همکاری انرژی روسیه و هند

#اختصاصی

به قلم: ولادیمیر لیخاچف؛ مدرسه عالی اقتصاد مسکو

روسیه و هند نقش‌های اساسی متفاوتی در بازارهای جهانی انرژی ایفا می‌کنند: فدراسیون روسیه دارای بزرگترین ذخایر هیدروکربن (نفت، گاز، زغال سنگ) و بزرگترین تولید کننده و صادر کننده منابع انرژی فسیلی است. برعکس، هند یکی از بزرگترین واردکنندگان سوخت است و برای مدت طولانی واردات منابع انرژی را افزایش داده است و نیازهای انرژی اقتصاد رو به رشد خود و حوزه اجتماعی در حال توسعه خود را تامین می‌کند.

شروع آهسته

با توجه به روابط دوستانه سنتی بین دو کشور، می‌توان انتظار داشت که روسیه یکی از شرکای اصلی هند در بخش انرژی باشد. با این حال، تا اواسط دهه ۲۰۰۰ فدراسیون روسیه به دلیل وجود بازارهای فروش بزرگ جایگزین در اروپا و آسیای شمال شرقی، دور بودن هند از نقاط حمل و نقل منابع سوخت و انرژی روسیه و در نتیجه، رقابت پذیری نسبتا پایین آنها در بازار هند به دلیل هزینه‌های حمل و نقل بالا در مقایسه با عرضه از خاورمیانه، موقعیت پیشرو در عرضه سوخت به هند را اشغال نکرد.

برای مدت طولانی، همکاری انرژی بین کشورها عمدتاً به پروتکل‌های بین‌دولتی و یادداشت‌های تفاهم محدود می‌شد و عمدتاً ماهیت اعلامی داشت. به استثنای پروژه‌های خاص که قابل توجه ترین آنها ساخالین-۱ است که ۲۰ درصد از سهام آن متعلق به شرکت هندی ONGC Videsh است. این پروژه تحت شرایط توافقنامه مشارکت تولید (PSA) که در سال ۱۹۹۵ امضا شد و در سال ۱۹۹۶ لازم الاجرا شد، اجرا می‌شود و هدف آن توسعه سه میدان نفتی و گازی دریایی در دریای اوخوتسک (بخش شمال شرقی جزیره ساخالین) است. با این حال، در این مرحله، از پتانسیل مشارکت هند در این پروژه به طور کامل استفاده نشد، زیرا روسیه توجه ترجیحی به سایر شرکا داشت.

همکاری انرژی بین روسیه و هند در بخش هسته‌ای با سرعت بیشتری توسعه یافته است. به طور خاص، در سال ۱۹۹۸، یک توافقنامه دوجانبه در مورد امکان مشارکت روس‌اتم Rosatom در ساخت اولین مرحله از نیروگاه هسته‌ای Kudankulam در هند امضا شد. با این حال، ساخت کامل این تاسیسات تنها در سال ۲۰۰۸ پس از تصمیم شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرایی کردن پادمان‌های “با ویژگی‌های هندی” و تصمیم گروه تامین‌کنندگان هسته‌ای(NSG) برای تعلیق محدودیت‌های صادرات مواد و تجهیزات هسته‌ای و همچنین فناوری‌های دو منظوره به هند آغاز شد.  در نتیجه، در ۵ دسامبر ۲۰۰۸، توافقنامه‌ای در مورد مشارکت روسیه در ساخت نیروگاه‌های اضافی در نیروگاه کودانکولام و مشارکت روس‌اتم در پروژه‌های دیگر برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در هند امضا شد.

علاوه بر این، در سال ۲۰۱۰ طرفین یک توافقنامه بین دولتی در مورد همکاری در استفاده از انرژی هسته‌ای برای اهداف صلح آمیز امضا کردند. در این سند به نقش مهم انرژی هسته‌ای در تامین نیازهای رو به رشد هند به برق و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در خاک این کشور با استفاده از فناوری‌های روسی اشاره شده است. به طور جداگانه، علاقه به ایجاد شرایط در کشور برای تولید مجموعه‌های سوخت و عناصر آنها برای راکتورهای طراحی روسی نشان داده شد. روسیه همچنین متعهد شده است که متخصصان انرژی هسته‌ای را برای نیروگاه‌های هسته‌ای هند آموزش دهد .

برای یک دوره طولانی، طرفین یک رویکرد صبر و انتظار در زمینه همکاری انرژی، ارزیابی توانایی‌های یکدیگر و انطباق با ویژگی‌های تجارت در بازارهای ملی را دنبال کردند. پروژه‌های جالبی در بخش انرژی مورد بحث قرار گرفت، اما اجرای آنها یا انجام نشد یا برای مدت نامعلومی به تعویق افتاد. با این حال، با توجه به بازسازی مداوم اقتصاد جهانی پس از اعمال اولین تحریم‌های ضد روسیه در سال ۲۰۱۴ و افزایش فشار کشورهای غربی علیه مسکو، مقیاس و سرعت توسعه مشارکت‌های دوجانبه در حوزه انرژی از نظر کیفی ویژگی‌های جدید در مقایسه با دوره مورد بررسی ایجاد کرده است..

زمان برای یک تغییر

پس از حوادث سال ۲۰۱۴، مجتمع سوخت و انرژی روسیه به یکی از اولین اهداف تحریم‌های غرب تبدیل شد. همزمان کاهش تدریجی ارتباطات بین دولتی با روسیه و جابجایی منابع انرژی روسیه از بازار اروپا آغاز شد. گفتگوی انرژی روسیه و اتحادیه اروپا خاتمه یافت و تعدادی دیگر از قالب‌های همکاری روسیه و اروپا از دور خارج شد. در این زمینه، یکی از اجزای مهم سیاست انرژی اتحادیه اروپا افزایش فعال در سهم منابع انرژی تجدیدپذیر (RES) در تراز انرژی و معرفی برنامه‌های صرفه جویی در انرژی به عنوان ابزاری برای توسعه کم کربن و ابزاری برای به حداقل رساندن وابستگی به منابع انرژی روسیه است.

روسیه نیز به نوبه خود شروع به جستجو برای شرکای جدیدی کرد که بتوانند خطرات وخامت روابط با واردکنندگان اروپایی را خنثی کنند. به ویژه، روند افزایش عرضه نفت، LNG و زغال سنگ روسیه به بازار هند، که در آن زمان از نظر حجم کمتر از چین بود، اما در نرخ رشد از آن جلوتر بود، آغاز شد .

توسعه مشارکت انرژی دوجانبه عمدتاً به لطف ابتکارات روس‌نفت Rosneft محقق شد. در سال ۲۰۱۴، بزرگترین شرکت نفتی روسیه چندین قرارداد با طرف هندی منعقد کرد که اساس اقدامات مشترک در دو زمینه از جمله گسترش سهم مشارکت خارجی در تولید منابع انرژی روسیه و تقویت موقعیت شرکت‌های روسی در بازار انرژی هند را تشکیل می‌داد.

به عنوان بخشی از اولین جهت، در ماه مه ۲۰۱۴ در مجمع بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ، روس‌نفت و ONGC Videsh یادداشت تفاهمی در مورد همکاری در میادین قطب شمال روسیه امضا کردند. سپس، در سپتامبر ۲۰۱۵، طرفین قرارداد خرید و فروش برای ۱۵ درصد از سهام ونکورنفت Vankorneft منعقد کردند که ۱۱ درصد دیگر در اکتبر ۲۰۱۶ افزایش یافت.

در جهت دوم، در ۱۱ دسامبر ۲۰۱۴، در جریان سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به هند، روس نفت و Essar سندی در مورد شرایط تجاری اساسی برای عرضه نفت و فرآورده‌های نفتی به پالایشگاه اسار امضا کردند. در ژوئیه ۲۰۱۵ در اوفا، در حاشیه اجلاس بریکس، طرفین قراردادی بلندمدت برای تامین نفت برای فرآوری بعدی در پالایشگاه وادینر منعقد کردند. در اکتبر ۲۰۱۶، روس نفت از امضای قرارداد خرید و فروش برای ۴۹٫۱۳ درصد سهام Essar Oil Limited ( EOL ) از Essar Energy Holdings Limited و شرکت‌های وابسته به آن خبر داد. این معامله تاییدیه کمیسیون رقابت هند را دریافت کرد و در آگوست ۲۰۱۷ تکمیل شد.

همچنین در مارس ۲۰۱۶، روس نفت قرارداد خرید و فروش ۲۹٫۹ درصد از سهام Taas-Yuryakh Neftegazodobycha را با کنسرسیوم هندی شامل Oil India، Indian Oil و Bharat Petroresources امضا کرد. در ۵ فوریه ۲۰۲۰، Rosneft و Indian Oil Corporation Limited (IOCL) قراردادی برای عرضه حداکثر ۲ میلیون تن نفت به هند از طریق بندر نووروسیسک تا پایان سال ۲۰۲۰ منعقد کردند. در ۵ فوریه ۲۰۲۰، Rosneft و (IOCL) قراردادی برای عرضه حداکثر ۲ میلیون تن نفت به هند از طریق بندر نووروسیسک تا پایان سال ۲۰۲۰ منعقد کردند.

علاوه بر روس‌نفت، توسعه همکاری با طرف هندی یکی از اولویت‌های شرکت‌های روسی مانند گازپروم نفت، Zarubezhneft ، RusHydro ، و غیره  است.

طرف هندی علاقه زیادی به مشارکت در پروژه‌های تولید LNG نشان می‌دهد. به عنوان مثال، واردات LNG روسیه به هند پس از راه اندازی اولین کارخانه گاز مایع روسیه به عنوان بخشی از پروژه ساخالین-۲ آغاز شد. علاوه بر این، قرارداد تامین LNG برای مدت ۲۰ سال نیز با NOVATEK منعقد شد.

در طول دوره مورد بررسی، عرضه زغال سنگ روسیه، هم کک سازی (برای صنعت فولاد) و هم زغال سنگ حرارتی (برای نیروگاه‌ها)، نیز به طور پیوسته رشد کرد.

در ۱ مارس ۲۰۲۱، افتتاح دفتر انرژی هند در مسکو انجام شد. روسیه و هند یک گروه ویژه در مورد گاز ایجاد کرده‌اند که در گروه کاری همکاری در زمینه انرژی و بهره وری انرژی کمیسیون بین دولتی روسیه و هند در زمینه همکاری‌های تجاری، اقتصادی، علمی، فنی و فرهنگی فعالیت می‌کند. به نظر می‌رسد چنین اقداماتی در کنار تعامل نسبتاً فعال بین روسیه و هند در چارچوب برجام، تنها مرحله اولیه است و به طور کامل پتانسیل همکاری دوجانبه انرژی بین دو کشور را منعکس نمی‌کند. در عین حال، آنها می‌توانند پایه و اساس اجرای آن شوند.

در طی چندین سال، همکاری روسیه و هند در بخش انرژی به سطح مشارکت استراتژیک رسید و تشدید بحران در اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، زمینه‌های رشد آن افزایش داد. این رویدادها کمک کرد تا نگاهی متفاوت به روند توسعه جهانی انرژی که در سال‌های اخیر پدیدار شده است، داشته باشیم. کاهش شدید عرضه گاز روسیه به اتحادیه اروپا، تحریم منابع انرژی روسیه و کربن‌زدایی از پیش تعیین شده اقتصاد اروپا باعث افزایش عدم اطمینان در مورد چشم‌انداز توسعه انرژی منطقه‌ای و جهانی شد.

در شرایط کنونی روسیه باید اقدامات تاکتیکی و راهبردی را برای پاسخگویی به سیاست‌های کشورهای غربی تعیین کند. یکی از مهمترین زمینه‌ها برای توسعه تعاملات راهبردی، تقویت تعاملات موجود و شناسایی فرصت‌های جدید برای همکاری روسیه در بخش انرژی با کشورهای دوست از جمله هند است.

در سال ۲۰۲۲، عرضه نفت روسیه به هند ۱۹ برابر شد و به ۴۱ میلیون تن رسید. در نتیجه روسیه در این شاخص با پیشی گرفتن از کشورهای حوزه خلیج فارس مقام اول را به خود اختصاص داد. به این ترتیب، در بازه زمانی فوریه ۲۰۲۲ تا فوریه ۲۰۲۳، حجم واردات نفت از روسیه به رشد خود ادامه داد و به ۵۵٫۹ میلیون تن در مقایسه با ۳٫۹ میلیون تن برای مدت مشابه ۲۰۲۱-۲۰۲۲ رسید. قیمت‌ها نیز از سقف تحریم‌های ۶۰ دلار در هر بشکه فراتر رفت که همچنان سودآورتر از نفت عراق و عربستان بود. طرفین موفق به ایجاد مسیرهای لجستیکی برای تحویل منابع انرژی شدند: بنادر هند سیکا و وادینار به لطف پالایشگاه‌های واقع در کنار آنها با مشارکت شرکت‌های نفت روسیه از جمله روس نفت به بزرگترین نقاط دریافت نفت روسیه تبدیل شدند.

طی هشت ماهه سال ۲۰۲۳، هند واردات زغال سنگ کک (متالورژیک) را به ۴٫۳ میلیون تن افزایش داد که ۲٫۳ برابر بیشتر از سال قبل است. در همان زمان، سهم منابع روسیه در کل واردات زغال سنگ کک به این کشور از ۵ به ۱۱٫۲ درصد افزایش یافت. به نوبه خود، رشد ذخایر زغال سنگ حرارتی از ابتدای سال ۲۰۲۳ به بیش از ۳ میلیون تن رسیده است.

هند در حال حاضر نقش شریک حیاتی را در تغییر سیاست صادرات انرژی روسیه ایفا می‌کند. با توجه به رشد گردش مالی دوجانبه، می‌توان انتظار داشت که در کوتاه‌مدت، دهلی نو به خرید منابع انرژی روسیه، حداقل بر اساس امکان‌سنجی اقتصادی، ادامه دهد.

نگاهی به آینده

هنگام بررسی همکاری طولانی مدت بین روسیه و هند در بخش انرژی، توصیه می‌شود به شرایط زیر توجه شود که چالش‌هایی را برای تسریع تعامل ایجاد می‌کند.

بر اساس پیش‌بینی‌های توسعه انرژی تا سال ۲۰۵۰، هند از نظر نرخ رشد اقتصادی از چین جلوتر خواهد بود. این عامل، همراه با افزایش جمعیت، تقاضای بالای دهلی نو برای منابع مختلف انرژی را تعیین می‌کند. در عین حال، رهبری کشور موظف است واردات منابع انرژی را تا صدمین سالگرد استقلال جمهوری هند در سال ۲۰۴۷ کنار بگذارد. بر این اساس، روسیه و هند در استراتژی‌های توسعه انرژی ملی خود تفاوت‌هایی دارند. انتقال دهلی نو به انرژی سبز در حال حاضر آغاز شده است، و هند تلاش‌هایی را برای توسعه تولید بر اساس منابع انرژی تجدیدپذیر، در درجه اول منابع خورشیدی و بادی انجام می‌دهد. مسکو نیز به نوبه خود نسبت به افزایش سهم منابع انرژی تجدیدپذیر در ترکیب انرژی خود محتاط است و دارای ذخایر قابل توجهی از سوخت‌های فسیلی ارزان است و انتظار دارد از طریق افزایش بهره وری انرژی، استفاده از نیروگاه‌های برق آبی و هسته‌ای و همچنین گاز طبیعی به اهداف توسعه کم‌کربن دست یابد.

ثانیاً، روسیه قصد دارد به تأمین زغال سنگ کک، انرژی هسته‌ای و آبی برای نیازهای توسعه متالورژی آهنی در هند ادامه دهد. با این حال، مسکو باید تعدادی از مشکلات مربوط به پرداخت برای تجهیزات روسیه به ارزهای ملی، بیمه تراکنش‌ها و خطرات قرار گرفتن تحت تحریم‌های ثانویه را حل کند.

ثالثاً، هند بر گسترش روابط اقتصادی با غرب متمرکز است، در حالی که روسیه به طور مداوم مشارکت خود را با چین و ایران تقویت می‌کند. تحت این شرایط، مشارکت مسکو و دهلی نو در قالب‌های بین‌المللی مانند بریکس، RIC و سازمان همکاری شانگهای تضمین کننده یک پایه سیاسی قوی برای افزایش همکاری نیست. یافتن توازن بین دستورالعمل‌های کلیدی سیاست خارجی برای کشورها ارجحیت دارد.

با در نظر گرفتن عوامل در نظر گرفته شده، می‌توان تصویری پویا و چند متغیره از توسعه همکاری انرژی روسیه و هند تدوین کرد.

در دوره ۲۰۳۰-۲۰۳۵٫ هر دو طرف علاقه مند به افزایش عرضه سوخت‌های فسیلی (نفت، LNG و زغال سنگ) از روسیه به هند خواهند بود. مسکو به دنبال جبران از دست دادن بازارهای اروپایی خواهد بود و دهلی‌نو به دنبال تضمین تامین انرژی پایدار برای اقتصاد به سرعت در حال رشد است. ما باید هم انتظار افزایش عرضه مستقیم منابع انرژی توسط شرکت‌های انرژی روسیه و هم افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران هندی در توسعه میادین نفت و LNG روسیه را داشته باشیم، از جمله از طریق کسب شرکت‌هایی که دارای مجوز برای اکتشاف و تولید هیدروکربن هستند. همچنین صادرات فناوری‌های دیجیتال برای بخش انرژی و تجهیزات برای صنعت برق، نفت و گاز و صنایع زغال سنگ مورد توجه شرکت‌های هندی است.

با این حال، در دوره ۲۰۳۵-۲۰۵۰ با اجرای استراتژی توسعه سبز و کسب استقلال انرژی هند، همکاری روسیه و هند بر اساس تجارت در منابع انرژی فسیلی به طور پیوسته کاهش خواهد یافت. در این شرایط، برای طرفین توصیه می‌شود که در زمینه تولید هیدروژن سبز، فناوری‌های جدید در انرژی هسته‌ای و پروژه‌های ایجاد منابع انرژی تجدیدپذیر مشارکت کنند. روسیه همچنین می‌تواند از تجربه هند در ایجاد انواع جدید زیرساخت‌های انرژی، از جمله کریدورهای “سبز”، تولید پراکنده، تامین انرژی به شهرها و سکونتگاه‌های روستایی و حمل‌ونقل وام بگیرد.

بنابراین، با تقویت نقش انرژی “سبز” در تضمین امنیت انرژی روسیه و هند، اولویت‌های همکاری‌های تخصصی دوجانبه نیز تغییر خواهد کرد. عدم قطعیت زیاد آینده، تشدید تلاش کشورها برای توسعه استراتژی‌های مشترک برای توسعه انرژی، ترویج دستور کار آب و هوا و شناسایی زمینه‌های اولویت دار برای توسعه فناوری‌های انرژی با استفاده از پتانسیل علمی موجود را ضروری می‌کند.

توصیه‌هایی برای توسعه همکاری روسیه و هند در بخش انرژی

بنابراین، توسعه همکاری‌های انرژی منافع هر دو کشور را تامین می‌کند. در عین حال، تعدادی از مشکلات وجود دارد که بدون حل آنها، مشارکت اقتضایی یا واکنشی خواهد بود. در این راستا، طرف‌های روسی و هندی ممکن است اقدامات زیر را برای انتقال روابط در زمینه انرژی به سطح کیفی جدیدی در نظر بگیرند:

• توسعه زنجیره‌های لجستیکی جدید، از جمله کریدور شمال-جنوب و مسیر دریای شمال، و همچنین پروژه‌های دیگر با مشارکت روسیه و هند.
• تشدید همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای، از جمله ایجاد انواع جدید نیروگاه‌های هسته‌ای، برای دستیابی به بی‌طرفی کربن و بهبود امنیت انرژی.
• توسعه رژیم‌های ترجیحی برای افزایش سرمایه‌گذاری متقابل در فن آوری‌های سبز، فن آوری‌های جذب و ذخیره کربن و فن آوری‌های صرفه جویی در انرژی در تولید و مصرف انرژی به نفع توسعه کم کربن و حفاظت از محیط زیست.
• ایجاد مکانیزمی برای تبادل منظم اطلاعات آمار انرژی، پیش بینی توسعه انرژی و صنایع مرتبط با استفاده از رویکردها و مدل‌های رایج. این فرمت تعامل، درک وضعیت فعلی و چشم‌انداز توسعه مجتمع‌های سوخت و انرژی روسیه و هند را گسترش خواهد داد.
• ایجاد مراکز مشترک کارشناسی در مورد مشکلات تنظیم بازار انرژی، از جمله در نظر گرفتن ویژگی‌های منطقه‌ای دو کشور.
• ایجاد قالب‌های جدید برای آموزش پرسنل در زمینه انرژی، سیاست انرژی و حفاظت از آب و هوا با استفاده از امکان آموزش تمام وقت و از راه دور بر اساس دانشگاه‌های پیشرو در روسیه و هند.

لینک منبع اصلی