گذاری و شراکت‌های استراتژیک با ایران کرده است. هم‌زمان با امضای این توافق الهام علی‌اف نامه سراسر امید به گشایش و تعمیق روابط به مناسبت سی‌امین سال آغاز روابط ایران و ج.آذربایجان خطاب به سید ابراهیم رئیسی نوشته و وزیر خارجه آذربایجان نیز به همتای ایرانی خود این مناسبت را تبریک گفته است. باکو به این نتیجه رسیده است که بدون حضور ایران، طرح‌های منطقه‌ای به انجام نخواهد رسید.
