گاگائوزیا؛ میان خرسِ هم‌کیش و گرگِ هم‌تبار

هادی حمود – دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات روسیه دانشگاه تهران

گاگائوزیا منطقه‌ای خودمختار و کوچک است که در جمهوری مولداوی قرار دارد. گاگائوز‌ها که جمعیت‌شان به ۱۶۰,۰۰۰ نفر[۱] می‌رسد ترک‌تبار و اصولا ترک‌زبان هستند اما از لحاظ دینی از مذهب ارتدکس مسیحیت پیروی می‌کنند. این منطقه در پی پیمان بخارست (۱۸۱۲) از امپراتوری عثمانی جدا و به امپراتوری روسیه واگذار شد. سابقه طولانی حکومت روسیه بر گاگائوزیا که با فروپاشی شوروی به‌پایان رسید منجر به ایجاد مواریث فرهنگی مشترک با روسیه شده، از جمله حافظه تاریخی مشترک و زبان روسی که میان نسل جدید گاگائوزها به‌عنوان زبان اول پذیرفته شده‌است. این ملغمه از ویژگی‌های فرهنگی تبدیل به ذوالحدینی برای سردمداران گاگائوزیا شده‌است. 

در میدان گاگائوزیا روسیه حریفی نداشت و حرف آخر را می‌زد، ولی در سال‌های اخیر و همزمان با «سیاست خارجی جسورانه‌تر ترکیه که در جستجوی استقلال راهبردی بوده» (Kutlay & Öniş, ۲۰۲۱) اعمال نفوذ برای روسیه سخت‌‌تر شد. هرچند این منطقه از مولدوای هنوز به‌شدت طرفدار روسیه محسوب می‌شود، ولی به عرصه رقابت بین آنکارا و مسکو تبدیل شده‌است (Coffey, 2021).
برای درک بیشتر حرکت پیاده‌ و رُخ‌های روسیه و ترکیه، به بررسی برجسته‌ترین منافع این دو کشور در گاگائوزیا به‌صورت مختصر می‌پردازیم.

منافع روسیه

گاگائوزیا برای روسیه از چند جهت دارای اهمیت سیاسی و ژئوپلیتیک است. نخست آنکه اصلی‌ترین حربه سیاسی روسیه در جلوگیری از پیوستن مولداوی به ناتو می‌باشد، که هروقت احساس خطر کرد پرونده گاگائوزیا را مطرح می‌کند[۲]. در وهله دوم، حضور یک غرب‌گرا در رأس هرم قدرت در مولداوی و دعوت وی برای خروج نیروهای روسی از ترانس‌نیستریا و بازگشت آن به آغوش مولداوی اهمیت گاگائوزیا را دوچندان می‌کند، زیرا به گزینه‌های مذاکره روسیه می‌افزاید (Goble, 2020). و نکته سوم، نگه‌داشتن گاگائوزیا در زیر چتر نفوذ خود تا حدودی کنترل روسیه بر مرز غربی اوکراین را کامل می‌کند و استان اودسا را زیر فشار قرار می‌دهد(Coffey, 2021). از‌این‌جهت، ملاحظه می‌شود که منافع اصلی روسیه در گاگائوزیا ریشه در ژئواستراتژی آن نسبت به مولداوی دارد که به‌ نوبه خود در تطابق است با این دو مدل ژئوپلیتیک روسیه برای آینده مولداوی:
۱- یک کشور ضعیف، بی ثبات و بی طرف که به‌عنوان یک حائل بین روسیه و غرب
۲- یک کشور حائل طرفدار روسیه که نقشی در همگرایی اوراسیایی داشته و با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا روابط اقتصادی دارد(Goltsov, 2020)

ناگفته نماند که گاگائوزیا و به‌طور اعم مولداوی مشمول تعریف ماکاریچف و یاتسیک[۳] از «جهان روس[۴]» می‌شود. طبق این تعریف، ولواینکه گاگائوزها فاقد ویژگی قومی آن جهانند؛ یعنی اسلاو بودن، ولی:
 «جهان روس فراتر از سیاست قومیتی می‌رود و هویت‌هایی انعطاف‌پذیر تولید می‌کند که ممکن است نگرش‌های محافظه‌کارانه
و دلتنگِ شوروی را دربرگرفته و به‌عنوان ابزار قدرت نرم در هدف ادغام مجدد برخی از کشورهای پساشوروی مورد استفاده قرار گیرد.»(Makarychev & Yatsyk, 2018)
با‌این‌همه، به‌نظر طیف زیادی از تحلیلگران فرض اینکه روسیه به‌صورت جدی مایل به الحاق گاگائوزیا به خود بوده امری غیر واقع‌بینانه است، مگر اینکه مولداوی استقلال خود را از دست بدهد؛ یعنی با رومانی ادغام شود.  

منافع ترکیه
آنکارا گاگائوزیا را با دو چشم متفاوت می‌بیند؛ چشم ایدئولوژیک و چشم واقع‌‌گرایانه. در نگرش نخست گاگائوزیا واجد شرایط قرار‌گرفتن در جهان ترک[۵] بوده، بنابراین سزاوار حمایت ریش‌سفید ترک‌تبار‌ها است. این موضع مورد تاکید رئیس جمهور ترکیه رجب طیب اردوغان در سخنرانی خود در گاگائوزیا در سال ۲۰۱۸ قرار گرفت: « ما یک خانواده بزرگ ۳۰۰ میلیونی هستیم از آدریاتیک تا دیوار بزرگ چین»(Huseynov, 2021).
 از منظر دوم، گاگائوزیا قطعه‌ای حیاتی است در پازل تعمیق روابط ترکیه با مولداوی. رجب طیب اردوغان در یک کنفرانس مطبوعاتی با همتای مولداوی‌اش، صراحتا به این موضوع اشاره کرد: « گاگائوزیا، جایی که ترک‌های گاگائوز زندگی‌می‌کنند، جایگاه ویژه‌ای در روابط ما با مولداوی دارد[۶]». اما دلیل اهمیت تعمیق روابط با مولداوی برای ترکیه چیست؟
مولداوی از چهار جهت برای ترکیه اهمیت دارد:
۱-   مولداوی در حوضه دریای سیاه قرار دارد که از دیدگاه ترکیه می‌توان آن را بخشی از یک منطقه بزرگتر دریای سیاه دانست. در طول ۲ تا ۳ دهه گذشته اهمیت استراتژیک دریای سیاه تغییر کرده و به منطقه اتصال خاورمیانه با اروپای جنوب شرقی، قفقاز با بالکان و دریای خزر با مدیترانه تبدیل شده‌است. با توجه به قرار‌ گرفتن آن در این نقطه استراتژیک و داشتن طولانی‌ترین جبهه ساحلی با دریای سیاه، ترکیه در اتخاذ ابتکاراتی به‌منظور ایجاد ترتیبات همکاری منطقه‌ای که صلح، ثبات و همکاری در منطقه را تضمین می‌کند، فعال است (Makhanov, 2021).

۲- به‌عنوان یکی از اعضای اصلی ناتو در منطقه، ترکیه نقش مهم خود را در حفظ امنیت منطقه‌ای که اخیراً حساسیت بیشتری به خود گرفته‌، پذیرفته‌است. از‌این‌رو، سعی می‌کند از ظرفیت همکاری با مولداوی حداکثر استفاده را کند و اختلاف‌ها را به حداقل برساند(Makhanov, 2021).

۳- تقویت روابط اقتصادی و تجاری میان ترکیه و مولداوی از جمله دستیابی به هدف ۱ میلیارد دلار تجارت مشترک[۷]
۴- به تحلیل نویسنده، مولداوی با موزائیک قومی و ویژگی‌های ژئوپلیتیک خود به‌مثابه جای‌پای مناسب برای اعمال نفوذ موجه ترکیه در مناطق نفوذ روسیه بدون افزایش سوءظن یا برانگیختن آن است و در نتیجه استفاده از آن به‌عنوان اهرمی برای چانه‌زنی در سایر مناسبات خود با روسیه.

نبرد قدرت نرم: اقدامات روسیه و ترکیه در گاگائوزیا
روسیه و ترکیه در جستجوی منافع خود در گاگائوزیا؛ چه ملی و چه ایدئولوژیک، هردو قدرت نرم را به‌کار می‌برند(Coffey, 2021; Goltsov, 2020)، اما به اشکال و میزان مختلف.
در عرصه سیاست، مسکو دست بالا را دارد و از طریق تامین بودجه احزاب و نامزدهای سیاسی و همچنین شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نفوذ سیاسی خود را در این منطقه حفظ می‌کند(Goltsov, 2020). در مقابل، ترکیه از وزن و پرستیژ سیاسی قابل توجهی در آن منطقه برخودار نیست که به تحلیل نویسنده می‌تواند ناشی از چهار عامل زیر باشد:
۱- نظر‌ به اهمیت عرصه سیاسی گاگائوزیا برای روسیه، ترکیه تمایل ندارد خود را رقیب سیاسی روسیه نشان دهد و به‌خاطر منافع فرعی روابط خود را با روسیه متشنج سازد.

۲- ترکیه نمی‌تواند اصلی‌ترین کلیدهای کسب مقبولیت و افزایش رخنه سیاسی در گاگائوزیا را به‌کار بَرد، یعنی کارت قومیت و به پیروی از روسیه تقویت احساسات ملی‌گرایانه نزد گاگائوزها است، زیرا این موضوع می‌توان توسط اعضای ناتو به‌عنوان پیوستن به اردوگاه روسیه و همچنین اقدامی جهت تضعیف کیشینف و وحدت ملی مولداوی تلقی شود؛ رویکردی که در تناقض با اهداف کلی‌تر ترکیه در ‌ماندن در اردوگاه غربی و در‌عین‌حال دنبال کردن اهداف منطقه‌ای خود است(Goble, 2020)

۳- مسیحی بودن گاگائوزها ترکیه را از به‌کار‌گیری گفتمان و بسیج مذهبی در راستای کسب نفوذ سیاسی محروم می‌کند. 

۴- بدلیل نبود میراث سیاسی و تاریخی، ورود ترکیه به بازی سیاسی گاگائوزیا مستلزم هزینه‌های هنگفتی است که از دیدگاه سودمندگرایانه پذیرفتنی نیست.

در عوض، ترکیه ثابت کرده است که در نبرد به‌دست‌گرفتن عنان آموزشی، فرهنگی و اجتماعی گاگائوزیا حریف آسانی نیست. قدرت نرم ترکیه عمدتا در ساخت‌و‌ساز‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های زیرساخت تجلی پیدا می‌کند. این پروژه‌های بزرگ و برجسته توسط آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (تیکا[۸]) و بخش خصوصی اجرا می‌شوند. تیکا که یکی از ابزارهای اصلی ترکیه در منطقه است، در سال‌های اخیر بسیار فعال بوده‌است. علاوه بر ساخت مسکن برای ۱۵ خانواده سیل‌زده، ساخت یک زمین‌بازی کودکان و یک زمین فوتبال، کندن یک چاه آرتزین، بازسازی دو مهد کودک و پاک‌سازی مسیر یک رودخانه، تیکا ساختمان دولت گاگائوزیا و یک استادیوم فوتبال را تعمیر و همچنین تأسیسات صدا و سیمای گاگائوزیا و یک بیمارستان را مدرن‌سازی نموده‌است. آخرین توافق بین دولت‌های ترکیه و گاگائوزیا مربوط به ساخت یک استادیوم با هزینه ۱۰ میلیون یورو بود.(Huseynov, 2021)

از سوی دیگر، و علاوه بر اعطای معافیت از تحریم‌های مولداوی به منطقه خودمختار گاگائوزیا، کمک روسیه در مقیاس کوچک‌تر بوده[۹] و شامل کمک‌هزینه تحصیلی برای دانش‌آموزان و دانشجویان منطقه، خرید کتاب درسی برای مدارس، اهدای تعدادی دستگاه ماشین آتش‌نشانی، آمبولانس و مینی‌بوس، تامین اعتبار لازم برای بازسازی بناهای یادمان، اهدای تعدادی انجیل به زبان گاگائوز، تجهیز مدارس و کتابخانه‌ها، اهدای تجهیزات به صدا و سیمای گاگائوزیا، انتقال دانش کشاورزی[۱۰] و غیره است.(GDER)
بین سال‌های ۲۰۱۶-۲۰۱۷ ارزش کمک‌ها و سرمایه‌گذاری‌های رسمی روسیه و ترکیه در منطقه گاگائوزیا به‌شرح ذیل بود:

بین سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۲۱، ارزش کمک‌ها و سرمایه‌گذاری‌های ترکیه ۶۰%‌ افزایش یافته[۱۲] و وعده ۴۵ میلیون یورو کمک به این منطقه داده‌است.(Kosienkowski, 2021) افزون‌بر‌آن، در سال ۲۰۲۰ جزو ۳ حامی اصلی گردهمایی «سرمایه‌گذاری در گاگائوزیا» بود[۱۳]، گردهمایی‌ای که روسیه در آن حضور رسمی نداشت.
هرچند روسیه هنوز برنده اصلی میدان گاگائوزیا است ولی تاثیر حمایت پرتکاپوی ترکیه بر گرایش سیاسی این منطقه به‌وضوح قابل لمس می‌باشد. مثال بارز آن تغییر حاصل در اظهارات باشکان گاگائوزیا ایرینا ولاه است، به‌عنوان مثال در سال ۲۰۱۵ ولاه خاطرنشان کرد که «گاگائوزیا یکی از گوشه‌های جهان روس  است»، اما در سال‌های بعد روسیه را هم‌تراز ترکیه به‌عنوان شریک استراتژیک گاگائوزیا قرار داد. از همه مهم‌تر اینکه در سال ۲۰۱۹ در سخنرانی‌اش در مورد روابط خارجی گاگائوزیا صحبت‌اش را با ترکیه شروع کرد و نه روسیه، امری که تا آن زمان سابقه نداشت.(Kosienkowski, 2021)

انتخاب اجتناب‌ناپذیر؟

با توجه به بحران اوکراین، تحولات منطقه و در اثر آن تیرگی روابط روسیه و ترکیه و عضویت ترکیه در ناتو، برخی تحلیلگران معتقدند که بازیگری ولاه در موازنه بین دو قدرت منطقه‌ای روسیه و ترکیه جهت تامین منافع حداکثری به بن‌بست خواهد رسید و دیر یا زود گاگائوزیا مجبور به انتخاب یکی از این دو اردوگاه خواهد بود. از طرف دیگر، به‌نظر بعضی تحلیلگران بحران سال ۲۰۲۰ ناگورنو قره‌باغ نشان داده که یک نظم منطقه‌ای جدید شکل‌ گرفته‌است، نظمی که در آن روسیه و ترکیه یک فرآیند چانه‌زنی مدیریت‌شده ابداع کردند که به هردو اجازه می‌دهد برای کسب امتیاز، مانور دهند و در‌عین‌حال احتمال وقوع رویارویی مستقیم را محدود می‌کند.(Mankoff, 2022) از‌این‌رو، وضع موجود در گاگائوزیا برای حداقل چند سال حفظ خواهد شد.

فارغ از تحقق هر سناریو، آیا ادامه حمایت و کمک ترکیه به گاگائوزیا در زمان کمرنگ شدن نقش و خاصیت زبان گاگائوز که عنصری مهم و اساسی در هویت گاگائوزی است و همچنین نگرانی‌ها موجود در مورد آینده مردمان گاگائوز در منطقه
(SAĞLAM & ADIGÜZEL, 2021)، امری منطقی است؟ آیا قرارگرفتن گاگائوزیا در جهان ترک چیزی جز سراب نیست؟

Coffey, L. (2021). The Autonomous Territorial Unit of Gagauzia: A new focal point for Russo-Turkish competition?   Retrieved from https://www.mei.edu/publications/autonomous-territorial-unit-gagauzia-new-focal-point-russo-turkish-competition

GDER.   Retrieved from http://gder.md/ru/index.php?do=static&page=yugo-vostochnaya-evropa-rossiya

Goble, P. (2020). Moscow Concerned About Turkish Influence on the Gagauz. Retrieved from Eurasia Daily Monitor https://jamestown.org/program/moscow-concerned-about-turkish-influence-on-the-gagauz/

Goltsov, A. (2020). Geopolitics of the Russian Federation regarding the Republic of Moldova. Cogito: Multidisciplinary Res. J., 12, 153.

Huseynov, R. (2021). Gagauzia in the Turkic world, the Turkic World in Gagauzia. Paper presented at the Ştiinţa politică şi administrativă: provocări globale, soluţii locale.

Kosienkowski, M. (2021). The Russian World as a legitimation strategy outside Russia: The Case of Gagauzia. Eurasian Geography and Economics, 62(3), 319-346.

Kutlay, M., & Öniş, Z. (2021). Turkish foreign policy in a post-western order: strategic autonomy or new forms of dependence? International Affairs, 97(4), 1085-1104. doi:10.1093/ia/iiab094

Makarychev, A., & Yatsyk, A. (2018). Russian Worlds in Muslim Milieus: Meeting Points in Adjara and Tatarstan. Journal of Muslim Minority Affairs, 38(4), 453-474.

Makhanov, K. (2021). Turkey as the Most Important Non-EU Partner of Moldova. Retrieved from https://www.eurasian-research.org/publication/turkey-as-the-most-important-non-eu-partner-of-moldova/

Mankoff, J. (2022). Regional Competition and the Future of Russia-Turkey Relations: A World Safe for Empire? Retrieved from

SAĞLAM, N. A., & ADIGÜZEL, Y. (2021). Gagauz Identity in the Post-Soviet Period. Journal of Economy Culture and Society.

[۱] آمار سال ۲۰۱۲ میلادی

[۲] برخی تحلیلگران استدلال می‌کنند که چون در ماده ۱۱ قانون اساسی مولداوی صراحتا بر بی‌طرفی دائمی و عدم پذیرش نیروهای خارجی در خاک خود تاکید شده، پیوستن آن کشور به ناتو چندان قابل تحقق نیست.

[۳] Andrey Makarychev & Alexandra Yatsyk  

[۴] Русский мир

[۵] Turkic World

[۶] https://www.tccb.gov.tr/en/news/542/99187/-gagauzia-holds-a-special-place-in-our-relations-with-moldova-

[۷] https://www.aa.com.tr/en/world/moldova-valuable-friend-partner-of-turkey-turkish-envoy/2424276

[۸] TİKA

بنا به اطلاعات در دسترس [۹]

[۱۰] https://www.zdg.md/ru/?p=18148

[۱۱] Official Development Assistance

[۱۲] Turkey, Russia and EU compete for influence in Gagauzia Video Report – TRT World

[۱۳] https://2020.investgagauzia.md/