ابراهیم رضایی راد در جریان
جنگ روسیه و اوکراین با گذشت دو ماه از آن به سرانجامی نرسیده است. جنگی که بر روی ابعاد گوناگونی خصوصاً بخش انرژی و کشاورزی جهان اثر گذاشته است. در بخش انرژی با آغاز جنگ و زمزمه های توقف احتمالی صادرات نفت و گاز روسیه، حامل های انرژی در اروپا رشد چشمگیری را تجربه کرده اند. این رشد موجب شد قیمت نفت حتی به ۱۳۰ دلار نیز برسد که از سال ۲۰۰۹ بی‌سابقه بوده است. از سوی دیگر قیمت گاز نیز رشد سرسام آوری را تجربه کرده است که منجر به افزایش قیمت گاز در اروپا به بیش از ۵۰ درصد شد.
در واقع جنگ اوکراین تبعات سنگینی بر روی بخش انرژی دنیا گذاشته است. تبعاتی که نمونه آن را در شوک‌های نفتی گذشته شاهد بودیم. اگرچه شوک های نفتی گذشته تنها معطوف به نفت و افزایش قیمت آن بودند اما جنگ روسیه و اوکراین و شوک انرژی حاصل از آن دارای ابعاد گسترده و فراتر از نفت بوده و به همین دلیل است که کارشناسان معتقدند تکانه های انرژی اخیر بسیار گسترده تر از شوک‌های نفتی گذشته است و تبعات آن می تواند اقتصاد دنیا را دچار بحران های شدید کند. از همین جهت و به دلیل اهمیت شوک انرژی اخیر سعی کرده ایم با مقایسه تطبیقی شوک انرژی اخیر و شوک نفتی اول به درک هرچه بهتر شوک نفتی اخیر بپردازیم و آن را بررسی نماییم. برای درک بهتر مقایسه میان دو شوک در ابتدا به توضیحاتی در خصوص شوک اول نفتی می‌پردازیم.
شوک اول نفتی (جنگ یوم کیپور)
شوک اول نفتی در سال ۱۹۷۳ و به علت حمله نیروهای مصر و سوریه به اسرائیل آغاز شد و این موضوع به دلیل متقارن بودن زمان شروع جنگ با عید مذهبی یهودیان (یوم کیپور) به این نام نیز مشهور شده است. این جنگ در واقع تلاش نیروهای مصر و سوریه برای بازپس گیری اراضی تحت اشغال اسرائیل بود که این دو کشور با نیروهای نظامی خود به اسرائیل حمله کرده و همچنین از طرف سایر کشورهای عربی دارای حمایت مالی و تجهزاتی بودند. کشورهای عربی در راستای مقابله با اسرائیل و نیروهای متحد با آن دست به یک استراتژی جالب زدند. کشورهای عربی تولید کننده نفت کشورهای درگیر در جنگ را به سه بخش دوست، بی طرف و دشمن تقسیم کردند. در نتیجه صادرات نفت به کشورهای دشمن و حامیان اسرائیل مانند ایالات متحده آمریکا ممنوع شد.
کشورهای عربی تولید کننده نفت، نفت را مبدل به یک کالای سیاسی کرده و از آن به عنوان اهرم فشار در راستای منافع سیاسی خود استفاده کردند. تصمیمات کشورهای عربی تولید کننده نفت موجب کاهش ۴٫۵ میلیونی عرضه نفت خام در بازار شد که تا آن زمان بی سابقه بود. این عمل کشورهای عربی تولید کننده نفت موجب جهش قیمتی نفت از۱۱٫۵ دلار به ۶۵٫۳ دلار شد. علاوه بر این موضوع کشورهای عربی تولید کننده نفت تصمیم داشتند تا زمانی که اسرائیل از مناطق در مورد مناقشه عقب نشینی نکند ماهیانه ۵ درصد از تولید نفت خود را کاهش دهند. عدم همراهی کشورهایی مانند ایران موجب عدم موفقیت کامل این استراتژی در برابر اسرائیل و کشورهای غربی شد. در واقع ایران با افزایش تولید خود تلاش کرد کمبود عرضه نفت به کشورهای غربی را جبران کند. موضوعی که شاید اگر با همراهی ایران با کشورهای عربی تولید کننده نفت مواجه می شد امکان موفقیت و همچنین رشد قیمتی بیشتر امکان پذیر بود.
نمودار۱ قیمت نفت از سال ۱۸۶۱ تا ۲۰۲۰ و اثرات حوادث بر روی آن
شباهت و تفاوت های بحران انرژی جنگ روسیه و اوکراین با شوک اول نفتی:
همان طور که اشاره شد شوک اول نفتی را می توان بسیار شبیه به شوک انرژی جنگ روسیه و اوکراین دانست. با آغاز جنگ روسیه و اوکراین کشورهای غربی و خصوصاً کشورهای اتحادیه اروپا به تحریم واردات نفت و گاز روسیه روی آوردند. اخیراً نیز جو بایدن رییس جمهور ایالات متحده آمریکا طرح عدم خرید نفت و گاز از روسیه را امضا کرده است. تحریم‌هایی که در شوک اول نفتی نیز همانگونه که به آن اشاره شد وجود داشت و تحریم هایی در این خصوص اعمال شده بود. تحریم‌هایی که در سایر شوک های نفتی وجود نداشته و به عنوان مثال عامل به وجود آمدن شوک دوم نفتی انقلاب اسلامی ایران و یا جنگ ایران و عراق بوده است و وجه تمایز شوک اول نفتی با سایر شوک های نفتی در همین موضوع بود.
موضوعی که اگرچه صادرات کشور اروپایی را به شدت تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و افزایش قیمت شدید نفت و گاز در دنیا را به دنبال دارد اما این موضوع را می توان توفیق اجباری برای کشورهای اروپایی بدانیم. در واقع وابستگی بیش از ۴۰ درصدی اروپا به گاز روسیه در سال های اخیر موضوعی است که سران کشورهای اروپایی تلاش می کنند بر اساس تئوری امنیت انرژی بر کاهش وابستگی خرید از یک کشور و متنوع سازی مسیرهای انرژی را دنبال کنند. البته تا به امروز در این زمینه موفق نبوده اند و تلاش های اخیر کشورهای اروپایی برای متنوع سازی مسیرهای انرژی پس از جنگ روسیه و اوکراین را می توان گامی مفید در این راستا دانست.
شباهت دیگر شوک انرژی جنگ روسیه و اوکراین و شوک اول نفتی را می‌توان کاهش عرضه در بازار و افزایش قیمت نفت بدانیم. همانگونه که اشاره شد در شوک اول نفتی شاهد افزایش قیمت نفت از ۱۱٫۵ دلار به ۶۵٫۳ دلار بودیم که رشدی حدوداً ۵ برابری بوده است. در جنگ اخیر نیز قبل از آغاز رسمی جنگ و با حضور نیروهای نظامی روسیه در مرز اوکراین، این موضوع موجب افزایش قیمت نفت از ۸۹ دلار تا بالای ۱۲۰ دلار شد که در دهه اخیر بی سابقه بوده است. اگرچه می توان تفاوت هایی را میان شوک انرژی اخیر و شوک اول نفتی عنوان کرد.
نمودار۲ روزشمارقیمت نفت از ماه نوامبر تا شروع جنگ اوکراین
در شوک اول نفتی ما شاهد افزایش قیمت نفت و تاثیر بر روی آن بود در حالیکه شوک انرژی اخیر بسیار گسترده تر از شوک اول نفتی بوده است. در شوک انرژی اخیر علاوه بر قیمت نفت قیمت گاز و زغال سنگ نیز به شدت افزایش یافته که به دلیل توان صادرات ، تولید و جایگاه کشور روسیه در این زمینه ها است. در همین شوک انرژی اخیر قیمت گاز از ۳۹۳۶ دلار برای هر متر مکعب در تاریخ ۱۱ فوریه به ۶ هزار و ۵۰۰ دلار در ماه آوریل ۲۲ رسیده است که رشدی چشمگیر تلقی می شود و تاثیرات آن را در قیمت گاز کشورهای اتحادیه اروپا شاهد هستیم که با توجه به واردات بیش از از ۴۰ درصدی گازطبیعی کشورهای اروپایی از روسیه امری بدیهی تلقی می شود.
نمودار۳ قیمت گاز طبیعی در ۶ ماه اخیر
علاوه بر قیمت نفت و گاز قیمت زغال سنگ نیز افزایش پیدا کرده است. کشور روسیه بیش از یک چهارم زغال سنگ اروپا را تامین می‌کند و تحریم‌های اخیر کشورهای اروپایی علیه روسیه موجب ضربه‌زدن به هر دو شده و بازار جهانی زغال سنگ را تحت تاثییر قرار داده است. به عنوان مثال قیمت زغال سنگ در کشور اندونزی ۴۲ درصد افزایش پیدا کرده است.
نمودار۴ قیمت زغال سنگ در یک سال اخیر
نکته و تفاوت بعدی را می توانیم این نکته بدانیم که در شوک اول نفتی کشورهای تولید کننده به تحریم روی آوردند. در حالی که در شوک انرژی اخیر شاهد این موضوع هستیم که خریداران به تحریم کشور تولیدکننده یعنی روسیه پرداخته‌اند و کشور روسیه را با کاهش تقاضا روبرو و از همین جهت به دنبال بازارهای جایگزین مانند کشور چین برای فروش نفت ، گاز و زغال سنگ خود است.
به طور کلی می‌توان شوک انرژی جنگ روسیه و اوکراین را گسترده تر و تاثیرگذارتر از شوک اول نفتی بدانیم. موضوعی که با توجه به گستردگی و درگیر بودن نفت ، گاز و زغال سنگ تبعات اقتصادی گسترده ای در جهان به دنبال خواهد داشت که با گذشت زمان اثرات خود را بیشتر نشان خواهد داد. موضوعی که یرگین ، کارشناس انرژی در گفتگو با بلومبرگ نیز به آن اشاره کرد که شوک انرژی اخیر بسیار گسترده از حوادث قبلی است و همچنین موضوع مهم در خصوص بحران انرژی اخیر عدم امکان جایگزینی فوری برای گاز و نفت و زغال سنگ روسیه و در نتیجه آن رشد افسارگسیخته قیمت نفت ، گاز و زغال سنگ در دنیا است. ابعاد گسترده شوک انرژی اخیر در صورت عدم حل بحران روسیه و اوکراین در آینده نزدیک منجر به تبعات گسترده اقتصادی مانند افزایش حامل های انرژی و ایجاد تورم افسار گسیخته در بخش های مختلف دنیا خصوصاً بخش های مرتبط با نفت و گاز می شود موضوعی که امروزه در ایالات متحده آمریکا با آن روبرو هستیم. اگرچه کشورهای اروپایی و ایالت متحده آمریکا امیدوار به نقش‌آفرینی کشورهایی مانند ایران و یا قطر برای کاهش اثرات شوک انرژی جنگ روسیه و اوکراین هستیم ولی به نظر نمی رسد که بتوان جایگزینی کوتاه مدت برای روسیه در زمینه نفت و خصوصاً گاز پیدا کرد را نیازمند سرمایه‌گذاری و زیرساخت های لازم برای افزایش تولید و انتقال گاز است. موضوعی که از همین جهت سبب گسترده و پیچیده تر بودن شوک انرژی اخیر نسبت به شوک نفتی اول است که امکان ایجاد مشکلات امنیتی و سیاسی را دور از ذهن قرار نمی دهد.
