به قلم: سارا معصومی
«چین اینجا، چین آنجا، چین همهجا.» شی جینپینگ، رییسجمهور چین در حال وسعت بخشیدن به دامنه نفوذ این کشور در عرصه بینالمللی است. از تعمیق رابطه با کشورهای منطقه تا تلاش برای تبدیل شدن به بازیگر صلحساز چه با میانجیگری میان جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی و چه تظاهر به توانمندی در ایفای نقش میانجی میان روسیه و اوکراین.
به نظر میرسد که شی جینپینگ به استاد استفاده بهینه از فرصتها؛ چه این فرصت سرگرم شدن روسیه با جنگ اوکراین باشد و چه تصمیم ایالاتمتحده برای کاستن از حضور پرهزینه در افغانستان یا خاورمیانه باشد تبدیل شده است. کمتر روزی است که خبری درباره گشایش پرونده جدیدی در سیاست خارجی چین به گوش نرسد.
در تازهترین این موارد، شی جینپینگ، رییسجمهور چین روزهای پنجشنبه و جمعه در شهر مرکزی «شیان» میزبان رهبران پنج کشور آسیای مرکزی بود. در این رویداد دو روزه رهبران قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان برای نخستینبار در یک نشست رودررو با میزبانی چین دور هم جمع شدند. نشست شیان سومین نشست چین با کشورهای آسیای مرکزی است، اما جلسات قبلی به دلیل همهگیری ویروس کرونا به صورت آنلاین برگزار شد.
این ۵ کشور در طرح یک تریلیون دلاری کمربند و جاده چین (BRI) نقش حیاتی را برعهده دارند و برهمین اساس انتخاب شهر شیان، شهری تاریخی که زمانی آغاز راه افسانهای ابریشم بود برای میزبانی این نشست هم قابل توجه بود. درحالی که برخی کارشناسان آسیای میانه این نشست را به نوعی با نشست سالانه سران گروه هفت در هیروشیمای ژاپن مقایسه میکنند که قرار است روزهای ۱۹-۲۱ مه، درست یک روز بعد از انجام نشست شیان برگزار شود اما الجزیره در گزارشی در این باره مینویسد: تحلیلگران میگویند اهمیت اجلاس آسیای مرکزی چین در این بود که گویای تغییر الگوهای نفوذ در کشورهای شوروی سابق که روسیه مدتها در آنها تاثیرگذار بوده، است. بیشترین تحلیلها درباره این نشست هم بر پیام این نشست برای روسیه و کمرنگ شدن نقش او در معادلههای منطقهای و فرامنطقهای متمرکز بود. به عنوان نمونه الجزیره در گزارشی در این باره نوشت: چین در حال نشان دادن نفوذ فزاینده پکن در منطقهای است که روسیه مدتهاست آن را حیاط خلوت خود میداند. جسیکا واشنگتن، خبرنگار الجزیره در گزارشی از شیان گفت: «این فرصتی برای تنوع بخشیدن به چشماندازهای اقتصادی برای بسیاری از آنها و برای کل منطقه است. چین در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری است و آنها به دنبال گسترش فرصتها از طرحهای مختلف ویزا برای شهروندان تا ابتکارات تجاری هستند.» بردلی ژاردین، مدیرعامل انجمن امور آسیای مرکزی در واشنگتن دی سی به الجزیره گفت: «من میتوانم بگویم که مناقشه اوکراین بیشتر شتابدهنده روندهای از پیش موجود در منطقه است؛ بزرگترین آنها چین است که نقش روسیه را به عنوان بزرگترین هژمون در منطقه زیر سوال برده است.»
الجزیره در ادامه این گزارش مینویسد: «با این حال، برخی تحلیلگران میگویند نفوذ چین در منطقه به معنای کاسته شدن از اهمیت مسکو نیست. چین و روسیه در فوریه گذشته، کمتر از سه هفته قبل از آغاز تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین، بر سر شراکت «بدون محدودیت» توافق کردند. شی جینپینگ در ماه مارس در مسکو بود و در آنجا با ولادیمیر پوتین، رییسجمهور روسیه ملاقات و توافقنامهای را امضا کرد که روابط آنها را به «دوران جدید» همکاری میرساند.» لی یونگ کوان، مدیر تحقیقات اوراسیا در مرکز تحقیقات توسعه شورای دولتی چین، به گلوبال تایمز گفت: «۳۰ سال است که آسیای مرکزی در فضای پیچیده ژئوپلیتیکی قرار داشته است. یکی از دلایلی که کشورهای منطقه با وجود عوامل بیثبات متعدد میتوانند پیشرفت کنند، همکاری چین و روسیه برای حفظ امنیت و ثبات در منطقه است. چین و روسیه در این موضوع منافع مشترکی دارند.»
بازی جدید چین در آسیای مرکزی
فایننشال تایمز در گزارشی درباره این نشست مینویسد: شی جینپینگ، رییسجمهور چین با میزبانی اولین نشست منطقهای حضوری خود رابطه پکن با منطقهای که به طور سنتی تحت تسلط روسیه بوده را تغییر داد و همزمان بر حجم تلاشها برای تقویت نفوذ چین در آسیای مرکزی افزود. در حال حاضر روسیه هم درگیر جنگ اوکراین است و هم در نتیجه این جنگ تضعیف شده لذا اجلاس دو روزه سران که روز پنجشنبه در شهر تاریخی شیان آغاز شد فرصتی برای پکن است تا روابط اقتصادی و سیاسی قویتر با پنج جمهوری مهم استراتژیک شوروی سابق – قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان را آغاز کند. یک پژوهشگر فعال در موسسه دفاع ملی تایوان به فایننشال تایمز میگوید: «من فکر نمیکنم چین در مدت زمان کوتاهی بتواند جایگزین نقش مهمی شود که روسیه در آسیای مرکزی ایفا میکند، اما [رقابت برای نفوذ] از قبل آغاز شده و «آنها در یک نوع رقابت بیصدا هستند.»
رییسجمهور چین با دعوت از رهبران ۵ کشور آسیای میانه حلقه دیگری به تلاشها برای نمایش مهارتهای خود به عنوان یک دولتمرد در سطح بینالمللی افزود. نکته قابل توجه این بود که اندکی آنسوتر فومیو کیشیدا، نخستوزیر ژاپن برای میزبانی از سران گروه هفت در هیروشیما آماده میشد. این نشست در حالی در شهر شیان، جایی که مسیر تجارت جاده ابریشم زمانی از آسیای مرکزی در مسیر خود به اروپا از آن عبور میکرد، برگزار شد که امسال دهمین سالگرد راهاندازی معادل پیشنهادی جاده ابریشم مدرن توسط شی، یعنی طرح کمربند و جاده است.
پکن آسیای مرکزی را برای تامین امنیت منطقه حساس غربی سین کیانگ که در آن به سرکوب جمعیت بومی مسلمان اویغور متهم شده، حیاتی میداند. این منطقه همچنین منبع مهم انرژی و مجرای تجارت زمینی با اروپا است. فایننشال تایمز در ادامه این گزارش مینویسد: روسیه در بحبوحه ناآرامیهای گسترده در مورد جنگ در اوکراین شروع به از دست دادن نفوذ خود در سراسر اتحاد جماهیر شوروی سابق کرده است. مسکو همچنین نقش سنتی حافظ صلح خود در این منطقه را از دست داده و در درگیریهای مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان در سال گذشته غایب بود. قزاقستان، یکی از نزدیکترین شرکای روسیه، از حمایت از تهاجم روسیه به اوکراین یا به رسمیت شناختن الحاق بخشهایی از اوکراین به روسیه خودداری کرده و سال گذشته حتی با ترکیه، یکی از اعضای ائتلاف ناتو، توافقنامه اشتراک اطلاعاتی امضا کرد. ولادیمیر پوتین، رییسجمهور روسیه در تلاش برای نمایش حفظ قدرت این کشور در منطقه از هر پنج رهبر آسیای مرکزی دعوت کرد تا در مراسم رژه سالانه روز پیروزی در مسکو که در هفته گذشته برگزار شد، شرکت کنند. یکی از اعضای مرکز کارنگی روسیه در این باره میگوید: اکثر رهبران دعوت شده در ابتدا مودبانه از سفر اجتناب کرده بودند اما وقتی پوتین تماس گرفت، نه گفتن نه تنها دشوار، بلکه خطرناک شد. فایننشال تایمز در ادامه این گزارش مینویسد: اقتصادهای آسیای مرکزی تا حدودی پس از آغاز جنگ اوکراین به دلیل هجوم سرمایهگذاری از سوی افراد و شرکتهای روسی رونق گرفته است. از آنجا که نیروی کار در روسیه کمیاب شده این مساله به فرصتی برای برخی کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شده است. در چنین شرایطی میتوان گفت که کشورهای آسیای مرکزی «میان دو آتش» گرفتار شدهاند، از یکسو هم نگران هستند که در جنگ پوتین درگیر شوند و از سوی دیگر قادر به مقاومت در برابر منافع اقتصادی ناشی از باقی ماندن به عنوان یکی از معدود پنجرههای روسیه به جهان نیستند .
به گفته رسانههای دولتی چین، تجارت چین با این پنج کشور در سال گذشته بالغ بر ۷۰٫۲ میلیارد دلار بوده درحالی که نزدیک به ۸۰درصد قطارهای باری چین- اروپا از این منطقه عبور کرده است. چین بزرگترین خریدار گاز آسیای مرکزی است. این منطقه همچنین دارای ذخایر فلزات کمیاب به ویژه در قزاقستان است. به گمان بسیاری از تحلیلگران چین میتواند نقش کلیدی در استخراج این ذخایر ایفا کند. به گفته تحلیلگران، چین ممکن است در پروژههای انرژی سبز، ساخت شبکههای تلفن همراه ۵G و گسترش خطوط راهآهن و جادهای به کشورهای این منطقه کمک کند. طرح دیگری که میتواند مورد بحث قرار گیرد، پیشنهادی برای چین، قرقیزستان و ازبکستان برای ایجاد یک خط ریلی ۴٫۱ میلیارد دلاری است که مسیر سفرهای ریلی به اروپا را باز میکند. این مسیر به ضرورت عبور از روسیه که به دلیل تهاجم گسترده به اوکراین مشمول تحریمهای غرب است، جلوگیری میکند. یکی دیگر از محورهای همکاری میان چین و این کشورها میتواند همکاری امنیتی بیشتر باشد و شاید در آینده ما شاهد پیشنهاد چین به این کشورها برای یک طرح امنیتی منطقهای باشیم. چین در حال حاضر با تاجیکستان برای جلوگیری از عبور شبهنظامیان، سلاح و مواد مخدر از مرز به سینکیانگ همکاری میکند. با وجود آنکه همه نشانهها از حرکت چین در این منطقه گواه نوعی رقابت پنهان میان پکن و مسکو است اما همزمان برخی تحلیلگران معتقدند که چین همیشه به حساسیتهای روسیه در این منطقه آگاه بوده و حالا باید دید که اینبار باتوجه به گرفتاری روسیه در جنگ اوکراین تا کجا پیش میرود. فایننشال تایمز در بخشی از گزارش تفصیلی درباره نشست برگزار شده در شیان مینویسد: بسیاری از مردم آسیای مرکزی نیز به نیات چین مشکوک بودند و همواره نگرانی فزایندهای در مورد افزایش بدهی ملی به پکن در این کشورها وجود داشت. در چنین فضای افکار عمومی بود که وقتی سفیر چین در فرانسه اعلام کرد که «کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق براساس حقوق بینالملل وضعیت ثباتی ندارند» بدبینیها به پکن افزایش یافت هر چند که پکن به سرعت از این سخنان عقبنشینی کرده و آن را یک موضع شخصی خواند. با این حال به نظر میرسد که مردم این منطقه هم حس دوگانهای نسبت به پکن دارند و برهمین اساس میتوان گفت که مشکل چین قدرت سخت نیست بلکه قدرت نرم است. مردم منطقه خواهان فناوری و سرمایهگذاری چین هستند اما همزمان «نگران حضور چین هستند.»
نمایش جهان چندقطبی
واشنگتن پست در تحلیلی درباره اجلاس چین-آسیای مرکزی نوشت: هر چند که برخی معتقدند رویکرد چین در این منطقه شکافی را در دوستی «بدون محدودیت» پکن و مسکو نشان میدهد، اما تضاد بزرگتر با غرب بود: در حالی که شی میزبان رهبران قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان بود، رهبران گروه هفت در هیروشیما ژاپن گرد هم آمدند تا درباره تجاوز روسیه به اوکراین و همچنین رویکرد اقتصادی چین گفتوگو کنند. میتوان گفت رییسجمهور چین با این مانورها در حال تثبیت ایده شکلگیری جهانی «چند قطبی» است، جهانی که ایالاتمتحده دیگر تنها ابرقدرت آن نیست.
یکی از پژوهشگران غیرمقیم شورای آتلانتیک مستقر در بیشکک- قرقیزستان- در این باره میگوید: «کشورهای آسیای مرکزی به این نتیجه رسیدهاند که در این دنیای چندقطبی، انتظار میرود آنها در کنار روسیه و چین باشند. یک سال پیش، بحثهای زیادی در منطقه به دلیل جنگ وجود داشت، در مورد اینکه آیا آسیای مرکزی نیاز به چرخش و نگاه به غرب دارد یا خیر. اجلاس شیان نشان داد که کشورهای آسیای مرکزی تصمیم خود را گرفتهاند.»
رییسجمهور چین در این اجلاس دو روزه به همتاهای خود از ۵ کشور آسیای مرکزی گفت که چین میتواند «اجرای قانون، ساخت و ساز امنیتی و دفاعی» منطقه را تقویت کند. همزمان در طول این نشست دو روزه، او با تکتک رهبران دعوت شده دیدار کرد و توافقنامههای دوجانبه برای تقویت تجارت، سرمایهگذاری زیرساختها و فناوری و ایجاد ترتیبات سفر بدون روادید امضا کرد. رسانههای دولتی چین این روزها مرتبا بر تلاش پکن برای توسعه نفوذ بیشتر در آسیای مرکزی تاکید میکنند. به عنوان نمونه روزنامه ملیگرای دیفنس تایمز در این باره نوشت: «کشورهای آسیای مرکزی متوجه شدهاند که روسیه در مبارزه خود با اوکراین آنقدر مشکل دارد که تکیه کامل به روسیه عاقلانه نیست- آنها باید راهی برای خروج بیابند.» نکته مهم دیگری که در سخنان رییسجمهور چین مشهود بود تلاش او برای اطمینان دادن به کشورهای آسیای مرکزی بود. او به این رهبران اطمینان داد که «حاکمیت، امنیت، استقلال و تمامیت ارضی» آنها باید حفظ شود. اگرچه اروپا و ایالاتمتحده از زمان آغاز جنگ در اوکراین هیاتهای بلندپایهای را به آسیای مرکزی فرستادهاند -آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه در ماه مارس از این منطقه بازدید کرد- اما تحلیلگران میگویند که این کشورها آنقدر که تمایل داشتند سرمایهگذاری از غرب دریافت نکردهاند. در این سوی میدان، چین به آسیای مرکزی اولویت داده است. قزاقستان اولین میزبان رییسجمهور چین پس از سه سال محدودیت در رفت و آمدهای دیپلماتیک در نتیجه همهگیری کرونا بود. همزمان چین و روسیه سازمان همکاری شانگهای را به عنوان یک نهاد منطقهای و به عنوان وزنه تعادلی در برابر نفوذ غرب راهاندازی و تقویت کردند. چین تاکنون برای پیشبرد «ابتکار کمربند و جاده» سرمایهگذاری زیادی در راهآهن، خطوط لوله و زیرساختهای دیگر در سراسر منطقه انجام داده است. براساس گزارش وزارت بازرگانی چین، حجم تجارت بین چین و پنج کشور آسیای مرکزی در سال گذشته به رکورد ۷۰ میلیارد دلار رسید. روز جمعه در شیان، شی جینپینگ اعلام کرد که پکن به توسعه خط لوله آسیای مرکزی چین که شرکت ملی نفت چین و شرکت ملی KazMunayGas قزاقستان برای اکتشاف آن توافق کردهاند، سرعت خواهد بخشید. همزمان چین نقشه تجارت با یوان را با تکتک این کشورها دنبال میکند و قرقیزستان آخرین کشوری در این زنجیره بود که علاقه خود را برای تجارت با چین با استفاده از یوان اعلام کرد. از آنجایی که روابط اقتصادی چین با روسیه از زمان آغاز جنگ عمیقتر شده، یوان نیز تبدیل به پرمعاملهترین ارز در بورس اوراق بهادار مسکو شده است و کشورها از برزیل تا بنگلادش علاقه خود را برای انجام معاملات با استفاده از آن ابراز کردهاند. پکن تقویت رونق اقتصادی در منطقه را کلید رفع نگرانیهای دیرینه خود در مورد خشونت و بیثباتی در منطقه غربی سینکیانگ میداند و بر همین اساس در بیانیههای مشترک صادر شده از اجلاس شیان، پکن از رهبران آسیای میانه به نوعی تعهد گرفته که در رویکرد خود به هنگکنگ، تایوان یا سینکیانگ تغییری ایجاد نکرده و در آنچه امور داخلی چین خوانده، دخالت نکنند.
حفاظت از امنیت و ثبات منطقهای در غیاب روسیه
سیانان نیز در گزارشی تفصیلی به بررسی پیامهای نشست شیان پرداخته و مینویسد: شی جینپینگ در شیان برای رهبران کشورهای آسیای مرکزی فرش قرمز پهن کرد. به گفته رسانههای دولتی چین، این اولین دیدار چندجانبه حضوری سران این کشورها با چین از زمان برقراری روابط دیپلماتیک پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود و در شرایطی برگزار شد که منطقه با اثرات مخرب اقتصادی جنگ روسیه در اوکراین دست و پنجه نرم میکند. چین از این نشست با عنوان «اولین فعالیت دیپلماتیک بزرگ» سال جاری یاد میکند.
یون سون، مدیر برنامه چین در اندیشکده مرکز استیمسون در واشنگتن در این باره میگوید: مهمترین زمینه این نشست، جنگ اوکراین و عدم اطمینان منطقه از تعهد، نفوذ و نقش آینده روسیه در منطقه است. آسیای مرکزی همیشه به عنوان حیاط خلوت روسیه دیده شده و چین در حال گسترش نفوذ خود در این منطقه است. باتوجه به شرایط، یارگیریها و جهتگیریهای جدیدی در رابطه چین با کشورهای آسیای مرکزی شکل گرفته و فرصتهایی به وجود آمده که قبلا در دسترس نبوده است. پیش از برگزاری این نشست، مقامات چینی اعلام کردند که شی جینپینگ به رهبران آسیای مرکزی «یکسری پیشنهادها» درباره توسعه بلندمدت روابط و امضای توافقنامهها ارایه خواهد کرد. به گفته بسیاری از کارشناسان همکاریهای اقتصادی میان کشورهای منطقه به خصوص باتوجه به جنگ اوکراین از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است. یک محقق ارشد موسسه تحقیقاتی اوراسیا در آلماتی قزاقستان گفت: «جنگ اوکراین بسیاری از پیوندهای روسیه و آسیای مرکزی، به ویژه تجارت، حمل و نقل، ترانزیت، سرمایهگذاری و مهاجرت را مختل کرد. امروزه همکاری با چین به عنوان یکی از بازارهای جایگزین مهم روسیه برای آسیای مرکزی بسیار جالب است. با این وجود رهبران آسیای مرکزی به همان اندازه مشتاق گفتوگو در مورد تجارت، سرمایهگذاری و پروژههای مشترک با بازیگران غربی مانند اتحادیه اروپا هستند. برهمین اساس سایر اقتصادهای بزرگ پس از حمله روسیه به اوکراین، مقامات عالیرتبه خود را به منطقه اعزام کردهاند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالاتمتحده در اوایل سال جاری از قزاقستان و ازبکستان بازدید کرد، درحالی که چارلز میشل، رییس شورای اروپا در اکتبر ۲۰۲۲ به این کشورها سفر کرده بود. با این همه چین به طور گستردهای در ایجاد ارتباطات و نفوذ در منطقه فعالتر بوده است، جایی که برای اولینبار ابتکار عمل گسترده اتصال کمربند و جاده خود را تقریبا ۱۰ سال پیش آغاز کرد. سیانان در ادامه این گزارش به نقل از یک کارشناس منطقهای و مدیر مرکز حاکمیت و بازار در دانشگاه پیتسبورگ در ایالاتمتحده، مینویسد: وقتی صحبت از رابطه آن با آسیای مرکزی میشود، واقعا آنچه که چین را به حرکت وا میدارد و به نوعی انگیزه برای این کشور است امنیت و ثبات منطقهای است. چین مشخصا نگران است که بیثباتی در افغانستان به داخل این کشور هم سرایت کند. پیش از این روسیه نقش کلیدی در تامین امنیت آسیای مرکزی برعهده داشت. یکی از نگرانیهای پکن امروز این است که روسیه گرفتار در جنگ اوکراین تا چه اندازه میتواند به نقش قوی قبلی عمل کند. ناظران میگویند که پکن ممکن است علاقهای به ایفای نقش امنیتی منطقهای گستردهتر روسیه نداشته باشد یا از آن استقبال نکند، اما مقامات چینی بر افزایش همکاری در زمینههایی مانند مقابله با «تروریسم، جداییطلبی و افراطگرایی» و تقویت هماهنگی در مورد افغانستان که با چندین کشور آسیای مرکزی مرز مشترک دارد، تاکید کردهاند.
دیدارهای دوجانبه پربار
حضور رهبران پنج کشور آسیای مرکزی در شیان به فرصتی برای رایزنیهای جداگانه و دوجانبه آنها با رییسجمهور کشور میزبان هم تبدیل شد. به عنوان نمونه دیدار و رایزنی امامعلی رحمان، رییسجمهور تاجیکستان با شی جینپینگ به صدور یک بیانیه مشترک درباره توافقهای انجام گرفته منتهی شد. براساس متن این بیانیه، تاجیکستان و چین ۱۳ توافق جدید همکاری در زمینههای برگزاری رزمایشهای مشترک، جستوجو و نجات هواپیماهای غیرنظامی و همکاری در عرصههای کشاورزی، علم و تکنولوژی و رسانهها امضا کردند. همزمان بانک آسیایی سرمایهگذاریهای چین خبر داده که ۵۰۰ میلیون دلار برای ساختمان نیروگاه راغون در تاجیکستان اختصاص خواهد داد. این نیروگاه بزرگترین طرح انرژی تاجیکستان محسوب میشود. همچنین براساس بیانیهای که دفتر مطبوعات ریاستجمهوری تاجیکستان منتشر کرده در دیدار شی جینپینگ و امامعلی رحمان، رییسجمهور تاجیکستان «از پیشنهاد تاسیس دالان اقتصادی چین – تاجیکستان – افغانستان شمالی جانبداری کرده است.»
در چارچوب دیدار رییسجمهور قزاقستان از چین نیز دو کشور ۲۳ توافق به امضا رساندهاند. از توافقات دیگر هم سفر بدون ویزا میان دو کشور است که شهروندان چین و قزاقستان از این به بعد تا یک ماه بدون ویزا میتوانند به کشورهای یکدیگر سفر کنند.
