تاریخ : جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳ 20 رمضان 1445 Friday, 29 March , 2024

پیامدهای ژئوپلیتیکی جنگ روسیه و اوکراین

  • ۰۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ - ۱۱:۵۴
پیامدهای ژئوپلیتیکی جنگ روسیه و اوکراین
در حاشیه اجلاس دوحه 2022 گفتگویی کارشناسی برای بررسی «پیامدهای ژئوپلیتیکی عملیات نظامی روسیه در اوکراین برای منطقه خاورمیانه» برگزار و مسائلی چون انرژی، نقش چین و ترکیه، رفتار آمریکا و نظم جهانی در سایه بحران اوکراین مورد بررسی قرار گرفت که در این نوشتار به مهمترین محورهای ارائه شده در این نشست پرداخته شده است.

عملیات نظامی روسیه در اوکراین یکی از وقایع بسیار مهم اخیر در نظام بین الملل محسوب می شود که پیامدهای بسیاری در ابعاد سیاسی و اقتصادی در کوتاه مدت و بلندمدت در روابط بین الملل و از جمله بر منطقه خاورمیانه خواهد داشت. براین اساس، در حاشیه اجلاس دوحه ۲۰۲۲ گفتگویی کارشناسی برای بررسی «پیامدهای ژئوپلیتیکی عملیات نظامی روسیه در اوکراین برای منطقه خاورمیانه» برگزار شد. در این نشست مسائلی چون انرژی، نقش چین و ترکیه، رفتار آمریکا و نظم جهانی در سایه بحران اوکراین مورد بررسی قرار گرفت. مهمترین محورهای ارائه شده در نشست به شرح زیر است:

۱- ایجاد نظم نوین جهانی؟

تحولات دو دهه اخیر و بویژه جنگ اوکراین و سیاست غرب در قبال آن سبب شده که برخی از کارشناسان بر شکل گیری نظم نوین جهانی تاکید کنند. از نظر آنان، از سال ها قبل، موضوع حرکت به سوی جهانی چند لایه مطرح شده است که یکی از نشانه های این موضوع، بی اعتمادی به قدرت های بزرگ از جمله آمریکا و به طور کلی غرب است. این بی اعتمادی را بیشتر می توان در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا مشاهده کرد. سخنگوی وزارت خارجه قطر از عدم حمایت آمریکا از حاکمان عرب در دوران بهار عربی به عنوان مصداقی از این بی اعتمادی نام برد. در همان دوره که باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا خطوط قرمز خود را ترسیم و اعلام می کرد اتفاقاتی در کریمه و اوستیای جنوبی روی داد اما آمریکا هیچ اقدامی انجام نداد. با توجه به این مسائل و با در نظر گرفتن بی اعتنایی ها به منشور ملل متحد نمی توان جهان امروز را آماده اجرای یک نظم امنیتی نوین و ایجاد راهبردی دانست که سبب برقراری صلح شود. در این جهان گفتگوهای منطقه ای هم سخت به نظر می رسد.

در مورد اوکراین شاهد شاهد بودیم که قدرت های بزرگ جهانی تلاشی برای برگزاری گفتگو نکردند. اگر غرب انتظار دارد دیگر کشورهای جهان به نظم بین المللی احترام بگذارند، باید صراحتا و به صورتی شفاف با دیگر کشورها گفتگو کند. در عین حال افرادی مانند ابراهیم کالین، مشاور رئیس جمهور ترکیه، درباره ایجاد یک ساختار امنیتی جدید در سطح جهان خوشبین هستند و معتقدند جنگ اوکراین و اقداماتی که برای پایان دادن به جنگ صورت می گیرد بر روند شکل گیری یک ساختار امنیتی جدید تأثیر خواهد گذاشت.

در این چارچوب، نگرانی های امنیتی و توازن کنونی قوا از عوامل شکل گیری جنگ اوکراین هستند. در واقع باید شرایطی ایجاد شود که در آن همه کشورها و همه بازیگران کلیدی به اندازه کافی در این نظم بین المللی احساس امنیت کنند و هیچ کشوری به هیچ اقدام خرابکارانه ای روی نیاورد.

۲- قدرت های بزرگ و بحران اوکراین

روسیه جنگ اوکراین را سرنوشت ساز و وجودی دانسته و آن را دفاع مشروع پیش‌دستانه خوانده است. از نظر دولت روسیه، نگرانی های امنیتی جدی از سال های قبل از سوی اوکراین و ناتو وجود داشته که در نهایت چاره ای جز حمله به اوکراین برای مسکو باقی نگذاشته بودند. دراین شرایط، غرب به صورت یکپارچه، اقدام روسیه را محکوم کرده و به حمایت از اوکراین پرداخته است اما واکنش شرق و به ویژه چین به این بحران، متفاوت و مورد توجه بوده است.

در واقع، آمریکا و هم پیمانانش تحریم هایی را علیه روسیه اعمال کردند و انتظار داشتند که کشورهای دیگر جهان از جمله چین هم به این پویش بپیوندد اما چین اعلام کرد سیاستی را در زمینه اعمال تحریم در پیش نگرفته است. این کشور همانند بسیاری از کشورهای بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) مانند برزیل و هند و کشورهای آ‌سه‌آن (اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا) همانند سنگاپور و همه کشورهای آمریکای لاتین و همچنین کشورهای آفریقایی و آسیای مرکزی و کشورهای عضو شوروی سابق، موضع بی طرفی را در پیش گرفت. بیشتر کشورهای خاورمیانه هم اعلام کرده اند که روند تحریم ها را در پیش نخواهند گرفت. اما در این میان چین که پیش از این هم از سوی آمریکا تحت فشار بود مورد توجه و تمرکز قرار گرفته است به ویژه اینکه دولت چین اعلام کرده است آغاز این جنگ، دلایل زیادی دارد که نمی توان همه آنها را به روسیه نسبت داد.

چین برای شرکت نکردن در تحریم ها علیه روسیه یا موضع گیری نکردن علیه این کشور دلایلی دارد از جمله اینکه این کشور هم مرز روسیه است و طول مرز مشترک آنها در حدود ۴۲۰۰ کیلومتر است. از سوی دیگر کشورهایی که علیه اوکراین وارد عمل شده اند به قدرت نظامی هسته ای آمریکا تکیه کرده اند اما قدرت هسته ای چین یک دهم ظرفیت هسته ای روسیه است. علاوه بر این پکن نمی خواهد وارد جنگ جهانی سوم شود.

نکته دیگر کمک های چین در این بحران است. آمریکا از این بیم دارد که تلاش های احتمالی چین برای کمک به روسیه موجب فرار روسیه از تحریم ها شود. بر اساس سخنان ند پرایس سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، واشنگتن فروش سلاح به روسیه را عبور از خط قرمز می داند. ترس دیگر آمریکا استفاده روسیه از سیستم پرداخت بین المللی موسوم به سی آی پی اس (CIPS) برای دور زدن سیستم سوئیفت (SWIFT) بویژه برای از بین بردن سلطه دلار بر مراودات است. آمریکا مبادلات تجاری چین و روسیه و خط لوله سیبری را هم بخشی از کمک ها به روسیه عنوان می کند. در واقع از نظر آمریکا، اعمال نکردن تحریم از سوی چین نوعی حمایت از روسیه است، اما واقعیت این است که چین می خواهد از این آشفتگی دور بماند و بی طرف باشد.

سیاست بی طرفی چین دارای چهار بعد است:

– بی طرفی برای صلح که به معنای در پیش گرفتن اقداماتی است که سبب پایان یافتن درگیری ها در اوکراین می شود.

– بی طرفی برای در پیش گرفتن اقدامات فعال به منظور میانجی گری با هدف یافتن یک راه حل سیاسی و مسالمت آمیز در ارتباط با اوکراین.

– بی طرفی به نفع رفاه شهروندان عادی در روسیه و اوکراین. از نظر تاریخی، اعمال تحریم بیشتر از خود جنگ سبب کشته شدن مردم می شود زیرا سبب مشکلات و دشواری هایی مانند گرسنگی و محدود شدن دسترسی به تجهیزات پزشکی و غیره خواهد شد.

– اصل بی طرفی برای ارائه کمک های بشردوستانه به مردم اوکراین در چارچوب فعالیت سازمان های زیر نظر سازمان ملل متحد.

براساس همین سیاست است که چین یکی از معدود کشورهایی است که روابط خوبی با همه قدرت های مهم منطقه خاورمیانه از جمله ترکیه و ایران و جهان عرب دارد و بزرگترین شریک تجاری آنها محسوب می شود. چین در پی برقراری صلح و ثبات در این منطقه است. بااین وجود، باید توجه داشت که افزایش بهای نفت برای چین بسیار مضر است زیرا نفت زیادی بویژه از خاورمیانه وارد می کند بگونه ای که این کشور، یک چهارم صادرات نفت عربستان سعودی را دریافت می کند. براین اساس، اگرچه از نظر سیاسی به نظر می رسد که چین از جنگ اوکراین سود می برد اما از نظر اقتصادی در حال مواجه شدن با مشکلاتی است. این جنگ بر مراودات تجاری و بر نفت تأثیر دارد.

۳- جنگ اوکراین و خاورمیانه

جنگ اوکراین پیامدهای مختلف و متعددی بر خاورمیانه داشته است. از یکسو، با توجه به تحریم های روسیه، موضوع منابع متنوع انرژی از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. دراین میان، هر چند برخی، قطر را جایگزین مناسبی برای انرژی روسیه از جمله گاز می دانند اما این مسئله دارای موانعی است.

جین هارمن، عضو کنگره آمریکا و رئیس بازنشسته مرکز ویلسون، با اشاره به دیدارش با وزیر نفت و گاز قطر، در خصوص فراهم کردن جایگزین برای انرژی روسیه گفت دوحه تمام تلاش خود را بکار خواهد بست اما مسئله این است که این کشور همه ذخایر خود را پیش فروش کرده است و مسئله دوم که مشکل بزرگی است آنکه اروپا زیرساخت های لازم را برای توزیع نفت و گاز از منابع دیگر در اختیار ندارد. ازاین رو، کالین درباره مسئله انرژی معتقد است که پس از پایان یافتن این جنگ مسائل ژئوپلتیکی انرژی باید تغییر کند زیرا افزایش تولید نفت و گاز اقدامی کافی نیست و مشکل را حل نخواهد کرد.

از سوی دیگر، جنگ اوکراین به بحران بی اعتمادی کشورهای منطقه به آمریکا نیز دامن زده است. درواقع، در حالی که عربستان سعودی و امارات از آمریکا انتظار داشتند در برابر حملات یمن به دفاع عملی از آنها برخیزد اما ظاهرا آمریکا اولویت های مهمتری در منطقه و جهان دارد که بر نگرانی کشورهای عرب منطقه سایه افکنده است. یکی از اولویت های آمریکا توافق هسته ای با ایران (برجام) بود که با بروز بحران اوکراین هم اکنون این بحران و مقابله با روسیه برای واشنگتن در اولویت قرار گرفته است.

دراین وضعیت، برخی کشورها مانند ترکیه تلاش کرده اند تا از این بحران به عنوان یک فرصت برای ارتقای جایگاه خود بهره ببرند چنانچه ترکیه در این جنگ درصدد میانجیگری بر آمده است. این کشور با دو طرف درگیری، روابط خوبی دارد. آنکارا از یک سو حمایت از اوکراینی ها برای دفاع از خود و دفاع از حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین را لازم می داند و از سوی دیگر گفتگو با روسیه، درک نگرانی های امنیتی و شنیده شدن صدای روسیه را ضروری بر می شمارد.

ترکیه این جنگ را ناعادلانه می خواند و در عین حال واکنش به حمله روسیه با اقدام نظامی را صحیح نمی داند و معتقد است همه طرف ها نباید پل های ارتباطی با روسیه را ویران کنند.

نتیجه گیری

یکی از مسائل امروز جهان، بی اعتمادی کشورها به قدرت های بزرگ است. این مسئله از مدت ها قبل از جمله از سال ۲۰۱۱ یعنی زمانی که انقلاب هایی در جهان عرب آغاز شد، مورد توجه بیشتری قرار گرفت زیرا در آن زمان آمریکا از متحدان خود در غرب آسیا و شمال آفریقا حمایت نکرد. پس از آن مسئله افغانستان و خروج ناگهانی آمریکا بر این بی اعتمادی افزود. جنگ اوکراین هم مزید بر علت شد زیرا از یک سو روسیه به یک کشور حمله کرده و از سوی دیگر آمریکا و غرب اقدامی عملی در برابر آن انجام ندادند.

در این شرایط کشورهای متحد آمریکا در منطقه درباره حمایت آمریکا از آنان به شدت دچار شک و تردید شده اند. در عین حال، با وقوع جنگ اوکراین و وابستگی اروپا به گاز روسیه، منابع انرژی غرب آسیا و شمال آفریقا بار دیگر مورد توجه غربی ها قرار گرفت که این مسئله هم بر آینده منطقه و رقابت بر سر انرژی تاثیر خواهد داشت.

نویسنده

لینک کوتاه : https://www.iras.ir/?p=5110
  • منبع : مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری
  • 404 بازدید

برچسب ها