تحولات تجارت کالایی ایران، ترکیه و اتحادیه اروپا با توجه به جنگ اوکراین از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران واکاوی شد. گزارشی که نشان می‌دهد اتحادیه اروپا پس از جنگ اوکراین توانسته تجارت خود را به کشورهای خارج از این منطقه افزایش دهد. همچنین ترکیه از این فرصت برای توسعه صادرات به اتحادیه اروپا استفاده کرده است، به‌گونه‌ای که صادرات ترکیه در ماه مارس ۲۰۲۲ به بالاترین صادرات ماهانه به اتحادیه اروپا در چند سال‌اخیر رسیده و واردات ترکیه از اتحادیه نیز همین روند را در این مدت طی کرده است.
در عین حال صادرات اقلام نفتی ایران نیز در این دوره با افزایش ۵ برابری روبه‌رو شد اما از نظر ارزش رقم چشمگیری نیست. صادرات اقلام نفتی ایران به اتحادیه اروپا از صادرات این اقلام از روسیه و ترکیه به این اتحادیه بسیار کمتر بوده است. جنگ اوکراین تحولاتی در تجارت کالایی و اقلام نفتی به‌همراه داشته که اگرچه با توجه به تحریم‌های اروپا علیه روسیه باید در انتظار میزان تاثیر پیامدها در آمار فصول آینده اتحادیه اروپا باشیم ولی بخشی از آثار آن در تجارت ماه مارس سال‌جاری نیز قابل‌مشاهده است. این گزارش ضمن اشاره به روند تجارت کالایی اتحادیه اروپا با ایران، سیر تحولات تجارت اتحادیه را با اقتصادهای خارج از این اتحادیه طی سال۲۰۲۱ و فصل نخست ۲۰۲۲ بررسی کرده است. علاوه‌بر این ترکیب تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا، گروه‌های عمده، تغییرات و میزان مشارکت آنها در رشد تجارت در فصل نخست ۲۰۲۲ ارائه‌شده است.
تجارت اتحادیه اروپا با دنیا
در فصل نخست ۲۰۲۲ تجارت کالایی اتحادیه اروپا (۲۷ اقتصاد) با کشورهای خارج از این اتحادیه حدود ۱۲۶۶میلیارد یورو بوده که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل حدود ۳۱درصد افزایش داشته است. سهم صادرات از تجارت مزبور نزدیک به ۴۷درصد (۵۹۲میلیارد یورو) و مابقی ۵۳درصد (۶۷۴میلیارد یورو) مربوط به سهم واردات است. در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل، صادرات اتحادیه اروپا به اقتصادهای خارج از این اتحادیه در فصل نخست ۲۰۲۲، حدود ۱۶درصد افزایش داشته؛ درحالی‌که در همین مدت واردات از رشد بیشتری برخوردار بوده و بیش از ۴۶درصد رشد کرده است. بر اساس این گزارش، بعد از تهاجم روسیه به اوکراین، صادرات و واردات اتحادیه اروپا به/ از خارج از این منطقه، افزایش یافت به‌نحوی‌که فقط طی یک ماه مارس همین سال، واردات و صادرات به ترتیب حدود ۱۹درصد و ۱۵درصد رشد کرد.
تجارت ایران با اتحادیه اروپا
یکی از شرکای تجاری اتحادیه اروپا، ایران است. تقریبا از ابتدای سال۲۰۱۹ تجارت ایران با این اتحادیه به دلیل تشدید تحریم‌ها، افت چشمگیری کرد که طی سال‌ها بعد نیز استمرار یافت. کل تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا در سال۲۰۲۱ حدود ۸۷/ ۴میلیارد یورو بود که تقریبا یک‌چهارم رقم مشابه در سال۲۰۱۸ است. در فصل نخست ۲۰۲۲ تجارت ایران با اتحادیه اروپا به حدود ۳۳/ ۱میلیارد یورو رسید‌که ۷/ ۲۰درصد از آن مربوط به صادرات ایران به این اتحادیه و ۳/ ۷۹درصد هم مربوط به واردات ایران از این اتحادیه است. در مقایسه با فصل مشابه سال‌قبل، صادرات ایران به این منطقه اقتصادی حدود ۸/ ۳۸درصد و واردات ایران از اتحادیه اروپا نیز حدود ۳/ ۱۸درصد افزایش یافته است. بعد از تهاجم روسیه به اوکراین، تجارت اتحادیه اروپا با روسیه دستخوش تغییراتی شد. طبق داده‌های مرکز آمار اروپا، در ماه مارس ۲۰۲۲ نسبت به فوریه همین سال، واردات اتحادیه اروپا از روسیه افزایش ۳/ ۱۲درصد و در مقابل صادرات اتحادیه اروپا به این کشور کاهش ۴۹درصدی یافت. حدود ۶۷درصد از واردات اتحادیه اروپا از روسیه در ماه مارس سال‌جاری مربوط به واردات اقلام نفتی (سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها) است. صادرات اقلام نفتی ایران به اتحادیه اروپا نیز در فصل نخست ۲۰۲۲ به حدود ۲میلیون یورو رسید که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل ۵برابر شد. با وجود افزایش قابل‌توجه صادرات گروه کالای نفتی ایران به این اتحادیه، صادرات مزبور از ارقام مشابه روسیه و حتی ترکیه هم کمتر است. در فصل اول ۲۰۲۲ صادرات نفتی روسیه و ترکیه به اتحادیه اروپا نسبت به فصل مشابه سال‌قبل، به ترتیب ۳/ ۲ برابر و ۸/ ۱برابر شده است.
تجارت ترکیه با اتحادیه اروپا
برخلاف ایران، تجارت کالایی ترکیه با اتحادیه اروپا طی بازه زمانی ۲۰۱۶ الی ۲۰۲۱ از روند عمومی افزایشی برخوردار بوده؛ به‌نحوی‌که کل تجارت ترکیه با این اتحادیه در سال۲۰۲۱ تقریبا ۱/ ۲برابر رقم مشابه در سال۲۰۱۶ است.
در فصل ابتدایی ۲۰۲۲ صادرات ترکیه به اتحادیه اروپا برابر با ۴/ ۲۳میلیارد یورو با سهم ۵۱درصدی و واردات نیز حدود ۲/ ۲۲میلیارد یورو با سهم ۴۹درصدی از کل تجارت این کشور با اتحادیه اروپا بود که هم از حیث ارزش و هم از لحاظ ترکیب به‌ویژه سهم صادرات، تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای با ایران دارد. صادرات کالایی ترکیه به اتحادیه اروپا در فصل نخست ۲۰۲۲ بیش از ۸۵ برابر صادرات ایران به این اتحادیه است. بعد از بروز جنگ روسیه و اوکراین، صادرات ترکیه به این اتحادیه افزایش یافت و در‌ماه مارس ۲۰۲۲ به ۲۴/ ۸میلیارد یورو رسید‌که بالاترین صادرات ماهانه ترکیه به اتحادیه اروپا طی سال‌های گذشته است. نکته قابل‌توجه دیگر، افزایش واردات ترکیه از این اتحادیه است که در ماه مارس به ۴/ ۸میلیارد یورو رسیده و از این لحاظ هم بالاترین رقم واردات ماهانه از این اتحادیه تاکنون است. ترکیب و روند افزایشی تجارت کالایی ترکیه با اتحادیه اروپا را می‌توان به ساختار و سازگاری سیاست‌های تجاری، تعرفه‌ای و ارزی این کشور با رویکرد افزایش رقابت‌پذیری و ارتقای نقش تجارت در رشد اقتصادی نسبت داد.
کسری تراز تجاری کالایی اتحادیه اروپا با کشور روسیه در فصل نخست ۲۰۲۲ به ۴۵میلیارد یورو رسید که نسبت به فصل مشابه سال‌قبل، تقریبا چهار‌برابر شد. روند ماهانه تراز تجاری اتحادیه اروپا با روسیه نشان‌دهنده تشدید کسری تراز تجاری این اتحادیه با روسیه است. تجارت کالایی ترکیه با اتحادیه اروپا در فصل نخست ۲۰۲۱ دارای کسری تجاری حدود ۶/ ۱میلیارد یورویی برای ترکیه بود که با افزایش بیشتر صادرات ترکیه به این اتحادیه در مقایسه با رشد واردات، کسری تراز مزبور به مازاد تراز تجاری حدود ۳/ ۱میلیارد یورویی در فصل ۲۰۲۲ تبدیل شد. از سال۲۰۱۹ به بعد و همزمان با تشدید تحریم‌ها، به دلیل افت قابل‌توجه صادرات نفتی ایران و همچنین بالا بودن حجم واردات از حجم صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا، همواره تراز تجاری ایران با این اتحادیه دارای کسری بوده است. در فصل ۲۰۲۲ کسری تراز تجاری ایران با اتحادیه اروپا به حدود ۷۷۹میلیون یورو رسید‌که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل، حدود ۴/ ۱۲درصد تضعیف شد.
کالاهای تجاری ایران و اتحادیه اروپا
سه گروه کالایی عمده وارداتی ایران از اتحادیه اروپا طی فصل نخست ۲۰۲۲ به ترتیب شامل ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل با ارزش ۳۲۷میلیون یورو، مواد غذایی و حیوانات زنده با ارزش ۲۶۱میلیون یورو و محصولات شیمیایی با ارزش ۲۵۴میلیون یورو بوده که در مقایسه با فصل مشابه سال‌گذشته به ترتیب با افزایش ۹/ ۶درصد، ۶۰درصد و ۱۱درصد همراه بوده‌اند. عوامل مسلط در افزایش واردات ۳/ ۱۸درصدی ایران از اتحادیه اروپا در فصل نخست ۲۰۲۲ نسبت به فصل مشابه سال‌قبل، افزایش واردات گروه کالایی مواد غذایی و حیوانات زنده با مشارکت ۱۱ واحد درصد، گروه محصولات شیمیایی با مشارکت ۶/ ۳واحد‌درصد و گروه ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل با مشارکت ۴/ ۲واحد درصد است. در مقایسه سه گروه کالایی شامل مواد غذایی و حیوانات زنده با ارزش ۸۹میلیون یورو، محصولات شیمیایی با ارزش حدود ۷۳میلیون یورو و کالاهای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب مواد با ارزش ۵۷میلیون یورو جزو کالاهای عمده صادراتی ایران به اتحادیه اروپا طی مدت مورد بررسی هستند که نسبت به فصل مشابه سال‌گذشته، به ترتیب حدود منفی ۷/ ۰ درصد، مثبت ۱۱۰درصد و ۴۰درصد رشد داشته‌اند. عوامل مسلط در رشد ۸/ ۳۸درصدی صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا در فصل نخست ۲۰۲۲ نسبت به فصل مشابه سال‌قبل، افزایش صادرات گروه کالایی شیمیایی با مشارکت ۲/ ۱۹واحد درصد، گروه مواد خام خوراکی با مشارکت ۹ واحد‌درصد و گروه کالای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب مواد با مشارکت ۸واحد‌درصد است.
