تأثیر جنگ بر روابط تجاری و اقتصادی روسیه و اوکراین 

#اختصاصی

به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر میهمان ایراس

مقدمه

تقریباً از زمان شکل‌گیری کشور مستقل اوکراین پس از فروپاشی شوروی درپایان سال ۱۹۹۱ اختلاف میان این کشور و فدراسیون روسیه در مورد قیمت گاز روسیه و تعرفه‌های دریافت شده توسط اوکراین برای عبور خط لوله آغاز شد. این اختلافات تا زمان انتخابات ریاست جمهوری اوکراین در سال ۲۰۰۴ که دو ویکتور مقابل یکدیگر قرار گرفتند، قابل حل بود. ویکتور یانوکوویچ، برنده اولیه در انتخابات بود. زبان مادری یانکوویچ روسی بود و وی کاندیدای مسکو محسوب می‌شد. رقیب وی ویکتور دیگری بود، ویکتوریوشچنکو، نخست وزیر سابق و رییس بانک مرکزی و یک اوکراینی زبان بومی، که اروپا را به عنوان حامی بزرگ خود می‌دید. تقلب در انتخابات باعث اعتراضات گسترده‌ای در میدان ‌کی‌یف شد، آنچه به دلیل رنگ مبارزات انتخاباتی یوشچنکو با عنوان انقلاب نارنجی شناخته شد. انقلاب رنگی اوکراین که در دور دوم انتخابات، دادگاه پیروزی یوشچنکو را تعیین کرد، موجب تیرگی روابط اوکراین و روسیه شد. در اول ژانویه ۲۰۰۶ روسیه بدون هیچ هشداری گازی که برای اوکراین در نظر گرفته بود را قطع کرد. اما اوکراینی‌ها به گازی که به سمت اروپا می‌رفت دست درازی کردند که گاز رسانی به سایر کشورهای اروپایی را قطع کرد و منجر به بحران در روابط روسیه با اروپا شد. سه سال بعد در شب سال نو ۳۱ دسامبر ۲۰۰۸، ولادیمیر پوتین سعی کرد که کمی طنز را به سخنان سال نو خود در تلویزیون روسیه تزریق کند. وی گفت:«این نشانه‌ی مطمئنی است که سال نو در راه است. مذاکرات گاز در حال گرم شدن است» (۱). ساعتی بعد، روسیه بار دیگر گاز اوکراین را قطع کرد. این مشکلات در روابط روسیه و اوکراین در جریان بحران سال ۲۰۱۴ نیز ادامه یافت و با جنگ اخیر به اوج خود رسید. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که روابط تجاری و اقتصادی روسیه و اوکراین در جنگ جدید چگونه است؟

بحث و بررسی

قبل از شروع جنگ تمام عیار فوریه ۲۰۲۲، روسیه و اوکراین شرکای تجاری اصلی بودند. در سال ۲۰۲۱، اوکراین در فهرست شرکای اصلی تجاری خارجی روسیه در رتبه پانزدهم قرار گرفت. سهم آن تقریباً ۲ درصد بود و گردش مالی تجاری بین دو کشور بیش از ۱۲ میلیارد دلار بود. اما در سال منتهی به جنگ این ارقام به حداقل رسید. طبق گزارش rosstat، در سال ۲۰۲۱ اوکراین کالاهایی به ارزش ۴٫۲ میلیارد دلار به روسیه عرضه کرد، روسیه نیز به نوبه خود کالاها و خدماتی به ارزش ۷ میلیارد دلار به اوکراین عرضه کرد. در مارس ۲۰۲۲، واردات از روسیه به اوکراین به ۴۲ میلیون دلار و صادرات به روسیه به ۴٫۲ میلیون دلار کاهش یافت. (۲)

با این حال، یک بازار سایه تجارت بین روسیه و اوکراین ایجاد شد. علاوه بر این، اوکراین به ترانزیت گاز روسیه به اروپا ادامه می‌دهد که هزینه آن توسط روسیه براساس قراردادهای بین المللی پرداخت می‌شود. گازپروم در ۹ ماه اول سال ۲۰۲۲ حدود ۷۰۰ میلیون دلار بابت ترانزیت گاز از طریق اوکراین پرداخت کرد. اقتصاددانان این ارقام را ناچیز می‌دانند: در همان سال، ‌کی‌یف ۳۲ میلیارد دلار کمک از شرکای غربی دریافت کرد که ۱۴ میلیارد دلار آن کمک بلاعوض بود.(۳)

الکساندر خاراچنکو، مدیر مرکز مطالعات انرژی اوکراین، خاطر نشان کرد که پس از شروع جنگ در دونباس در سال ۲۰۱۴، اوکراین تصمیمی استراتژیک برای تغییر سیستم انرژی به اتحادیه اروپا گرفت. قبل از آن، روسیه و اوکراین یک سیستم انرژی مشترک داشتند که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی حفظ شد.

تصمیم برای جابجایی به سیستم انرژی اتحادیه اروپا به دلیل ترس از این بود که روسیه در مواقع حساس بتواند برق اوکراین را قطع کند. همگام سازی سیستم‌های انرژی اوکراین و اتحادیه اروپا برای سال ۲۰۲۳ برنامه ریزی شده بود، با این حال به دلیل شروع تهاجم فوریه ۲۰۲۲ روسیه به اوکراین، این همگام سازی زودتر «در یک بازه زمانی فوق‌العاده کوتاه انجام شد». الکساندر خارچنکو خاطر نشان کرد که اگر اوکراین همچنان با سیستم‌های انرژی روسیه و بلاروس هماهنگ بود، «ما دچار خاموشی ملی می‌شدیم».

در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ عرضه سوخت روسیه به اوکراین نیز متوقف شد. به گفته سرگئی کوریون، ۶۰ درصد از بازار بنزین و گازوئیل اوکراین مربوط به عرضه از روسیه و بلاروس بود. به طور رسمی ‌کی‌یف، ادعا کرد که از سال گذشته محصولات نفتی را از روسیه خریداری نکرده است، اما طبق برخی گزارش‌ها و اسناد این محصولات همچنان به این کشور وارد می‌شوند. در اوکراین، لوک اویل نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد که احتمالاً نفت روسیه را حمل می‌کند.

از طرف دیگر، پس از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، اوکراین از دریافت سوخت هسته‌ای از روسیه که در راکتورهای هسته‌ای استفاده می‌شود، خودداری کرد. قبل از تهاجم، شرکت آمریکایی Westinghouse و شرکت روسی تول (твэл)سوخت مورد نیاز راکتورها را تأمین می‌کردند، اما اکنون تنها شرکت آمریکایی این وظیفه را برعهده دارد. علاوه بر این، اوکراین از ذخایر سوخت خود استفاده می‌کند. مقامات اوکراینی گفته‌اند که قصد دارند خودشان تولید سوخت هسته‌ای را آغاز کنند و آن را به کشورهای دیگری که از عرضه سوخت روسیه امتناع می‌کنند، عرضه کنند.

از فوریه ۲۰۲۲، بازار اوکراین بخش قابل توجهی از واردات کودهای معدنی را از دست داده است. پیش از این، اوکراین از روسیه مواد خام برای تولید کودهای شیمیایی و آمونیاک، از بلاروس پتاسیم، فسفر و کودهای پیچیده دریافت می‌کرد. با این حال کمبود کود در بازار اوکراین به وجود نیامد؛ زیرا یک سوم از زمین‌های کشاورزی به دلایل فنی و اقتصادی یا جنگ کشت نشده است. به دلیل مسدود کردن بنادر دریای سیاه توسط روسیه که از صادرات غلاّتی ‌کی‌یف جلوگیری شد، آسیب بیشتری به کشاورزان اوکراینی وارد شد. با این حال، کارشناسان معتقدند اوکراین از دست دادن بازار کود روسیه را احساس نخواهد کرد.

تا سال ۲۰۱۴، سه بانک دولتی VTB، sberbank, vnesheconombank و چندین بانک خصوصی از جمله آلفا بانک در اوکراین فعالیت می‌کردند. بانک‌های دولتی روسیه به شرکت‌های بزرگ دولتی در اوکراین و مجتمع‌های نظامی-صنعتی وام می‌دادند. در سال ۲۰۱۴، دو بانک روسی بسته شدند: شعبه اوکراینی بانک VTB و بانک کوچک petrokomertce-Ukraine. در ۲۵ فوریه ۲۰۲۲ بانک‌های Sberbank و prominvestbank بسته شدند. آلفا بانک که از سال ۲۰۰۱ در اوکراین فعالیت می‌کرد، پس از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ به bank Sence تغییر نام داد و سپس کنترل آن از میخاییل فریدمن، پتر آون و دیگران به یک مدیر مستقل، وزیر دارایی سابق بلغارستان سیمون دانکوف منتقل شد.

در سال ۲۰۱۴ اوکراین تجارت با شرکت‌های دفاعی روسیه را ممنوع کرد. در نتیجه روسیه قادر به خرید توربین از کارخانه نیکولایف اوکراین نبود. این امر یک ضرر استراتژیک برای هر دو کشور بوده است. بعداً اوکراین بر سر عرضه توربین با هند توافق کرد. این صنعت بیشترین سهم بازار صادرات اوکراین به روسیه را به خود اختصاص داده بود. با این حال، با شروع جنگ در دونباس در سال ۲۰۱۴ و تهاجم تمام عیار روسیه در سال ۲۰۲۲ تجارت تجهیزات تا حدودی ادامه یافت. در اکتبر ۲۰۲۲ سرویس امنیتی اوکراین از دستگیری ویاچسلاو بوگوسلایف رئیس سابق شرکت هواپیمایی موتور سیچ мотор сиг)) خبر داد. به گفته بازرسان، این کارخانه در توافق با روس‌تخ (Ростех)، به طور غیرفانونی کالاهای نظامی برای هواپیماهای جنگی روسیه تأمین می‌کرد.

نتیجه گیری

روابط تجاری و اقتصادی روسیه و اوکراین با شروع جنگ فوریه ۲۰۲۲ به کمترین مقدار خود رسید. در مارس ۲۰۲۲، واردات از روسیه به اوکراین به ۴۲ میلیون دلار و صادرات به روسیه به ۴٫۲ میلیون دلار کاهش یافت. بسیاری از بانک‌های روسی در اوکراین تعطیل شدند؛ واردات مواد معدنی به اوکراین قطع شد؛ تجارت با شرکت‌های دفاعی روسیه ممنوع شد؛ تامین سوخت راکتورهای هسته ای اوکراین را شرکت آمریکایی به جای شرکت روسی بر عهده گرفت. با این حال تجارت بین روسیه و اوکراین در سایه ادامه یافت. به طور رسمی ‌کی‌یف، ادعا کرد که از سال گذشته محصولات نفتی را از روسیه خریداری نکرده است، اما طبق برخی گزارش‌ها و اسناد این محصولات همچنان به این کشور وارد می‌شوند. در اوکراین، لوک اویل نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد که احتمالاً نفت روسیه را حمل می‌کند.

منابع

(۱) برگین، دانیل (۱۴۰۱). نقشه ی جدید جهان؛ انرژی، تغییرات اقلیمی و تقابل ملت‌ها، ترجمه ی امیر میر حاج، تهران: نشر پارسه.

(۲) https://rosstat.gov.ru/

(۳) https://meduza.io/feature/2023/03/30/voyna-razrushila-torgovye-i-ekonomicheskie-otnosheniya-ukrainy-i-rossii-no-eksperty-schitayut-chto-tenevoy-rynok-budet-razvivatsya.