#اختصاصی
به قلم: دکتر ولی کالجی؛ عضو شورای علمی ایراس در اوراسیا دیلی مانیتور
در ادبیات سیاسی رهبران و مقامات ایرانی از اسرائیل معمولاً به عنوان «طرف سوم» یاد می‌شود، به‌ویژه زمانی که پای تأثیرات تل‌آویو بر روابط تهران و باکو در میان باشد. در عین حال، آذربایجان مصمم است که اسرائیل از خاک آن برای اهداف نظامی و اطلاعاتی استفاده نمی کند. برای مثال، در دسامبر ۲۰۲۲، خزر ابراهیم، سفیر آذربایجان در ایالات متحده، اعلام کرد: «ما به اسرائیل اجازه نخواهیم داد تا از خاک ما به ایران حمله کند» (هاآرتس، ۱۵ دسامبر ۲۰۲۲). پس از انتشار گزارشی توسط هاآرتس (قدیمی ترین روزنامه اسرائیل) مبنی بر انجام بیش از ۹۰ پرواز از اسرائیل برای صادرات سلاح به آذربایجان (هاآرتص، ۶ مارس)، مختارمحمدف، سفیر جدید آذربایجان در اسرائیل، در اولین مصاحبه خود پس از ورود به تل آویو گزارش‌هایی مبنی بر اینکه آذربایجان فرودگاهی را «برای کمک به اسرائیل در صورت حمله به سایت‌های هسته‌ای ایران» تدارک دیده است و به موساد اجازه داده است شعبه‌ای در جمهوری آذربایجان برای «کمک به جمع‌آوری اطلاعات و نظارت بر ایران» ایجاد کند (کرادل، ۱۰ مارس) را رد کرد.
به نظر می‌رسد که چنین اظهاراتی از سوی مقامات جمهوری آذربایجان برای تهران قانع‌کننده نیست و تهران معتقد است که اسرائیل تهدیدی مستقیم برای جمهوری اسلامی از خاک و حریم هوایی جمهوری آذربایجان است. هرچند روابط دیپلماتیک تهران با کشورهای اسلامی (عرب و غیر عرب) از جمله اردن، امارات متحده عربی، بحرین، سودان، مراکش، ترکیه، قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان به دلیل روابط دیپلماتیک این کشورها با اسرائیل دچار بحران نشده است اما گشایش سفارت باکو در تل آویو، اختلافات میان جمهوری آذربایجان و ایران را عمیق تر کرده است. قابل ذکر است که ترکیه روابط نزدیکی با اسرائیل دارد. با این حال، آنکارا همچنان توانسته است با دور ماندن از مسائل دوجانبه بین ایران و اسرائیل، رابطه با تهران را حفظ کند (هاآرتس، ۱۴ ژوئن ۲۰۲۲). به نظر می‌رسد، نگرانی‌های ایران در مورد تقویت روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل از زمان پایان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است.
در ایران بسیاری بر این باورند که کمک‌های نظامی، اطلاعاتی و امنیتی اسرائیل به جمهوری آذربایجان زمینه لازم برای گسترش حوزه نفوذ آن را در منطقه قفقاز جنوبی آماده کرده است. همچنین از آنجا که روسیه، متحد نزدیک ایران، تصور تهدیدآمیز مشابهی از نفوذ اسرائیل در منطقه ندارد باعث نگرانی بیشتر ایران شده است. حتی ارمنستان که پس از جنگ دوم قره باغ، سفیر خود را از تل آویو فراخواند، تنها پس از یک سال شروع به عادی سازی روابط با اسرائیل کرد و در دسامبر ۲۰۲۱، آرمان‌هاکوبیان را به عنوان سفیر جدید ارمنستان در اسرائیل منصوب کرد (Arka.am، ۲۸ دسامبر ۲۰۲۱).
در آن زمان، ایران برای دو سال متوالی مانورهای نظامی گسترده ای را در مرزهای شمال غربی خود آغاز کرد، از جمله «فاتحان خیبر» در اکتبر ۲۰۲۱ (خبرگزاری مهر، ۱۰ مهر ۱۳۹۰) و «اقتدار ۱۴۰۱» در اکتبر ۲۰۲۲ (خبرگزاری شرق، ۱۳ اکتبر ۲۰۲۲). هدف اصلی این رزمایش مقابله با تغییر مرزهای بین المللی در منطقه و آمادگی برای حضور فزاینده نظامی و امنیتی اسرائیل در نزدیکی مرزهای ایران بود.
ایران نسبت به حضور شرکت‌های اسرائیلی در مناطق زنگیلان، جبرائیل و فضولی که پس از جنگ دوم قره باغ به آذربایجان بازگردانده شدند، بسیار حساس است. ایران بر این باور است که در این بخش از مرز مشترک خود با جمهوری آذربایجان، شرکت‌های کشاورزی اسرائیلی که در پروژه «دهکده‌های هوشمند» فعال هستند، می‌توانند تحت پوشش فعالیت‌های اقتصادی جاسوسی و استراق سمع کنند. زمانی که اودد فورر، وزیر کشاورزی اسرائیل در ۲۰ مه ۲۰۲۲ از اولین روستای هوشمند در آغالی در منطقه زنگیلان بازدید کرد، بالاترین مقام اسرائیلی بود که از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ تا این حد به مرز ایران نزدیک شده بود. فورر در طول بازدید خود به طور خاص اشاره کرد که “از فرصتی که برای بازدید از دهکده هوشمند در نزدیکی مرز با ایران پیش آمده قدردانی می‌کنم” (میدل ایست مانیتور، ۲۰ مارس ۲۰۲۲). علاوه بر این، زمانی که وزارت توسعه دیجیتال و حمل و نقل آذربایجان، با همکاری موسسه اسرائیلی Technion، مرکز امنیت سایبری آذربایجان را در مارس ۲۰۲۳ در باکو تأسیس کرد، حساسیت‌ها در تهران تشدید شد (Turan.az، ۲۹ مارس).
علاوه بر این، تهران به شدت نگران احتمال انجام مأموریت‌های شناسایی و حملات پهپادهای اسرائیلی از خاک جمهوری آذربایجان به تأسیسات هسته‌ای ایران است، مشابه حمله پهپاد اسرائیلی به سایت هسته‌ای نطنز در اوت ۲۰۱۴ و همچنین دزدیدن پرونده‌های حساس هسته ای توسط موصاد در سال ۲۰۱۸ (الجزیره، ۲۴ اوت ۲۰۱۴؛هاآرتس، ۱۶ ژوئیه ۲۰۱۸). اگرچه هرگونه حمله پیشگیرانه اسرائیل در آینده به نیروگاه اتمی بوشهر باید از جنوب صورت بگیرد، اما تهران نگران است که حملات به تاسیسات هسته‌ای، از جمله نطنز و فردو، از شمال (جمهوری آذربایجان) و غرب (منطقه کردستان عراق) انجام شود. از زمان حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و بسته شدن متعاقب آن، این باور در ایران افزایش یافته است که استفاده احتمالی اسرائیل از حریم هوایی جمهوری آذربایجان برای حمله به ایران بسیار زیاد است (ایرنا، ۲۷ ژانویه).
در این شرایط پرتنش، تعمیق روابط سیاسی، نظامی و اطلاعاتی آذربایجان و اسرائیل بر نگرانی‌های تهران افزوده است. حساسیت بر تحکیم روابط میان دو کشور با سفر بنی گانتز وزیر دفاع اسرائیل به باکو در اواخر سال گذشته (ایرنا، ۸ اکتبر ۲۰۲۲)، افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در تل آویو (خبرگزاری فارس، ۵ آوریل) و سفر الی کوهن وزیر خارجه اسرائیل به باکو در آوریل ۲۰۲۳ (المانیتور، ۱۹ آوریل)، قبل از سفر به ترکمنستان، جایی که وی سفارت اسرائیل را در آنجا تنها در ۴۵ کیلومتری مرز ایران افتتاح کرد، بیشتر شد.
علاوه بر این، کوهن طی یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک با جیحون بایراموف، همتای آذربایجانی خود در مراسم افتتاحیه سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل، اعلام کرد که “با بایراموف برای تشکیل یک جبهه متحد علیه ایران موافق است” (Aa.com.tr، ۳۱ مارس). تهران به این ادعا پاسخ داد که نسبت به «جبهه متحد» «بی‌تفاوت نخواهد بود» و از جمهوری آذربایجان خواست تا جزئیات بیشتری درباره «مشارکت استراتژیک» خود با اسرائیل ارائه کند (خبرگزاری تسنیم، ۳۱ مارس).
در حالی که شانس رویارویی مستقیم نظامی ایران و جمهوری آذربایجان در حال افزایش است، در آوریل ۲۰۲۳، وزرای خارجه دو طرف تلاش کردند تا از طریق سه دور گفتگوی تلفنی، تنش‌ها را کاهش دهند .ایلنا، ۱۵ آوریل). با این وجود، «اسرائیل» مطمئناً یک دست انداز مهم در عادی سازی واقعی روابط بین باکو و تهران خواهد بود.
از دلایل روابط استراتژیک رو به رشد میان آذربایجان و اسرائیل، فروش نفت آذربایجان به اسرائیل و خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی از اسرائیل و همچنین یکی از جنبه‌های اصلی همکاری بین این دو می‌تواند رویارویی مشترک با ایران باشد. بنابراین، به نظر می‌رسد که باکو و تل آویو مشتاق ادامه همکاری‌های دوجانبه هستند و «طرف سوم» همچنان بر روابط تهران و باکو تأثیر خواهد گذاشت.
مترجم: مرضیه مرادی
