به قلم: امید رحیمی؛ پژوهشگر مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
مقدمه
از زمان آغاز جنگ اوکراین، رقابت میان قدرت‌های بزرگ در آسیای مرکزی در حوزه‌های مختلف تشدید شده است. وقوع تحولاتی نظیر بحران امنیت غذایی در حوزه غلات، تحریم روسیه، کسری تراز انرژی در اروپا، بر هم خوردن توازن‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در حوزه منابع معدنی خاص و تحولات افغانستان، ازجمله عواملی هستند که در یک ارتباط پیچیده و در هم تنیده، این رقابت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی را تشدید کرده‌اند. در این میان به نظر می‌رسد تحولات مرتبط با بازار جهانی اورانیوم و بر هم خوردن فرایند عملکرد چرخه‌های عرضه و تقاضا، این شاخص را نیز به عرصه‌های رقابتی در آسیای مرکزی اضافه کرده است. در این گزارش تلاش می‌شود تا شکل‌گیری، ابعاد و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر این رقابت در آسیای مرکزی، مورد بررسی قرار گیرد.
ذخایر و تولید اورانیوم در کشورهای آسیای مرکزی
اورانیوم یکی از مهم‌ترین منابع مدرن برای تولید انرژی در نیروگاه‌های هسته‌ای محسوب می‌شود. با گسترش تعداد نیروگاه‌های فعال هسته‌ای در جهان و رده‌بندی این انرژی در شمار انرژی‌های سبز و فاقد کربن جهانی، به‌مرور تقاضا برای مصرف این ماده معدنی ارزشمند افزایش یافته است. بر اساس آخرین برآوردهای انجمن هسته‌ای جهان درخواست‌ها برای اورانیوم جهت غنی‌سازی در راکتورهای هسته‌ای تا سال ۲۰۳۰ تا ۲۸ درصد رشد خواهد داشت و تا سال ۲۰۴۰ این درخواست دو برابر خواهد شد. همچنین پیش‌بینی شده برق هسته‌ای تا سال ۲۰۳۰ سهم ۱۴ درصدی را از روش‌های مختلف تأمین برق به خود اختصاص خواهد داد و با روند احداث نیروگاه‌های کنونی تا سال ۲۰۴۰ این سهم به ۷۶ درصد می‌رسد. یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در این روند حمله روسیه به اوکراین و تلاش کشورهای اروپایی برای دسترسی به یک آلترناتیو سبز در حوزه انرژی بوده است. تمام این روندها نشان‌گر نیاز روزافزون بازارهای انرژی جهان به اورانیوم و افزایش نقش کشورهای دارنده این ماده معدنی در جهان است. این موضوع افزایش تدریجی قیمت این ماده معدنی را در پی داشته، به نحوی که در طول سه سال اخیر قیمت هر پوند از اورانیوم حدوداً دو برابر شده است.
در چنین شرایطی کشورهای آسیای مرکزی و به‌طورکلی کشورهای حوزه اوراسیا که جزء بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر اورانیوم در جهان هستند در کانون توجهات قرار خواهند گرفت. در میان کشورهای با ذخایر اثبات شده اورانیوم در جهان، قزاقستان با دارا بودن ۱۳ درصد از کل ذخایر اثبات شده اورانیوم جهان به حجم ۸۱۵ هزار و ۲۰۰ تن در رده دوم قرار دارد. بعد از آن روسیه با ۸ درصد، و ازبکستان و اوکراین با ۲ درصد به ترتیب در رده‌های چهارم، یازدهم و دوازدهم قرار گرفته‌اند. بدین ترتیب می‌توان اذعان داشت که از نظر ذخایر کنونی اورانیوم جهانی، آسیای مرکزی با سهم ۱۵ درصدی و اوراسیا با سهم ۲۵ درصدی نقشی بسیار قابل توجه ایفا خواهند کرد. البته در خصوص وجود ذخایر اورانیوم در تاجیکستان نیز مباحثی مطرح می‌شود، چراکه در دوره اتحاد جماهیر شوروی در ولایت سغد تأسیسات استخراج و فرآوری اورانیوم وجود داشت که شامل معادنی نظیر تابوشار (۴۰ کیلومتری شمال خجند)، ادرسمن (۲۰ کیلومتری شمال شرقی تابوشار)، و مایلیسوی، اویغور و تویا-مویون می‌شود که تا سال ۱۹۹۲ در آن‌ها استخراج صورت می‌گرفت. در قرقیزستان نیز شرایط مشابهی وجود داشت. در بازه سال‌های ۱۹۴۶ تا ۱۹۶۷ بیش از ۹ هزار تن اورانیوم از معادن این کشور استخراج شد. بااین‌حال شورای عالی این کشور در سال ۲۰۱۹ فرایندهای اکتشاف و استخراج اورانیوم را در قرقیزستان ممنوع کرد. ترکمنستان تنها کشور منطقه است که در آن ذخایر اثبات شده اورانیوم با غنای مناسب و صرفه اقتصادی جهت استخراج به‌طور رسمی ثبت نشده است. برخی منابع، وجود ذخایر حدوداً ۵ هزار تنی از درجات ضعیف اورانیوم را در این کشور گزارش داده‌اند.
در حوزه تولید و استخراج اورانیوم، شرایط و رتبه بندی ها با رتبه بندی میزان ذخایر، تفاوت دارد. قزاقستان که از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ به‌طور متوسط بین ۲۱ تا ۲۳ هزار تن اورانیوم را استخراج کرده است، با اختلاف زیاد در رتبه نخست تولید و تأمین این ماده معدنی در جهان قرار گرفته است. بر اساس آخرین گزارش رسمی انجمن هسته‌ای جهان در آگوست ۲۰۲۳، قزاقستان در سال ۲۰۲۲ به تنهایی ۴۳ درصد از اورانیوم مورد نیاز جهان را تأمین کرده و بعد از آن کشورهای کانادا و نامیبیا قرار گرفته‌اند. این قابلیتِ تأمین، موقعیت منحصر به فردی را به قزاقستان در این زمینه اعطا کرده است. ازبکستان دیگر جمهوری آسیای مرکزی است که تولید خود را از ۲۴۰۰ تن در سال ۲۰۱۳ به ۳۳۰۰ تن در سال ۲۰۲۲ رسانده و از این حیث در رتبه پنجم بزرگ‌ترین تولیدکنندگان اورانیوم در جهان قرار گرفته است. در میان کشورهای اوراسیایی، روسیه با ۲۵۰۸ تن در رتبه ششم و اوکراین با تولید ۱۰۰ تن در رتبه یازدهم قرار گرفته است. بدین ترتیب با تولید ۲۴۵۲۷ تن اورانیوم، آسیای مرکزی به تنهایی ۴۹٫۶ درصد از کل اورانیوم مورد نیاز جهان را در سال ۲۰۲۲ تأمین کرده که موقعیت این منطقه را از این حیث بسیار دارای اهمیت کرده است.
بسترهای شکل‌گیری رقابت
عوامل و دلایل متعددی باعث شکل‌گیری رقابت‌های جدید جهانی در عرصه اورانیوم شده است. بر اساس آمارهای پایگاه‌های بین‌المللی، در حال حاضر ۵۷ راکتور هسته‌ای در جهان در حال ساخت است. از این تعداد بیشترین راکتور (۲۱ عدد) در چین، سپس ۸ راکتور در هند و در نهایت ۴ راکتور در ترکیه در حال ساخت است. همچنین بر اساس گزارش انجمن بین‌المللی هسته‌ای ۱۱۰ راکتور نیز برای ساخت در مراحل طراحی و تأمین بودجه هستند. در کنار در نظر گرفتن ۴۴۰ راکتور هسته‌ای فعال در ۳۲ کشور جهان، بوضوح می‌توان این توسعه را محسوس در نظر گرفت. متعاقب این روند توسعه‌ای در جهان، تقاضای فزاینده‌ای نیز برای تأمین سوخت مورد نیاز این راکتورها به وجود آمده است که از یک‌سو تأمین پایدار بازیگران سنتی (کشورهای هسته‌ای کنونی) را به خطر انداخته و از سوی دیگر، باعث افزایش قیمت اورانیوم و بالا رفتن هزینه تمام شده برق هسته‌ای شده است.
دومین مؤلفه به تحولات سیاسی و امنیتی بین‌المللی باز می‌گردد. جنگ اوکراین که منجر به کاهش عرضه نفت روسیه در بازارهای بین‌المللی و بویژه قطع دسترسی کشورهای اروپایی به منابع گاز این کشور شد، گرایش به سمت انرژی هسته‌ای را افزایش داده است. کشورهای اروپایی که برای سه دهه از خطوط لوله گاز ارزان‌قیمت روسیه به عنوان یک انرژی سبز استفاده می‌کردند، با قطع یک باره این دسترسی با چالش‌های جدی در زمینه تأمین انرژی مواجه شده‌اند و همین امر افزایش استفاده از برق هسته‌ای را موجب شده است. به‌طور مشخص در آلمان مباحث زیادی در این زمینه مطرح شده است. دولت این کشور که پیش‌تر برنامه توقف نیروگاه‌های هسته‌ای را تا پایان ۲۰۲۲ در دستور کار قرار داده بود، نه‌تنها این تصمیم را اجرایی نکرده، بلکه عملکرد این نیروگاه‌ها را افزایش هم داده است. در عین حال استخراج و صادرات اورانیوم از اوکراین دشوار و پرریسک شده و روسیه نیز در شرایط تحریم با محدودیت‌های صادراتی مواجه شده است. البته این در حالی است که اروپا اصرار زیادی برای تحریم حوزه هسته‌ای روسیه به دلیل وابستگی به اورانیوم روسیه نداشته است. برخی گزار‌ش‌ها از واردات ۱۵۳ تن اورانیوم از روسیه توسط فرانسه در سال ۲۰۲۲ و با وجود جنگ اوکراین خبر داده‌اند. بنا بر گزارش خبرگزاری تاس روسیه این رقم عینا مشابه سال ۲۰۲۱ بوده و از این حیث جنگ اوکراین کوچکترین تأثیری بر واردات اورانیوم از روسیه نگذاشته است. این موضوع نشان‌گر وابستگی هسته‌ای به روسیه بوده و می‌تواند این کشور را به بهره‌برداری سیاسی از آن در آینده هدایت کند.
مؤلفۀ دیگر تأثیرگذار در این وضعیت تحولات امنیتی اخیر در آفریقا است. کشورهای آفریقایی نظیر نامیبیا و نیجر به ترتیب با تولید ۵۶۱۳ و ۲۰۲۰ تن اورانیوم در سال ۲۰۲۲ در رتبه‌های سوم و هفتم تأمین‌کنندگان اورانیوم در جهان قرار دارند. ناآرامی‌ها در نیجر از سال ۲۰۱۸ آغاز شده و در سال ۲۰۲۱ به اوج خود رسید. در نهایت در جولای ۲۰۲۳ شاهد شکل‌گیری یک کودتای نظامی توسط گارد ملی این کشور علیه رئیس‌جمهور بودیم که در نتیجه آن بوضوح نیروهای نظامی خارجی نظیر فرانسه مجبور به ترک این کشور شده و فرایند تأمین اورانیوم از این کشور به مقاصد غربی با چالش‌های زیادی مواجه شد. در نامیبیا نیز ناآرامی‌های سیاسی گسترده‌ای روی داده و بویژه بعد از کودتا در نیجر تحلیل‌های مشابهی در خصوص این کشور نیز مطرح شده که تأمین پایدار اورانیوم را با چالش‌هایی مواجه کرده است.
معطوف شدن نگاه‌ها به آسیای مرکزی
این وضعیت نگاه مصرف‌کنندگان بزرگِ اورانیومِ جهان را، به سمت آسیای مرکزی جلب کرده است. قزاقستان به عنوان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده اورانیومِ جهان، در صدر این علاقه‌مندی قرار دارد و ازبکستان نیز با طرح برنامه استراتژیک برای دو برابر کردن تولید اورانیوم تا سال ۲۰۳۰ به ۷۱۰۰ تن، بخش دیگر این فرایند را تشکیل داده است. فرانسه یکی از این بازیگران است.
“امانوئل مکرون”، رئیس‌جمهور فرانسه اوایل ماه نوامبر در یک سفر رسمی وارد آسیای مرکزی شد. بازدید از دو کشور قزاقستان و ازبکستان در برنامه بازدید منطقه‌ای مکرون تعریف شده بود. هیئت همراه مکرون علاوه بر مقام‌های سیاسی شامل یک هیئت بزرگ تجاری می‌شد که در آن مدیران شرکت‌های بزرگ مرتبط با حوزه انرژی هسته‌ای و اورانیوم نظیر EDF (بزرگ‌ترین شرکت تأمین‌کننده برق اروپا و دارنده ۵۶ راکتور فعال هسته‌ای) و اورانو (شرکت تخصصی فعال فرانسه در حوزه سوخت هسته‌ای) نیز رئیس‌جمهور فرانسه را همراهی می‌کردند. همان‌طور هم که انتظار می‌رفت در مذاکرات روسای دولتها، انرژی یکی از حوزه‌های کلیدی بود که مورد اشاره طرف‌ها قرار گرفت. در قزاقستان مکرون و توکایف در میان اسناد امضا شده به یک موافقتنامه در زمینه «همکاری در حوزه مواد معدنی استراتژیک» دست یافتند که بوضوح اورانیوم را در بر می‌گیرد. در چارچوب این سفر یک تفاهم‌نامه همکاری نیز بین «کاز اتم پروم» و «فرام اتم» در زمینه چرخه سوخت هسته‌ای منعقد شد.
این سفر در حالی صورت گرفت که پیش از سفر مکرون به آستانه، بلومبرگ در یک گزارش صریحاً اعلام کرد اورانیوم اصلی‌ترین محرکه این سفر رئیس‌جمهور فرانسه است. بر اساس گزارش‌های منتشر شده ۱۵ الی ۲۰ درصد از اورانیوم مورد نیاز فرانسه از نیجر تأمین می‌شده که بعد از وقوع کودتای نظامی در این کشور و خروج نظامیان فرانسوی، دریافت اورانیوم از نیجر با مشکلات جدی مواجه شده است. در عین حال این رقم برای فرانسه که بیش از ۷۰ درصد از برق خود را از طریق نیروگاه‌های هسته‌ای تأمین می‌کند یک موضوع حاد محسوب می‌شود. از این حیث انگیزه اصلی سفر مکرون به کشورهای آسیای مرکزی احتمالاً تأمین اورانیوم بیشتر است. این در حالی است که بر اساس گزارش لوموند، قزاقستان و ازبکستان به ترتیب در رتبه‌های اول و سوم تأمین ۸ هزار تن اورانیوم برای فرانسه قرار داشته و نیجر در رتبه دوم بوده است. نکته جالب توجه دیگر در این گزارش آن است که به‌رغم ممنوعیت سال ۲۰۱۹، قرقیزستان نیز در کنار استرالیا، نامیبیا، برزیل، مجارستان، کانادا و جمهوری چک، یکی از تأمین‌کنندگان اورانیوم فرانسه بوده است.
آمریکا بازیگر دیگری است که به نظر می‌رسد توجه بیشتری را به آسیای مرکزی برای تأمین اورانیوم مورد نیاز خود معطوف کرده است. بر اساس گزارش آژانس انرژی آمریکا، در سال ۲۰۲۲ کشورهای اوراسیایی نظیر قزاقستان، روسیه و ازبکستان به ترتیب با تأمین ۲۵، ۱۲ و ۱۱ درصد در رده‌های دوم تا چهارم تأمین اورانیوم برای ایالات متحده قرار داشته‌اند. این در حالی است که نیجر مشکلی جدی برای آمریکا محسوب نمی‌شود، بلکه مهم‌ترین چالش برای آمریکا خرید اورانیوم از روسیه است. از این جهت آمریکا نیز احتمالاً در تعاملات اخیر، نگاه خود را به تأمین اورانیوم بیشتر از این کشورها برای جایگزینی اورانیوم روسیه دوخته است. در فضای سیاسی و افکار عمومی آمریکا، انتقادها نسبت به این موضوع افزایش یافته و این انتقادها می‌تواند در آستانه انتخابات ریاست جمهوری بویژه برای جمهوری‌خواهان به فاکتور تأثیرگذاری تبدیل شود. بر اساس گزارش‌های منتشر شده در ۶ ماه نخست سال ۲۰۲۳ واردات اورانیوم آمریکا از روسیه نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه در مقایسه با سال ۲۰۲۲ حدود ۲٫۲ برابر نیز افزایش یافته است. این وابستگی به روسیه چالش‌های جدی را برای دولت بایدن به وجود آورده است.
در عین حال، چین نیز اگرچه خود یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر اورانیوم و از تولیدکنندگان این محصول محسوب می‌شود، اما کماکان نگاه ویژه‌ای به آسیای مرکزی دارد. در ذخایر اثبات شده اورانیوم چین در رتبه نهم جهانی و در حوزه تولید اورانیوم با تولید ۱۷۰۰ تن در رتبه هشتم قرار دارد. در عین حال همان‌طور که اشاره شد این کشور با ۲۱ راکتور در حال ساخت در صدر سازندگان راکتورهای هسته‌ای در جهان قرار دارد و طبیعتاً سوخت تولیدی پاسخگوی نیازهای این کشور نخواهد بود. در همین راستا در تاریخ ۹ نوامبر ۲۰۲۳، یک هفته بعد از سفر مکرون به آستانه، مقام‌های قزاقستان از دست‌یابی به یک توافق بلندمدت برای تأمین اورانیوم چین خبر دادند. این قرارداد بین «کاز اتم پروم» و «شرکت ملی اورانیوم چین» امضا شد و حجم تأمین به علت محرمانه بودن منتشر نشد. چند روز پیش از آن نیز در تاریخ ۷ نوامبر، یک قرارداد همکاری بین این شرکت چینی و «نوایی اوران» ازبکستان در زمینه استخراج و فراوری اورانیوم به امضا رسیده بود.
در کنار تمام این شرایط باید توجه داشت که روسیه نیز بازیگر مسلط و سنتی در حوزه اکتشاف، استخراج و فراوری اورانیوم در آسیای مرکزی محسوب می‌شود. در قزاقستان عمده زیرساخت‌ها توسط «روس اتم» ساخته شده و توسعه یافته است و این شرکت یکی از شرکای کلیدی کاز اتم پروم محسوب می‌شود. در سال ۲۰۱۴ دو شرکت به یک توافق در حوزه آموزش پرسنل و نیروی انسانی دست یافتند و در سال ۲۰۱۶ تفاهم‌نامه توسعه همکاری استراتژیک را به امضا رساندند. همچنین زیرمجموعه شرکت روس‌اتم تحت عنوان «اورانیوم وان» در قزاقستان فعال بوده و از نفوذ قابل توجهی نیز برخوردار است. در ماه مه ۲۰۲۳ نیز بلومبرگ گزارشی مبنی بر برکناری مدیران کاز اتم پروم به دلیل معامله با روس اتم در انتقال سهام منتشر کرد. ۲۵ درصد از سهام این شرکت به بخش خصوصی واگذار شده (۷۵ درصد در اختیار دولت قزاقستان است) و ادعا شد بخشی از این سهام به روس اتم واگذار شده است. در همین حال تعاملات با «اوز اتم» در ازبکستان خیلی بیشتر شده است و روس اتم توانسته قرارداد بزرگی برای احداث اولین نیروگاه هسته‌ای ازبکستان به دست آورد.
جمع‌بندی: چالش‌ها و مؤلفه‌های تأثیرگذار
در کنار سایر روندهای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیکی که رقابت فزاینده‌ای را در آسیای مرکزی شکل داده است، به نظر می‌رسد اورانیوم نیز به عنوان یک شاخص فرعی جدید در حوزه تشدید این رقابت و افزایش پیچیدگی‌های تو در توی آن تأثیرگذار باشد. چهار مؤلفه را می‌توان در زمینه چالش‌ها و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر این رقابت در نظر گرفت. نخستین و کلیدی‌ترین مسئله ترانزیت است. مادامی که تولید اورانیوم کشورهای آسیای مرکزی افزایش یابد و شرایط ترانزیتی پرهزینه، پرریسک و پیچیده باشد عملاً تأثیرگذاری این بازیگران در عرصه بین‌المللی در حوزه بازار اورانیوم محدود خواهد بود. این امر به دلیل آن است که در حمل اورانیوم پروتکل‌های امنیتی خاصی وجود دارد که حمل زمینی از طریق مسیرهای ریلی را توصیه می‌کند و شرکت‌های بیمه‌ای بویژه در حمل دریایی بسیار سختگیرانه و محتاطانه عمل می‌کنند. در حال حاضر امکان حمل این محصول از مسیر ریلی روسیه به اروپا وجود ندارد و مسیر ایران نیز مطلوب بسیاری از خریداران این محصول نیست، عبور از دریای خزر، جمهوری آذربایجان و سپس تا ترکیه تنها مسیر انتقال این محصولات است که با ریسک‌های زیادی همراه است.
دومین مؤلفه موضع روسیه است. واقعیت آن است که نفوذ روسیه در حوزه هسته‌ای در آسیای مرکزی به دلیل ملاحظات فنی و تخصصی بیش از سایر حوزه‌ها است و از این حیث قابلیت جایگزینی ندارد. در عین حال روسیه خود نیز از رقبا، مصرف‌کنندگان و بازیگران فعال عرصه اورانیوم در جهان است و از این حیث به سادگی اجازه عرض اندام به رقبایی که وابستگی شدیدی به این محصول دارند، نخواهد داد.
سومین شاخص به موضوع غنی‌سازی مرتبط است. بسیاری از خریداران سنگ خام اورانیوم را خریداری نمی‌کنند بلکه پس از انجام سطحی از غنی‌سازی، آن را به صورت سوخت هسته‌ای خریداری می‌کنند. این موضوع افزایش تولید را منوط به افزایش زیرساخت‌های غنی‌سازی و فرآوری سوخت اورانیوم می‌کند که مجدداً موجب افزایش نفوذ روس اتم خواهد شد. حمایت کشورهای غربی از هسته‌ای شدن کشورهای آسیای مرکزی نیز می‌تواند در ارتباط مستقیم با همین عامل باشد.
در نهایت، چهارمین مؤلفه تأثیرگذار، توسعه همکاری‌ها در حوزه نیروگاهی است. سه جمهوری آسیای مرکزی شامل کشورهای قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان تصمیم نهایی خود را برای هسته‌ای شدن اتخاذ کرده‌اند و از این حیث بازار بزرگ و درواقع فرصت‌های هسته‌ای بزرگی در این کشورها به وجود آمده است. صرف‌نظر از درآمدهای حاصل از ساخت نیروگاه، به دست آوردن نفوذ بر تولید و تأمین اورانیوم عاملی است که این رقابت را تشدید کرده است. طبیعتاً روس‌اتم به لحاظ قیمت، تکنولوژی و زیرساخت‌های ارتباطی، شانس بیشتری در این رقابت خواهد داشت. کما این که ازبکستان توافق نهایی خود را با این شرکت برای احداث نیروگاه انجام داده است.
