#اختصاصی
به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر میهمان ایراس
مقدمه
معمولاً استدلال می شود که تردید بسیاری از کشورهای آفریقایی برای محکومیت تهاجم روسیه به اوکراین، ریشه در روابط عمیق مسکو با این قاره در دوران شوروی دارد . این کشورها همچنان همدردی و احترام زیادی را نسبت به روسیه قائل هستند. از اواسط دهه ۱۹۵۰، زمانی که آفریقا به میدان جنگ سرد دیگری تبدیل شد، اتحاد جماهیر شوروی با اعطای کمک‌های اقتصادی و امنیتی سخاوتمندانه به بسیاری از مارکسیست‌ها، گروه های ضداستعماری یا ضد ایالات متحده، در تغییر شکل چشم‌انداز سیاسی و امنیتی این قاره مشارکت فعال داشت. اتحاد جماهیر شوروی با حمایت از جنبش‌های استقلال‌طلب در طول دوره های مختلف درگیری‌های استعماری و کمک به دولت‌هایی که با مشکلات داخلی یا خارجی مواجه بودند، موفق شد به تمام کشورهای بزرگ در سراسر آفریقا، از جمله الجزایر، آنگولا، مصر، اتیوپی، لیبی و موزامبیک تا حدی نفوذ کند. پس از انحلال اتحاد جماهیر شوروی، فدراسیون روسیه – که خود را در آشفتگی های سیاسی و اجتماعی-اقتصادی می دید – مجبور به جدایی از این قاره شد. به این معنی بود که برنامه های کمک های اقتصادی و نظامی سخاوتمندانه آن به طور ناگهانی متوقف شد. حدود دو دهه پس از فروپاشی شوروی، فعالیت روسیه در آفریقا همچنان یک موضوع حاشیه ای بود.
تعامل مجدد دیپلماتیک روسیه با آفریقا
اولین تلاش مشهود مسکو برای تعامل مجدد با این قاره در اواسط دهه ۲۰۰۰ آغاز شد. در سال ۲۰۰۶، رئیس جمهور ولادیمیر پوتین، از جمهوری آفریقای جنوبی بازدید کرد و به دنبال آن، جانشین وی دیمیتری مدودف به مصر، آنگولا، نیجریه و نامیبیا در سال ۲۰۰۹ سفر کرد. کرملین پس از الحاق کریمه در سال ۲۰۱۴، تلاش های دیپلماتیک خود را دوچندان کرد. دور اول تحریم های غرب علیه روسیه، مسکو را مجبور کرد که فعالانه به دنبال شرکای ژئوپلیتیکی و فرصت های تجاری جدیدی باشد. از سال ۲۰۱۴، مقامات بلندپایه دولتی روسیه – از جمله سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه، نیکولای پاتروشف دبیر شورای امنیت و میخائیل بوگدانوف معاون وزیر امور خارجه – به کشورهای مختلف آفریقایی سفر کرده و چندین توافقنامه همکاری نظامی، اقتصادی و امنیتی دوجانبه امضا کرده اند و همچنین میلیاردها دلار از بدهی های آفریقا را بخشیدند.
بازگشت روسیه به آفریقا همچنین با کاهش تعاملات ایالات متحده با این قاره، از جمله تصمیم سال ۲۰۱۸ دولت ترامپ برای کاهش تلاش های ضد تروریسم ایالات متحده در منطقه علی رغم افزایش تهدید تروریسم در بسیاری از کشورهای آفریقایی، همزمان بوده است. روسیه بلافاصله این خلا امنیتی را پر کرد. در سال ۲۰۱۹، رئیس جمهور پوتین میزبان اولین نشست روسیه و آفریقا در سوچی بود که با هدف تقویت جایگاه روسیه به عنوان یک شریک راهبردی قابل اعتماد در این قاره و تضمین قراردادهای نظامی با کشورهای مختلف، از جمله دولت نیجریه برگزار شد. در ژوئیه ۲۰۲۳، علی رغم جنگ، تحریم ها و فشارهای غرب، سران ۱۷ کشور آفریقایی در دومین اجلاس روسیه- آفریقا شرکت کردند و چندین توافقنامه با روسیه در زمینه جلوگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضا، همکاری در امنیت اطلاعات و مبارزه با تروریسم در این قاره امضا کردند.
این تلاش‌های دیپلماتیک مستمر، شامل بازدیدهای سطح بالا، کاهش بدهی‌ها و موافقت‌نامه‌های مشارکت استراتژیک، به‌ویژه در سازمان ملل مفید بوده است. کرملین توانسته است روی حمایت بسیاری از کشورهای آفریقایی در مورد آرای کلیدی سازمان ملل حساب کند، از جمله قطعنامه مجمع عمومی در سال ۲۰۱۴ در محکومیت الحاق کریمه به روسیه، قطعنامه سال ۲۰۱۸ که از مسکو خواسته بود دریای سیاه و دریای آزوف را غیرنظامی کند و حتی قطعنامه ۲۰۲۲ در محکومیت تلاش روسیه برای الحاق چهار منطقه اوکراین. در هر سه مورد، تعداد قابل توجهی از کشورهای آفریقایی به قطعنامه های پیشنهادی یا رای منفی دادند یا رای ممتنع دادند یا در رای گیری حاضر نشدند. بنابراین به طور مستقیم یا غیرمستقیم به تلاش های کرملین برای به چالش کشیدن ایالات متحده و متحدانش در چارچوب های بین المللی کمک کردند.
روابط اقتصادی و تجاری روسیه و آفریقا
کرملین علاوه بر تقویت روابط دیپلماتیک با کشورهای آفریقایی، ردپای اقتصادی خود را در این قاره نیز گسترش داده است. به عنوان مثال، درآمد تجارت بین روسیه و کشورهای آفریقایی از ۹٫۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ به ۱۷٫۷ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۱ رسیده که تقریبا دو برابر شده است. صادرات غلات از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا نزدیک به ۳۰ درصد از عرضه غلات آفریقا از روسیه تامین می شود. شرکای تجاری پیشرو مسکو در کشورهای شمال آفریقا – به ویژه مصر، الجزایر و مراکش – هستند که مجموعاً ۶۷ درصد از کل تجارت روسیه با این قاره را تشکیل می دهند. مسکو عمدتا گندم، زغال سنگ، نفت تصفیه شده و لوازم الکترونیکی را به این کشورها صادر می کند، در حالی که میوه، شکر و سبزیجات وارد می کند.
خروج اخیر روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه ممکن است با حذف کی یف از بازار جهانی و افزایش وابستگی تعدادی از جمهوری های آفریقایی به غلات روسیه، به صادرات غلات خود مسکو کمک کند. مسکو تاکید کرده است که “تمام توان خود را” برای محافظت از آفریقا در برابر پیامدهای منفی توافق غلات به کار بگیرد. رئیس جمهور پوتین گفت که “کشور ما قادر است غلات اوکراینی را به صورت تجاری و بلاعوض جایگزین کند.” در خلال اجلاس روسیه- آفریقا در سال ۲۰۲۳، پوتین حتی وعده داد که در چند ماه آینده حمل و نقل غلات رایگان را به شش کشور آفریقایی که به طور قابل توجهی تحت تأثیر لغو قرارداد غلات قرار گرفته اند آغاز کند که شامل بورکینافاسو، زیمبابوه، مالی، سومالی، اریتره و جمهوری آفریقای مرکزی است.
یکی از جنبه‌های مهم گسترش اقتصادی روسیه به آفریقا این است که تحت سلطه شرکت‌های روسی است. این شرکت ها به طور جزئی یا کامل متعلق به دولت هستند، از جمله غول‌های نفت و گاز روس نفت و گازپروم که پروژه‌های هیدروکربنی بزرگ را در شمال آفریقا انجام می‌دهند. روس اتم، شرکت انرژی هسته‌ای روسیه نیز به طور فعال با کشورهای مختلف در سراسر این قاره تعامل داشته است. به عنوان مثال، در تابستان ۲۰۲۲، بر اساس توافقنامه سال ۲۰۱۷ که بین رئیس جمهور پوتین و رئیس جمهور عبدالفتاح السیسی امضا شد، از یک نهاد مصری مجوز برای شروع ساخت اولین نیروگاه هسته ای مصر را دریافت کرد. انتظار می‌رود این نیروگاه تا سال ۲۰۳۰ به‌طور کامل عملیاتی شود. روس اتم، همچنین فرصت‌های تبادل آموزشی و فرهنگی مختلف در زمینه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات را برای حمایت از تلاش‌های قدرت نرم کرملین در آفریقا انجام می دهد. علاوه بر قراردادهای انرژی، مسکو همکاری با کشورهای مختلف غنی از منابع طبیعی، به ویژه دارای ذخایر الماس، را نیز افزایش داده است. به عنوان مثال، آلروسا (Alrosa)، برترین شرکت استخراج الماس روسیه، فعالیت های خود را در آنگولا، کنگو و زیمبابوه گسترش داده است .
با این حال، علی رغم تلاش‌های مستمر روسیه برای ایجاد روابط تجاری و بازرگانی قوی‌تر با این قاره، تعاملات اقتصادی کرملین در آفریقا امروز در مقایسه با دوران اتحاد جماهیر شوروی و همچنین با ایالات متحده، اتحادیه اروپا و چین امروزی بسیار کم است. در حالی که درآمد تجاری بین روسیه و کشورهای آفریقایی حدود ۱۷٫۷ میلیارد دلار است، ارزش تجارت آفریقا با اتحادیه اروپا، چین و ایالات متحده در حال حاضر به ترتیب ۲۹۵، ۲۵۴ میلیارد دلار و ۶۵ میلیارد دلار است. روسیه همچنین در آفریقا سرمایه گذاری کمی انجام داده است که این مقدار کمتر از ۱ درصد از کل سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) است که به این قاره می رود.
همکاری دفاعی و امنیتی روسیه و آفریقا
در حالی که کرملین با توجه به روابط اقتصادی و تجاری خود به نقش کوچک خود را در آفریقا ادامه می دهد، اما روابط دفاعی و امنیتی قوی با این قاره را حفظ کرده است که شامل فروش تسلیحات، برنامه های آموزشی نظامی مشترک و فعالیت های گروه واگنر می شود.
روسیه تامین کننده اصلی تسلیحات به آفریقا است و ۴۰ درصد از واردات سیستم های تسلیحاتی اصلی آفریقا را بین سال های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ به خود اختصاص داده است. این رقم بالاتر از کل واردات تسلیحات از ایالات متحده (۱۶ درصد)، چین (۹٫۸ درصد) و فرانسه (۷٫۶ درصد) بوده است. طبق گزارش شرکت رند، فروش تسلیحات روسیه به آفریقا از حدود ۵۰۰ میلیون دلار به بیش از ۲ میلیارد دلار در سال های اخیر افزایش یافته است. وارد کنندگان اصلی سیستم های تسلیحاتی روسیه کشورهای شمال آفریقا الجزایر و مصر هستند که به ترتیب ۷۳ و ۳۴ درصد از واردات تسلیحات آنها از روسیه انجام می شود. هر دو کشور از سال ۲۰۱۳ میلیاردها دلار تسلیحات و تجهیزات از مسکو خریداری کرده‌اند که شامل هواپیماهای جنگی Su-24، Su-30 و MiG-29 و همچنین سامانه‌های موشکی S-300 می‌شود. علاوه بر الجزایر و مصر، بسیاری از کشورهای دیگر در سراسر این قاره نیز از تسلیحات روسیه، از جمله مالی، سودان، جمهوری آفریقای مرکزی و آنگولا استفاده می‌کنند.
دلایل متعددی وجود دارد که وابستگی کشورهای آفریقایی به تسلیحات و تجهیزات ساخت روسیه را توضیح می دهد. تسلیحات مدرن روسیه معمولاً ارزان‌تر از جایگزین‌های غربی خود هستند و با ذخایر دوران شوروی که توسط بسیاری از دولت‌های این قاره نگهداری می‌شد، سازگار هستند. علاوه بر این، کرملین برخلاف ایالات متحده و متحدانش، تحویل تسلیحات خود را منوط به پایبندی به اصول دموکراتیک یا حمایت از حقوق بشر نمی‌داند.
علاوه بر انتقال تسلیحات، مسکو دیپلماسی نظامی را در این منطقه با مشارکت کشورهای مختلف آفریقایی و رزمایش‌های نظامی، از جمله بازی‌های بین‌المللی ارتش، که از سال ۲۰۱۵ با حضور حدود ۱۲ کشور آفریقایی مانند آنگولا، الجزایر، کنگو، مالی و زیمبابوه برگزار شده را ارتقا داده است. کرملین همچنین مانورهای دریایی سالانه (“پل دوستی”) و هوایی (“مدافعان دوستی”) را بین ارتش روسیه و مصر سازماندهی کرده است. و از عملیات صلح سازمان ملل در کنگو، صحرای غربی، سودان و سودان جنوبی با ارائه یک رزمایش محدود حمایت کرده است.
به طور کلی، حضور نظامی روسیه در آفریقا، با تمرکز بر تقویت کانال‌های رسمی و غیررسمی همکاری‌های دفاعی-امنیتی با کشورهای مختلف آفریقایی، ثابت کرده است که راه مقرون به صرفه‌ای برای کرملین برای به دست آوردن اهرم‌های سیاسی و اقتصادی قابل توجه در این قاره است که حتی جنگ ۲۰۲۲ در اوکراین نیز نتوانسته است آن را تضعیف کند.
نتیجه گیری
در دوران شوروی روابط این کشور با آفریقا بسیار دوستانه بوده است. شوروی با اعطای کمک‌های اقتصادی و امنیتی سخاوتمندانه به بسیاری از گروه های ضداستعماری یا ضد ایالات متحده، در تغییر شکل چشم‌انداز سیاسی و امنیتی این قاره مشارکت فعال داشت. بعد از فروپاشی شوروی تقریبا تا دو دهه روابط آفریقا و روسیه بسیار حاشیه ای بود. اما با روی کارآمدن پوتین تعاملات مجدد دیپلماتیک، اقتصادی و دفاعی و امنیتی این کشور با آفریقا برقرار شد. همچنین حضور بیشتر روسیه در آفریقا، با کاهش تعاملات ایالات متحده با این قاره، از جمله تصمیم سال ۲۰۱۸ دولت ترامپ برای کاهش تلاش های ضد تروریسم ایالات متحده در منطقه علی رغم افزایش تهدید تروریسم در بسیاری از کشورهای آفریقایی، همزمان بوده است. روسیه بلافاصله این خلا امنیتی را پر کرد. کشورهای آفریقایی نیز در سایه حمایت روسیه، از این کشور در قطعنامه های ضدروسی سازمان ملل حمایت کردند. آنچنان که مشهود است، روابط روسیه با آفریقا در حال توسعه روزافزون است.
