#اختصاصی
به قلم: مریم شایگان
دمکراسی مفهوم بسیار مناقشه برانگیزی می‌باشد. تعاریف و برداشت‌های مختلفی از آن وجود دارد و متغیرهای گوناگونی برای توصیف آن ارایه شده است. به صورت کلی، از دو متغیر مهم در تعریف این مفهوم می توان یاد کرد که تقریبا همه در مورد آن توافق نظر دارند: حاکمیت مردم و تصمیم‌گیری جمعی (انتخابات). به صورت کلی، دموکراسی یک آرمان و یک روش شناخته شده جهانی است. دمکراسی به حقوق اساسی شهروندی همچون آزادی، برابری، شفافیت و مسئولیت، با احترام به کثرت دیدگاهها اشاره دارد.
دموکراسی در دنیای امروز مفهوم بسیار ارزشمندی است و احزاب سیاسی یکی از معیارهای مهم ارزیابی دموکراسی هستند و تصور دموکراسی بدون آنها غیرممکن است. این موضع ثابت نظریه پردازان حزبی است. آنها معتقدند که این نهادها نقش تعیین کننده‌ای در استقرار و عملکرد صحیح دموکراسی داشته‌اند. به عنوان مثال، جیمز برایس معتقد است که «احزاب اجتناب ناپذیر هستند: بدون احزاب، کشور آزادی وجود ندارد.» وجود و تأثیرگذاری احزاب سیاسی، یکی از عوامل مهم برای درک کیفیت دموکراسی در یک کشور است؛ زیرا که احزاب سیاسی فعالیت های دولت را مشاهده و ارزیابی خواهند کرد تا مطمئن شوند که همه آنها مطابق با منافع ملی است.
شاتشنایدر احزاب سیاسی را چنین توصیف کرده است: «حزب سیاسی قبل از هر چیز، یک تلاش سازمان یافته برای بدست آوردن قدرت است.» قدرت در اینجا به معنای کنترل دولت تعریف می‌شود. در واقع، هدفِ ایجاد و سازماندهی حزب به درست آوردن قدرت و کنترل دولت است. از نطر او، احزاب سیاسی سازندگان حکومت دموکراتیک هستند. شاتشنایدر معتقد بود که ما نمی‌توانیم یک دموکراسی مدرن را بدون احزاب سیاسی تصور کنیم، زیرا آنها نقطه کانونی و عامل اتصال شهروندان به دولت هستند. او معتقد است احزاب سیاسی نماینده دولت‌های مدرن هستند؛ زیرا دموکراسی مدرن در چارچوبی خارج از احزاب غیر قابل تصور است.
برای بررسی وضعیت دمکراسی در کشور قزاقستان نخست، به آمار نشریه «جهان ما در داده‌ها[۱]» اشاره می‌نمایم. این نشریه علمی به بررسی مشکلات جهانی همچون فقر، بیماری، گرسنگی، تغییرات اقلیمی، جنگ و نابرابری می‌پردازد و ماموریت آن انتشار نتایج تحقیقات و داده‌ها برای مبارزه در برابر بزرگترین مشکلات جهان است. در این بررسی، کشورها در گستره ۰ تا ۱۰ طبقه بندی شده اند؛ عدد ۱۰ دموکراتیک ترین کشور را نشان می‌دهد. براساس این ارزیابی، کشورهایی همچون فنلاند، سوئد، نروژ، ایسلند، ایرلند و نیوزلند در محدوده‌ی ۹ تا ۱۰ قرار گرفته و با رنگ آبی تیره به عنوان دموکراتیک‌ترین کشورهای جهان نشان داده شده‌اند.
شکل ۱: نقشه جهان بر اساس دموکراسی، ۲۰۲۲
شاخص دموکراسی در قزاقستان چیست؟
براساس ارزیابی بالا، قزاقستان از سال ۲۰۰۶ عمدتاً در گستره طیفی ۳-۴ قرار گرفته است. در این نقشه، قزاقستان با رنگ نارنجی روشن نشان داده شده است که عدد خوبی برای دموکراسی نمی‌باشد.برای درک بهتر این موضوع، به مقایسه قزاقستان با برخی از دموکراتیک ترین کشورهای جهان همچون نروژ، سوئد، فنلاند، ایسلند و … پرداخته‌ایم.
شکل ۲: نقشه جهان – مقایسه شاخص دموکراسی در قزاقستان و برخی از دمکراتیک ترین کشورها (۲۰۲۲)
منبع: جهان ما در داده‌ها
جدول زیر به طور دقیق تر و واضح تر تفاوت سطح دموکراسی در این کشورها را از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد. نکته قابل اهمیت، افول جایگاه قزاقستان در شاخص دموکراسی در این سال ها است. به بیانی دیگر، این عدد از ۳٫۶۲ در سال ۲۰۰۶ به ۲٫۹۴ در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است. شاخص دموکراسی در قزاقستان در زمان قدرت گرفتن توکایف (۲۰۱۹)، ۲٫۹۴ بود. این عدد در سال ۲۰۲۰ به ۳٫۱۴ افزایش یافت؛ اما دوباره در سال ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ کاهش یافته و به عدد ۳٫۰۸ رسیده است. با وجود این، دموکراسی در طول سال‌های ریاست‌جمهوری نظربایف نیز حرکت نزولی داشته است.
جدول ۱: شاخص دموکراسی- جمهوری قزاقستان بین ۲۰۰۶-۲۰۲۲
| شاخص دموکراسی – جمهوری قزاقستان | |||||||||||||||
| سال | ۲۰۰۶ | ۲۰۰۸ | ۲۰۱۰ | ۲۰۱۱ | ۲۰۱۲ | ۲۰۱۳ | ۲۰۱۴ | ۲۰۱۵ | ۲۰۱۶ | ۲۰۱۷ | ۲۰۱۸ | ۲۰۱۹ | ۲۰۲۰۰ | ۲۰۲۱ | ۲۰۲۲ |
| شاخص | ۶۲/۳ | ۴۵/۳ | ۳۰/۳ | ۲۴/۳ | ۹۵/۲ | ۰۶/۳ | ۱۷/۳ | ۰۶/۳ | ۰۶/۳ | ۰۶/۳ | ۹۴/۲ | ۹۴/۲ | ۱۴/۳ | ۰۸/۳ | ۰۸/۳ |
منبع: جهان ما در داده‌ها
تنوع ایدئولوژیکی و سیاسی در قانون اساسی قزاقستان به رسمیت شناخته شده است و انجمن های عمومی مانند احزاب سیاسی در برابر قانون برابر هستند. بنابراین، قزاقستان از یک سیستم چند حزبی پیروی می کند، به این معنی که احزاب مختلف اجازه دارند طبق قانون اساسی ثبت نام کرده و به دنبال کسب قدرت باشند. اما در واقعیت، وضعیت احزاب سیاسی در قزاقستان پیچیده است، زیرا در این کشور یک حزب حاکم وجود دارد که از زمان استقلال در قدرت بوده و احزاب دیگر مانند درختچه‌هایی هستند که در سایه درخت تنومند، حزب امانت، اجازه رشد نیافته‌اند. روند انتخابات در قزاقستان در جریان است. کمپین‌ها شکل می‌گیرند؛ نامزدها برنامه های خود را ارائه می دهند. با وجود ابهامات و عدم شفافیت در خصوص مسایل ذکر شده، سوال های اساسی دیگری نیز در ذهن خطور می‌کند؛ بعد از انتخابات چه اتفاقی می‌افتد؟ نمایندگان منتخب چه میزان متعهد به برنامه‌های خود هستند؟ آیا نسبت به اجرای برنامه ها و عملکرد خود به مردم پاسخگو هستند؟
گزارش بنیاد «برتلسمان استیفتونگ[۲]» درباره قزاقستان در سال ۲۰۲۲، می‌تواند در یافتن پاسخ به ما کمک نماید.شکل زیر، وضعیت قزاقستان براساس شاخص‌های گوناگون در سال ۲۰۲۲ را نشان می‌دهد. همانطور که می بینیم مشارکت سیاسی، حاکمیت قانون، ثبات نهادهای دموکراتیک پایین ترین رتبه را به خود اختصاص داده‌اند که با رنگ بنفش نشان داده شده است.
یقیناً هدف همه احزاب در هر کشوری کسب قدرت است. اما سوال اصلی این است در واقع چقدر فضا برای رقابت آزاد احزاب در قزاقستان وجود دارد؟ احزاب در ساختار سیاسی قزاقستان چه جایگاهی دارند؟ احزاب چه میزان در این کشور مستقل هستند؟
همانطور که بالاتر به آن اشاره کردیم؛ احزاب در قانون اساسی قزاقستان به رسمیت شناخته شده‌اند ؛ اما با بررسی تاریخچه احزاب در قزاقستان، حقایق دیگری نیز برای ما آشکار می‌شود. واقعیت این است که در سال‌های ابتدایی استقلال، علاقه و امید زیادی در میان مردم نسبت به مسائل سیاسی همچون توسعه احزاب سیاسی وجود داشت؛ اما به دلیل افزایش اقتدار و تسلط نظربایف، صداهای مخالف به تدریج حذف شد و یک صدای واحد با عنوان «نور اوتان» (حزب امانت فعلی) باقی ماند. به بیانی دیگر، در سال‌های پس از استقلال قزاقستان، شاهد سیاست‌های کنترلی بسیار سخت‌گیرانه در قبال احزاب سیاسی در این کشور بوده‌ایم. صدای دگراندیشان با طرح اتهاماتی علیه آنها خاموش شد. ثبت یک حزب سیاسی در قزاقستان هرگز آسان نبوده است و هیچ یک از احزاب ثبت نام شده توانایی رقابت با حزب حاکم را نداشته‌اند. در واقع، احزاب به راحتی کنار گذاشته یا حذف می شوند. بسیاری از احزاب ثبت شده حتی نتوانسته‌اند کرسی در مجلس به دست آورند. در نتیجه، منحل شده و یا به امید کسب قدرت با احزاب دیگر ادغام شده اند. اما حتی ادغام هم کمک چندانی به آنها نکرده است. این کنترل و اقتدار سیاسی تا جایی پیش رفته که حتی حزب سیاسی «Asar» (همه با هم) که متعلق به دختر بزرگ نورسلطان نظربایف داریگا نظربایوا، است، به دلیل احساس خطر توسط نظربایف، با حزب اوتان ادغام گردید.
در حال حاضر با وجود پیشرفت، بهبود و اصلاحات سیاسی، این روند کماکان ادامه دارد. علیرغم اینکه هدف احزاب سیاسی در قزاقستان «مقابله قدرت» است، اما در واقع احزاب سیاسی در این مسیر با مشکلات زیادی روبرو هستند. براساس گزارش دفتر نهادهای دموکراتیک و حقوق بشر[۳]، اگرچه شرایط انتخابات در سال ۲۰۲۳ مساعدتر گردیده، اما هنوز گروه‌های سیاسی وجود دارند که از فعالیت آنها جلوگیری می شود. حزب امانت همچنان اکثریت کرسی های پارلمان را در اختیار دارد و همچنین رئیس جمهور توکایف نیز از حزب امانت است. از سوی دیگر، ممنوعیت عضویت رئیس جمهور در یک حزب سیاسی در دوران ریاست جمهوری، نمی‌تواند ضامن عدم وابستگی وی به حزب باشد.
به نظر می رسد که مقررات و قوانین قانون اساسی قزاقستان که برای اجرای دموکراسی طراحی و وضع شده است، در عمل توسط سیاستمداران به درستی مورد استفاده قرار نمی گیرد. به بیانی دیگر، فضای سیاسی و وضعیت احزاب سیاسی در قزاقستان با جامعه‌ای دموکراتیک فاصله زیادی دارد، با این وجود در سال های اخیر از نظر توسعه سیاسی شاهد تحول تدریجی دموکراتیک در این کشور هستیم. براساس اصلاحات توکایف، پس از سال ها ۶ حزب سیاسی شانس ورورد به مجلس سفلی را به دست آورند. برخی از احزاب جدید برای اولین بار به طور رسمی ثبت شده اند، به عنوان مثال، حزب Respublika پس از ۲۰ سال به ثبت رسیده است. در واقع، مقایسه وضعیت احزاب در مجلس سفلی در سال ۲۰۲۳ با سال ۲۰۰۷ نشان می‌دهد که سهم حزب نوراتان از ۱۰۰ درصد به ۴۰٫۸ درصد کاهش یافته است. از سوی دیگر، برخی اصلاحات برای حمایت از حقوق اقلیت ها به اجرا گذاشته شده است: «مؤسسه اپوزیسیون پارلمانی» -که قرار است تضمینی برای نمایندگی و فعالیت احزاب اقلیت در پارلمان باشد-، کاهش تعداد امضاهای مورد نیاز برای ایجاد یک حزب سیاسی با قابلیت رقابت در انتخابات و تسهیل روند فعالیت‌های سیاسی از جمله برگزاری مجامع و راهپیمایی‌های ملی.
یکی از ابزارهای مهم رقابت آزاد احزاب، برگزاری تجمعات و استفاده آزادانه از رسانه هاست. براساس قانون اساسی قزاقستان، احزاب سیاسی حق دارند رسانه‌های جمعی خود را ایجاد کنند. روزنامه نگاران و سازمان های مختلف بین المللی و مستقل گزارش هایی را در مورد محدودیت، اعمال فشار بر خبرگزاری ها و همچنین ایجاد محدودیت برای برگزاری تجمعات در سال های مختلف منتشر کرده اند. در قزاقستان، دولت با برگزاری هرگونه گردهمایی مسالمت آمیز مخالف است. گرفتن مجوز برای برگزاری گردهمایی بسیار سخت و تقریبا غیرممکن است و در صورت تجمع بلافاصله با کمک قانون با آن برخورد می‌شود. علیرغم اجرای اصلاحات توسط رییس‌جمهور توکایف به عنوان دکترین «دولت شنوا»، هنوز ابزارهای زیادی برای متوقف کردن مجامع و صدای مخالفان وجود دارد.
بنابراین، احزاب سیاسی در قزاقستان هنوز در موقعیتی قرار ندارند که بتوانند از روش‌های مسالمت‌آمیز برای رسیدن به هدف خود و بسیج اکثریت استفاده نمایند. از سوی دیگر، نتایج و کارایی اپوزیسیون پارلمانی و سایر نهادها و اصلاحات جدید در آینده مشخص خواهد شد که آیا تحت حمایت و کنترل رئیس جمهور و یا حزب امانت خواهند بود و یا مسیر دیگری را طی خواهند کرد. به صورت کلی، علیرغم برگزاری همه پرسی در قزاقستان، به نظر می رسد هنوز نمی توانیم هیچ سازمان یا مؤسسه ای را مستقل از حزب امانت تصور کنیم.
[۱] Our World in Data
[۲] The Bertelsmann Transformation Index (BTI)
[۳] Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR
