به کوشش محسن فرح‌بر
کتاب «نامههای ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» مجموعه‌ای از ۹۱ نامه و تلگراف ابوالقاسم لاهوتی، شاعر و کنشگر سیاسی ایرانی و صدرالدین عینی، ادیب نامدار و بنیان‌گذار ادبیّات معاصر تاجیکستان است که برای نخستین بار در ایران چاپ شده است. این نامهها طی سال‌های ۱۹۲۷ تا ۱۹۵۳ نگارش شده و پاره‌ای از فعالیّت‌های علمی و فرهنگی این دو نویسنده و شاعر نامدار در عرصۀ زبان و ادب پارسی را باز می‌نماید. اصل این نامهها در بایگانی انستیتوی زبان و ادبیّات رودکی آکادمی ملّی علوم جمهوری تاجیکستان و خانهموزۀ صدرالدین عینی در شهر دوشنبه نگهداری میشود. این نامهها دارای ارزش ادبی، تاریخی و سیاسی فراوانی است و نخستین بار در تاجیکستان با کوشش روانشاد دکتر خورشیده آتاخاناُوا ادبیات‌شناس برجستۀ تاجیکستانی در سال ۱۹۷۸م. با دیباچۀ روانشاد پروفسور محمد عاصمی با حروف سیریلیک چاپ شد.
با توجه به اینکه نامههای لاهوتی و عینی از متنهای ادبی و تاریخی بسیار مهم زبان پارسی است و مورد مراجعۀ بسیاری از پژوهشگران ایران، تاجیکستان و دلبستگان زبان فارسی قرار خواهد گرفت، ضرورت داشت که با دقّت نظر تمام و به شکلی پالوده چاپ شود و در دسترس علاقهمندان این دو ادیب بزرگ قرار گیرد.
در چاپهای قبلی این نامهها در تاجیکستان به دلیل برخی ملاحظهها و بایستههای زمانه، بخشی از نامهها حذف شده و یا بخشی از دستخطهای فارسی لاهوتی و عینی به درستی خوانده نشده و به اشتباه واژهای دیگر جایگزین شده است. با توجه به دسترسی گردآورنده به اصل نامههای لاهوتی و عینی و خوانش تقریباً دقیق دستخطهای فارسی این دو شخصیت، کوشیده شد ضمن حفظ اصالت متن نامهها، غلطهای موجود در نسخههای تاجیکی را یافته و در چاپ فارسی درحد امکان از نادرستیها کاسته شود.
کتاب نامههای لاهوتی و عینی که اینـک برای نخستین بار بـه الفبای فارسی چاپ میشود، تنها یک تصحیح و یا ویراستاری صرف نیست، بر روی سطر به سطر و واژه به واژۀ آن پژوهش شده است؛ دربارۀ شیوۀ خوانش و حرکتگذاری و نشانهگذاری و حتّی شیوۀ نگارش واژگان اندیشه شده و روشنسازی دربارۀ شکل واژه یا عبارت یا نام کسان و جایها در پاورقی آورده شده است.
این اثر پس از فهرست نوشته‌ها، به ترتیب مشتمل بر یادداشت دبیر مجموعه (استاد کاوه بیات)، مقدمۀ گردآورنده (محسن فرح‌بر)، یادداشت سیسیلیا بانو لاهوتی (همسر ابوالقاسم لاهوتی) و خاطرۀ کمال عینی (فرزند صدرالدین عینی) و دیباچۀ استادان برجستۀ تاجیکستانی و ایرانی عبدالخالق نبوی، عبدالنّبی ستارزاده، رستم وهاب، مطلوبه میرزایونس و مسعود عرفانیان، متن نامهها، یادداشتها، گاهشمار زندگی ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی، شرح واژگان دشوار، کتابنامه، عکس‌هایی از زندگی لاهوتی و عینی که برخی از آنها برای نخستین‌بار چاپ میشود و نمایهای از نام اشخاص، جایها، کتابها، نشریهها و غیره است.
موضوع نامهها بیشتر مسائل ادبی و فرهنگی است. جز اینکه سبک انشای نامهها آموزنده و با الفبای فارسی یا به گفتۀ تاجیکان «خط نیاکان» نوشته شده است، با خواندن آنها وضعیّت سیاسی شوروی و شرایط جامعۀ تاجیکستان و فضای فرهنگی حاکم برآن زمان را نیز بهتر میتوان شناخت.
لاهوتی و عینی نه تنها نویسنده و شاعر، بلکه در قلۀ علم و فرهنگ نوین فارسیتاجیکی قرار داشتند و خود را در این زمینه مسئول نیز به شمار میآوردند. بنابراین میتوان با دقّت در نامههای آنها به میزان اهمیّت مسائل ادبی و همچنین دایرۀ دانش، ادراک و روندشناسی این دو شخصیت پی برد. مهم‌ترین موضوعاتی که در نامهها مطرح شده عبارتاند از:
– مسأله‌های حیاتِ ادبی و وضع ادبیّات نوین فارسیتاجیکی و تألیفات ادیبانِ جوان (مثل عبدالسّلام دهاتی، حبیب یوسفی و دیگران)؛
– مسائل وابسته به تاریخ ادبیّات و روابط علمی و ادبی میانِ نمایندگانِ ادبیّات فارسی‌زبانان؛
– مسأله‌های زبان، الفبا، لغت‌نویسی، اصطلاحات و چگونگی زبانِ معاصر فارسیتاجیکی؛
– توجه به تألیفات همدیگر، تقویت، دستگیری در جستوجوهای هنری همدیگر؛
– جایگاه هر یک از آنها در تشکیل و تأسیس اتحادیۀ نویسندگان، شکل‌گیری کارهایِ ادبیِ تاجیکستان، دهه هنر تاجیکستان در مسکو؛
– خود را مسئول خدمت به «قسمتِ ادبی» تاجیکستان دانستن؛
– غمخواری به وضعِ زندگی، سلامتی، حالتِ زندگانیِ اجتماعیِ همدیگر (یاری و کمکهای مادّی و معنوی)؛
– مسئول در سرنوشت یکدیگر دانستن (بهویژه در دهههای ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰م و تلاش‌های خالصانۀ لاهوتی برای نجات جان عینی)؛
– مسئولیت‌شناسی عالی نسبت به وظیفه سپرده شده به ایشان (مثلاً تلاشها و کاوشهای آنها برای دریافتِ شعرِ عینی دربارۀ کانال در «مکتوبِ خلقِ تاجیک به استالین»)؛
– یادآوری شخصیّتهای سیاسی، ادبی، آدمهای موقّری که محیطِ معنوی و سیاسی و اخلاقی آنها را فرا گرفته بودند؛
– رابطه بسیار صمیمیِ انسانی و برادرانه خانوادگی، محبّت به فرزندانِ یکدیگر که در واقع خیلی هم پندآموز است…
دانشجویان، دانش‌آموختگان زبان و ادبیّات پارسی، علاقهمندان به تاریخ، فرهنگ و ادبیّات ایران از مخاطبان اصلی کتاب هستند.
کتاب «نامههای ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» به کوشش محسن فرح‌بر در ۳۹۱ صفحه و قیمت ۴۵۳ هزار تومان در شمارگان ۵۵۰ نسخه از سوی انتشارات شیرازۀ کتاب ما در مرداد ۱۴۰۳ چاپ شده است.
