#اختصاصی
به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس
در تحولی مهم در روابط دوجانبه تهران و مسکو، «سردار سرتیپ مهدی فراحی معاون وزیر دفاع جمهوری اسلامی ایران در ۲۸ نوامبر ۲۰۲۳ اعلام کرد که طرح افزوده شدن جنگنده‌های سوخو سو-۳۵، بالگردهای تهاجمی میل می-۲۸ و جت یاک ۱۳۰ آموزشی برای پیوستن به یگان‌های رزمی نیروهای مسلح ایران نهایی شده است. انتظار می‌رود که ایران حداقل جت‌های جنگنده سوخو-۳۵ را دریافت کند. این تحول مهم پرسش‌های بسیاری را به همراه دارد، از جمله دلایل و انگیزه‌های طرف ایرانی و روسی چیست؟ پیامدهای این معامله تسلیحاتی چیست؟ برای پاسخ به این سؤالات باید نکات زیر را مورد توجه قرار داد:
اول اینکه ناوگان هوایی ارتش ایران عمدتاً متشکل از جت‌های نسل سوم و چهارم جنگ سرد دهه ۱۹۷۰ است، به ویژه جت‌های جنگنده F-14، F-5 و F-4 آمریکا که با توجه به روابط نزدیک و راهبردی تهران و واشنگتن در دوره پهلوی، از ایالات متحده خریداری شده‌اند. در این چارچوب ایران در آموزش خلبانی، بازیابی، تعمیرات، تامین قطعات یدکی و سایر خدمات فنی مشکلی نداشت. اما پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، با قطع روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا و اعمال تحریم‌ها، وضعیت در سطح بین المللی تغییر کرد. اگرچه نیروی هوایی ایران با تکیه بر جنگنده‌های یاد شده در دهه ۱۳۵۹ توانست نقش مهمی در جنگ ایران و عراق ایفا کند، اما پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۷، مشکل نوسازی، تعمیر و تامین قطعات یدکی بیش از پیش نمایان شد. این شرایط ایران را به سمت خرید چند جنگنده روسی MiG-29 Fulcrum سوق داد که در دهه ۱۹۹۰ خریداری کرده بود و ایران برای حل مشکل ناوگان فرسوده نیروی هوایی و افزایش توان بازدارندگی در برابر تهدیدات مجبور به توسعه قابلیت‌های موشکی بود. بنابراین اولین انگیزه و هدف ایران از خرید جنگنده‌های سوخو ۳۵ روسی، بالگردهای تهاجمی میل می-۲۸ و جت‌های آموزشی یاک-۱۳۰، تلاش برای نوسازی بخشی از ناوگان قدیمی و فرسوده نیروی هوایی است که مبتنی بر فناوری آمریکایی در دهه ۱۹۷۰ است. هرچند که این خریدها نمی‌تواند این مشکل را به طور کامل حل کند و تغییر تجهیزات و ساختار ناوگان نیروی هوایی ایران فرآیندی زمان بر و بسیار پرهزینه است.
دوم، خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵، بالگردهای تهاجمی میل-۲۸ و جت‌های آموزشی یاک-۱۳۰ روسی می‌تواند توانایی‌های نیروی هوایی ایران را در زمینه‌های مختلف افزایش دهد. محمدحسن سنگ تراش، تحلیلگر نظامی ایرانی، در ژانویه ۲۰۲۳ به سایت خبری دولتی روسیه اسپوتنیک در مورد جنگنده‌های روسی سوخو ۳۵، گفت: «این هواپیما به ویژه در صورتی مؤثر خواهد بود که ایران بتواند سلاح‌های اصلی را روی آن نصب کند. سوپر فلانکر سوخو ۳۵ می‌تواند نقش یک مینی آواکس (سیستم هشدار و کنترل هوابرد) رزمی را ایفا کند و در صورت اتصال به شبکه راداری ایران، قابلیت دفاع نقطه‌ای منحصر به فردی را به دست می‌آورد. اگر ایران فناوری بخرد و تولید انبوه مشترک [سو-۳۵] را آغاز کند، می‌تواند برتری خاصی نسبت به جنگنده‌ها و کشتی‌های جنگی کشورهای همسایه ایران به دست آورد».
هلیکوپتر میل می ۲۸ یا “شکارچی شب” نیز یک هلیکوپتر جنگی با دو موتور توربوشفت با قدرت ۲۵۰۰ اسب بخار است که سرعتی در حدود ۳۲۰ کیلومتر در ساعت به این هلیکوپتر می‌دهد. همچنین توانایی حمل انواع تسلیحات مختلف مانند راکت‌های ۸۰ و ۱۲۲ میلی متری و موشک‌های هدایت شونده ضد تانک را دارد. از سوی دیگر، «جتYak-130 دو هدف را دنبال می‌کند. این جت آموزشی پیشرفته، خلبانان ایرانی را بهتر آموزش می‌دهد تا برخی از هواپیماهای خط مقدم یا حداقل جت‌های روسی موجود خود را به پرواز درآورند. Yak-130، مانند سیستم‌های BAE “”Hawk که در نیروی هوایی هند (IAF) به کار گرفته شده، همچنین دارای قابلیت حمله ثانویه سبک قابل توجهی است و به عنوان یک تقویت کننده نیرو در هنگام تلاش برای ضربه زدن به سازه‌های زمینی دشمن عمل می‌کند». بدیهی است که ظرفیت‌های فوق می‌تواند به افزایش ظرفیت ناوگان فرسوده و قدیمی نیروی هوایی ایران کمک کند.
ثالثاً، خبر خرید هواپیماهای جنگنده پیشرفته سوخو-۳۵ روسی، بالگردهای تهاجمی میل می-۲۸ و جت‌های آموزشی یاک-۱۳۰ از سوی ایران نشانه دیگری از تعمیق روابط تهران و مسکو است. اگر به گذشته برگردیم، خرید چند جنگنده روسی MiG-29 Fulcrum که در دهه ۱۹۹۰ صورت گرفت، تجربه چندان موفقی نبود و ادامه پیدا نکرد. در آن مقطع روابط تهران و مسکو به اندازه سال‌های اخیر نزدیک نبود و چالش‌های روسیه و غرب نیز مانند امروز شدید نبود. بنابراین روسیه در همکاری نظامی و دفاعی با ایران محتاط بود و در پرونده هسته‌ای ایران، مسکو به شش قطعنامه تحریمی ایران در شورای امنیت سازمان ملل رای مثبت داد. به ویژه اینکه در سال ۲۰۰۷ قرارداد نظامی بین ایران و روسیه برای دریافت سامانه دفاعی اس-۳۰۰ منعقد شد، اما روس‌ها در سال ۲۰۱۰ بر اساس قطعنامه‌های تحریم ایران در شورای امنیت سازمان ملل و همچنین تحت فشار غرب از تحویل این سامانه دفاعی به ایران خودداری کردند. اما پس از شش سال، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در آوریل ۲۰۱۶ پس از توافق ۱+۵ میان جمهوری اسلامی ایران و قدرت‌های بزرگ در مورد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، ممنوعیت خودخواسته را لغو کرد و تحویل موشک‌های پدافند هوایی اس-۳۰۰ به ایران را آغاز کرد. بدون شک عوامل جدیدی مانند جنگ سوریه و اوکراین، ادامه تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران و تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه روند همکاری‌های نظامی و دفاعی بین ایران و روسیه را تسریع و گسترش داده است. در حالی که منابع غربی به شدت از فروش و صادرات پهپادهای ایرانی به روسیه انتقاد می‌کنند و ایران گفته است که هواپیماهای بدون سرنشین را قبل از جنگ اوکراین به روسیه ارسال کرده است، خرید هواپیماهای جنگنده پیشرفته سوخو-۳۵ روسی، بالگردهای تهاجمی میل می ۲۸ و جت آموزشی یاک ۱۳۰ نشان از تعمیق روابط تهران و مسکو دارد.
چهارم، این توسعه از زاویه دیگری قابل توجه است. در سال‌های اخیر، قراردادهای مشابهی برای فروش سوخوهای روسی به الجزایر، مصر و اندونزی تحت فشار آمریکا و تهدید تحریم‌های اقتصادی لغو شد. در نتیجه این کشورها به جای آن هواپیماهای جنگنده F-15 آمریکا یا جنگنده‌های فرانسوی رافائل را خریداری کردند. تاکنون چین تنها کشوری است که موفق به خرید سوخو-۳۵ از روسیه شده است و مذاکرات هند با مسکو هنوز پیشرفت قابل توجهی نداشته است. بنابراین ایران و روسیه به عنوان دو کشور تحت تحریم غرب، برخلاف مصر، الجزایر و اندونزی، هیچ ملاحظه‌ای برای گسترش همکاری‌های دفاعی و نظامی ندارند.
پنجم، روند جدید همکاری‌های نظامی و دفاعی ایران و روسیه می‌تواند پیامدهای انقضا و لغو تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران داشته باشد. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد (ژوئیه ۲۰۱۵)، که توافق برجام را در مورد برنامه هسته‌ای ایران تایید کرد، تمام محدودیت‌های مربوط به تامین تسلیحات اصلی و همه تسلیحات از ایران در اکتبر ۲۰۲۰ منقضی شد. این بدان معناست که ایران از نظر قانونی می‌تواند به خرید و فروش تسلیحات متعارف از جمله سلاح‌های کوچک، موشک، هلیکوپتر و تانک بپردازد. به دنبال این تحول، ایران در ماه می۲۰۲۰، کارخانه تولید هواپیمای بدون سرنشین (پهپاد) ابابیل-۲ را در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان افتتاح کرد. در گام دوم، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد توسعه و صادرات موشک‌های ایرانی به عنوان بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ بی سر و صدا به پایان رسید. در حالی که روسیه از لغو تحریم‌های موشکی استقبال کرد، ایالات متحده، شورای اروپا، فرانسه و بریتانیا آلمان و کانادا همگی اعلام کردند تحریم‌های خود علیه برنامه موشکی ایران را حفظ می‌کنند. بنابراین جای تعجب نیست که شاهد گسترش همکاری‌های نظامی و دفاعی ایران با روسیه باشیم.
ششم، خرید هواپیماهای جنگنده Su-35 از سوی ایران می‌تواند بر توازن قدرت هوایی ایران در منطقه در مقابل کشورهای عربی منطقه خلیج فارس، به ویژه امارات، بحرین و عربستان سعودی که همگی روابط شکننده با ایران دارند تأثیر بگذارد. در نتیجه، این کشورها و سایر کشورها ممکن است به خرید تسلیحات بیشتری از غرب، به ویژه جت‌های جنگنده F-35 آمریکا روی بیاورند. در همین راستا، تنش‌ها با تل آویو – از جمله حمله پهپادی ادعایی اسرائیل به خاک ایران در ژانویه ۲۰۲۳ – ممکن است بر این توافق تأثیر بگذارد، زیرا جنگنده‌های پیشرفته ظرفیت‌های دفاعی و پیشگیرانه ایران را در برابر حملات احتمالی اسرائیل بهبود می‌بخشند. با این حال، با توجه به روابط نزدیک روسیه و اسرائیل و همچنین امارات متحده عربی، بسیار بعید است که روسیه بخواهد با فروش و صادرات جنگنده‌های سوخو ۳۵ به تعداد زیاد، توازن نیروهای هوایی در خاورمیانه را برهم بزند. از سوی دیگر، خرید هواپیماهای جنگنده سوخو ۳۵ از سوی ایران با تکیه بر توان موشکی و پهپادی، تغییری در پایگاه‌های بازدارندگی این کشور ایجاد نخواهد کرد. این بدان معناست که قدرت بازدارندگی نظامی و دفاعی ایران مبتنی بر نیروی هوایی و جنگنده نخواهد بود.
به طور کلی، برنامه ایران برای خرید هواپیماهای جنگنده پیشرفته سوخو-۳۵ روسی، بالگردهای تهاجمی میل ۲۸ و جت‌های آموزشی یاک ۱۳۰ یک پیشرفت قابل توجه است. اینها اولین جنگنده‌هایی هستند که ۳۰ سال پس از خرید تعداد محدودی میگ ۲۹ از روسیه به ایران تحویل داده می‌شوند و می‌تواند ایران و روسیه را به ویژه در آستانه انعقاد توافقنامه همکاری راهبردی مهم و بلندمدت یک گام دیگر به هم نزدیکتر کند. همچنین می‌تواند به نوسازی و تقویت بخش کوچکی از ظرفیت نیروی هوایی ایران کمک کند، اما اصول بازدارندگی ایران را تغییر نخواهد داد. علاوه بر این، روسیه در خصوص پیامدهای منطقه‌ای فروش و صادرات جنگنده‌های سوخو ۳۵ به ایران بسیار محتاطانه عمل خواهد کرد.
این گزارش برای نخستین بار به زبان انگلیسی در منبع زیر منتشر شده است:
