#اختصاصی
به قلم:
دکتر آبهیناو پاندیا، مدیر بنیاد امور ژئوپلتیک و امنیتی اوساناس هند در نشنال اینترست
به طور کلی این تصور وجود دارد که هند کمتر از وزن سیاسی خود، مانورهای ژئوپلتیک را صورت می دهد که اکثرا نیز محدود به جنوب آسیا هستند. تا همین اواخر، هند بیشترین حساسیت را روی پاکستان و بعد چین نشان میداد. اما بعد از تشدید اختلاف با چین در اثر درگیری های مرزی و ورود بازیگران خارجی همچون ترکیه به مساله کشمیر، نگاه سیاست خارجی هند، رویکر و محاسبات راهبردی‌اش تغییر کرده و پا را فراتر از جنوب آسیا گذاشته است. برخی نمونه های این رویکرد جدید، علاقه‌ی هند به پروژه های راهبردی همچون IMEC، گسترش جدی روابط دوجانبه با یونان و عملکرد پرشور اخیرش در مدت ریاست گروه جی۲۰ بود.
دستیابی هند به ارمنستان، کشوری دوردست در قفقاز جنوبی، بخشی از این تغییر جدید است. سفر اکتبر ۲۰۲۱ وزیر امور خارجه هند به ایروان تاریخی بود، زیرا اولین سفر وزیر خارجه هند به ارمنستان در سی سال گذشته به شمار میرفت. پیش از این، نخست وزیر مودی با همتای ارمنی خود، نیکول پاشینیان، در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک دیدار کرد تا حمایت ایروان را برای نهایی کردن توافق تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EaEU) جلب کند.
در سه سال گذشته، هند به عنوان تامین کننده اصلی تسلیحات برای ارمنستان ظاهر شده است. قراردادهای دفاعی بزرگ شامل فروش پرتابگرهای موشک چند لول پیناکا، قرارداد ۴۰ میلیون دلاری رادارهای مکان یاب اسلحه SWATHI، موشک های ضد تانک و توپخانه ۱۵۵ میلی متری می‌باشند. اشخاص مرتبط با نویسنده در وزارت امور خارجه هند اعلام کرده‌اند که ارمنستان به معاملات دفاعی بیشتری از جمله پهپادها و سامانه‌های ضد پهپاد، مهمات پرسه‌زن و موشک‌های زمین به هوای میان‌برد علاقه دارد. در اکتبر ۲۰۲۲، وزیر دفاع ارمنستان، سورن پاپیکیان، از نمایشگاه دفاعی دهلی نو بازدید کرد و با همتای هندی خود، راجنات سینگ، ملاقات کرد.
در سپتامبر ۲۰۲۲، دو کشور یادداشت تفاهمی در زمینه فرهنگ، زیرساخت های دیجیتال، و انرژی های تجدیدپذیر برای ارتقای روابط تجاری در کنفرانس هند و ارمنستان ۲۰۲۲ در بنگالورو امضا کردند. دو طرف پتانسیل تجارت و سرمایه گذاری در داروسازی، کشاورزی، فناوری اطلاعات، سینما و گردشگری را مورد بررسی قرار دادند. علاوه بر این، می توان شاهد افزایش همکاری‌ها در سطح انستیتوهای هند و ارمنستان بود. اخیراً، شخص نویسنده به نمایندگی از بنیاد یوساناس در مجموعه گفت‌وگوهای ایروان شرکت نمود. این نشست توسط اندیشکده ارمنی مرکز Orbeli، که زیر نظر دفتر نخست‌وزیر ارمنستان فعالیت می‌کند سازماندهی شده بود. اندیشکده سطح بالای دیگری به نام مؤسسه تحقیقات سیاست کاربردی (APRI) نیز مجموعه گفتگوهای بعدی را با بنیاد پژوهشی Observer، یک اندیشکده هندی با مشارکت وزارت امور خارجه، سازماندهی خواهد کرد.
همه این تحولات بر بستر محکم پیوندهای فرهنگی و تاریخی بین دو کشور استوار است که برای قرن ها وجود داشته است. جامعه تجاری ارمنی بیش از چهار قرن است که در هند زندگی می کند. کلکته خانه کلیساهای ارمنی با چند قرن قدمت است. اولین پیش نویس قانون اساسی ارمنی در شهر چنای هندوستان تنظیم شد.
ارتباط راهبردی و ژئوپلتیک
تا جنگ ۲۰۲۰، هند کم و بیش موضع روشنی داشت و از ارمنستان در برابر تهاجم ارضی آذربایجان حمایت می کرد. حمایت ترکیه و پاکستان از آذربایجان، حمایت هند از ارمنستان را بیش از پیش ضروری کرد. در سال ۲۰۱۷، ترکیه، آذربایجان و پاکستان توافقنامه سه جانبه وزیران را برای تقویت روابط دفاعی و استراتژیک امضا کردند. قابل ذکر است که آذربایجان حمایت خود را از پاکستان در مورد کشمیر اعلام کرده است، و این در حالی است که ارمنستان از هند حمایت می کند. روابط ترکیه و پاکستان به سال ۱۹۴۷ بازمیگردد. پس از لغو وضعیت ویژه کشمیر در سال ۲۰۱۹، ترکیه به عنوان طرفدار سرسخت موضع پاکستان در برابر هند ظاهر شد. تحت رهبری اسلام‌گرای اردوغان و جاه‌طلبی‌های پان ترکیستی، علاقه و حمایت آنکارا از پاکستان تقویت شد و سخنان ضد هند از سوی ترکیه شدت گرفته است. اخیراً، مخاطبان نویسنده این موضوع را مطرح کرده اند که نیروی شبه نظامی خصوصی اردوغان، سادات، ممکن است در اعزام مزدوران بسیار آموزش دیده به کشمیر دست داشته باشد.
هند علاوه بر توازن بین ترکیه و پاکستان، به ارمنستان به‌عنوان نقطه‌ای مهم برای گسترش دامنه راهبردی و اقتصادی خود به قفقاز جنوبی نگاه می‌کند. حیاتی ترین منافع دهلی در این منطقه در پروژه های اتصال استراتژیک نهفته‌اند. علاقه هند به INSTC (کریدور بین المللی شمال-جنوب)، که ارمنستان بخشی از آن است، ریشه محکمی در تلاش برای اتصال زمینی به اوراسیا، آسیای مرکزی و اروپا از طریق فلات ایران دارد، چرا که این ارتباط توسط پاکستان و افغانستان مسدود شده است. با این هدف، هند قصد دارد INSTC را به ارمنستان گسترش دهد و بندر چابهار در جنوب شرق ایران را به بازارهای اروپا و اوراسیا متصل کند. هند و ایران دو گزینه دارند: اتصال خطوط راه آهن شمال غرب ایران به روسیه یا دریای سیاه از طریق استان سیونیک ارمنستان یا از طریق سواحل خزر به آذربایجان. ارمنستان به دلیل نزدیکی آذربایجان به پاکستان و ترکیه یک انتخاب طبیعی برای هند است. ارمنستان نیز به شدت به INSTC علاقه مند است. ایروان در ماه می ۲۰۲۱ یک جاده جایگزین به ایران را برای اتصال بنادر ایران به بنادر گرجستان از طریق ارمنستان معرفی کرد. در جریان سفر وزیر خارجه هند در سال ۲۰۲۱، ارمنستان همچنین طرحی را پیشنهاد کرد که امکان حمل و نقل محصولات هندی به روسیه و دریای سیاه از طریق ارمنستان را فراهم می کرد. همه این ابتکارات INSTC را به واقعیت نزدیکتر می کند.
با توجه به تحولات فوق، منطقی است که نتیجه بگیریم هر دو کشور به سمت یک مشارکت استراتژیک قوی حرکت می‌کنند. با این حال، سکوت نسبی هند پس از سقوط ناگارنو-قره باغ در سال ۲۰۲۳، نشان دهنده کاهش اشتیاق دهلی نو برای روابط و تردیدش در این باب بود. شاید پس از آنکه آذربایجان کنترل خود را بر ناگارنو-قره باغ تثبیت کرد، هند اکنون نسبت به سرمایه گذاری ها و برنامه های خود برای پروژه های اتصال استراتژیک در این منطقه احساس ناامنی می کند. هند ممکن است در اولویت ذکر شده در بالا برای مسیر ترانزیتی سیونیک به دلیل منطقه زنگزور که در داخل آن قرار دارد، تجدید نظر کند. باکو ادعاهایی را در مورد کریدور زنگزور مطرح کرده است زیرا دسترسی بلامانع به منطقه‌اش در نخجوان را فراهم می کند. با توجه به نیت تجدیدنظرطلبانه آذربایجان، این تهدیدات ناشی از باکو را نمی توان دست کم گرفت. از این رو، بی ثباتی حاکم و وضعیت امنیتی ناپایدار ممکن است اشتیاق هند را برای یک مسیر ترانزیتی از طریق سیونیک کاهش دهد.
با این وجود، هند با انتخاب سختی روبروست. هند در پروژه چابهار سرمایه گذاری بسیار زیادی کرده است و INSTC را یک پروژه اتصال حیاتی برای دستیابی به مسیرهای زمینی به اروپا می داند. با وجود موانع تحریم‌ها علیه ایران و روسیه و اختلافات عمده بر سر مسائلی با ایران، هند قراردادی ۱۰ ساله با تهران برای استفاده از بندر چابهار را نهایی کرد.
سفیر آنیل تریگونایات، کارشناس غرب آسیا و فرستاده سابق هند به بسیاری از کشورهای خاورمیانه، در مصاحبه ای تلفنی گفت که پس از جنگ اوکراین، روس ها در مورد اجرای سریع INSTC برای دسترسی به چابهار از طریق اقیانوس هند بسیار جدی شده اند تا با تحریم های اروپا مقابله کنند. هند نمی خواهد این فرصت را از دست بدهد. وی همچنین گفت که اگر هند علاقه‌ای به این امر نشان ندهد، چین احتمالاً آن فضا را اشغال خواهد کرد زیرا روابطی قوی با روسیه دارد. بعلاوه چشم انداز پروژه IMEC (کریدور اروپای هند-خاورمیانه) پس از جنگ اسرائیل و حماس رو به افول است.
از این رو، این سوال بسیار مهم مطرح می شود که آیا این آسیب‌پذیری‌ها هند را وادار می‌کند تا مسیر آذربایجان در INSTC را با توجه به اتحاد ترکیه، پاکستان و آذربایجان بررسی کند؟
علاوه بر عوامل فوق الذکر، دخالت روزافزون قدرت های جهانی در قفقاز جنوبی نیز می تواند مانع از تبدیل روابط هند و ارمنستان به یک مشارکت استراتژیک شود. پس از واکنش نچندان جدی روسیه به جنگ ارمنستان و آذربایجان، تغییر قابل توجهی از سوی ارامنه برای تقویت روابط با ایالات متحده شکل گرفته که باعث ناراحتی مسکو شده است. در جنگ اخیر روسیه و اوکراین، هند مجبور شد برای ترک روسیه با فشار عظیمی از سوی قدرت های غربی روبرو شود. دهلی نو با توجه به بیزاری خود از اتحاد، از گرفتار شدن در جبهه جنگ سرد دیگری بین ایالات متحده و روسیه اجتناب خواهد کرد. همچنین، روابط قوی هند با اسرائیل، دشمن سرسخت ایران، و ایران با چین، دشمن سرسخت هند، ادامه و مشارکت بیشتر هند در INSTC به رهبری روسیه-ایران را به طور فزاینده ای چالش برانگیز خواهد کرد. بدترین سناریو برای هند عبور INSTC از آذربایجان خواهد بود. از این رو، می توان استدلال کرد که در صورت عدم اطمینان و بی ثباتی در قفقاز جنوبی، هند ترجیح می دهد در مسیری دوجانبه با ارمنستان با تمرکز ویژه بر معاملات دفاعی و روابط اقتصادی حرکت کند.
