#اختصاصی
به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجو دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر میهمان موسسه ایراس
مقدمه
در میان دوستان و آشنایان نزدیک ولادیمیر پوتین، مخالفان جنگ با اوکراین نیز وجود دارد. آنها به طور مستقیم به رییس جمهور دسترسی داشتند و می‌توانستند هر موضوعی را با او در میان بگذارند، اما هیچکدام آنها سعی نکردند به طور فعال با ورود نیروهای روسی به اوکراین مخالفت کنند. نکته مهم این نیست که تنها لیبرال‌های کمی در حلقه نزدیک پوتین حضور دارند، بلکه این است که آنها نمی‌توانند به حوزه مسائل امنیتی و دفاعی که پوتین به افراد مسئول آنها اعتماد دارد، وارد شوند و دخالت کنند. این واقعیت نیز وجود دارد که لیبرال‌های نزدیک به پوتین مدت‌هاست که خودشان را به خطر انداخته‌اند.
آنها برای مدت طولانی از دولت روسیه پیروی می‌کردند که استفاده از موقعیت انحصاری آن و کسب منافع شخصی همیشه امری عادی بوده است. مشاغل خانوادگی، شرکت‌های خارجی، تراست‌ها، بستگانی که در خارج از کشور داشتند، همه‌ی آنها برای شان به واسطه‌ی نزدیکی با دولتمردان پدید آمد. با این حال، جنگ با اوکراین بسیاری از دیدگاهها را تغییر داده است و منجر به واکنش‌های مختلفی شده است که لیبرال‌های نزدیک به پوتین هم از این قاعده مستثنی نبودند.
بحث و بررسی
باهوش‌ترین و تأثیرگذارترین لیبرال‌ها در حلقه نزدیک پوتین، الکسی کودرین رئیس سابق دیوان محاسبات، گرمن گرف، رئیس sberbank و آناتولی چوبایس تا قبل از جنگ با اوکراین محسوب می‌شدند. گرف و کودرین جز همکاران پوتین بودند. از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، آنها باهم در دفتر شهردار سنت پترزبورگ کار می‌کردند و در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی کودرین و چوبایس به پوتین کمک کردند تا نامزد جانشینی یلتسین شود. پوتین در سال ۲۰۱۱ میلادی در تعریف از کودرین می‌گوید: «این رفیق قدیمی و مهربان، دوست صمیمی من است».
کودرین تنها کسی است که جرأت کرد به رییس جمهور اشاره کند که تصمیم حمله به اوکراین اشتباه بوده است. اما تنها پس از شروع جنگ و با احتیاط زیاد و تمرکز بر این واقعیت که با این جنگ اقتصاد روسیه می‌تواند به اوایل دهه ۱۹۹۰ سقوط کند که در نهایت هیچ پاسخی از پوتین دریافت نکرد. از نوامبر ۲۰۲۲ میلادی مشخص شد که الکسی کودرین پست ریاست دیوان محاسبات را ترک خواهد کرد. سناتورهای شورای فدراسیون در ۳۰ نوامبر به برکناری زودهنگام الکسی کودرین از سمت رییس اتاق محاسبات فدراسیون روسیه رأی دادند. (۱) در ۹ دسامبر ۲۰۲۲ کودرین به عنوان مشاور توسعه شرکتی در یاندکس شروع به کار کرد. (۲) گرف نیز قبل از شروع جنگ تا آخرین حد، تهاجم نظامی به اوکراین را رد کرد و پس از وقوع حمله، سخنی بر زبان نیاورد. چوبایس تنها در سال ۲۰۱۴ کلمات ساده‌ای به زبان آورد که روسیه از دنیای دو قطبی جان سالمی به در نخواهد برد. و پس از حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ از پست‌هایی که در اختیار داشت، استعفا داد و بدون هیچ بیانیه بلندی از کشور خارج شد.
لیبرال‌های نزدیک به پوتین همواره سوظن و نفرت را در میان سیلاویک‌هایی که با آنها رقابت می‌کنند، برانگیخته‌اند. این امر به دلیل تفاوت دیدگاهها در مورد تجارت و اقتصاد و سیاست و به طور کلی در مورد زندگی بوده است. لیبرال‌ها هم مانند سایر مقامات روسی از موقعیت خود استفاده کردند و بسیاری از بستگان خود و دارایی‌هایشان را از روسیه خارج کردند. به عنوان مثال، رییس بانک دولتی sberbank, گرمن گرف، در سال ۲۰۱۱ میلادی Angelust trust را در سنگاپور ایجاد کرد تا دارایی‌های خانواده‌اش را در آنجا مدیریت و به آنها منتقل کند. در سال ۲۰۱۷ گرف تصمیم گرفت تا برادرزاده خود، اسکار گرف ۲۴ ساله را مدیر و ذینفع Angelust trust کند و در نهایت همه چیز را به او منتقل کرد.
آناتولی چوبایس، یک دفتر خانوادگی با نام SPO Concept در سوئیس ایجاد کرد که بزرگترین سرمایه‌گذار آن، آشنای دیرینه او، مالک سابق FC otkritie bank بوریس مینتز بود. او اندکی قبل از اینکه بانک اف اس اوتکریتیه در سال ۲۰۱۹ ادعای کلاهبرداری علیه او را در دادگاهی در انگلیس مطرح کند، کشور را ترک کرد. در روسیه یک پرونده جنایی در مورد اختلاس اموال تشکیل شده که برای آن میناز تحت تعقیب قرار گرفت. صندوق الکساندر کودرین نیز به عنوان مثال، از گروه نفت و گاز РНГ پول دریافت کرده است. (۳)
در زمان صلح و تا قبل از جنگ، همه‌ی این موارد تقریباً معنایی نداشت، زیرا تصویر آشنایی برای خیلی از دولتمردان بود، چون آنها خودشان هم بهتر نبودند. اما در شرایط جدید، به یک مشکل بزرگ تبدیل شد. چنین رویه‌ای وجود دارد، اگر یک مسئول از خط کلی رییس جمهور خارج نشود، آن وقت ممکن است تمام این مشاغل، شرکت‌های خارج از کشور، تراست‌ها و اقوام خارج از کشور آنها مورد توجه قرار نگیرند، به خصوص تحریم‌های بین‌المللی نیز وجود دارد. اما مخالفت با سیاست‌های ضدغربی پوتین عواقب بدی همراه خواهد داشت و ممکن است آنها در زمره خائنان ملی قرار بگیرند: «بله، البته آنها سعی خواهند کرد روی به اصطلاح ستون پنجم، خائنان ملی، روی کسانی که اینجا با ما پول در می‌آوردند، اما آنجا زندگی می‌کردند، نه به معنای جغرافیایی کلمه، بلکه براساس افکارشان، براساس دنباله روی برده وارشان حساب کنند». او در واقع از مردم خواست که افراد «ستون پنجم» را پاکسازی کنند. ظاهراً منظور پوتین کسانی است که با عملکرد دولت مخالف هستند. در قسمت دیگری از سخنرانی اش این افراد را به حشرات تشبیه می‌کند. او می‌افزاید: «اما هر مردمی و حتی بیشتر از همه مردم روسیه، همیشه می‌توانند وطن پرست واقعی را از تفاله‌ها و خائنان تشخیص دهند… یقین دارم که چنین خودسازی طبیعی و ضروری جامعه تنها باعث تقویت کشور، همبستگی، انسجام و آمادگی ما برای پاسخگویی به هر چالشی خواهد شد». [۴]
چوبایس نیز در نهایت کشور را ترک کرد. اکنون توسط نیروهای امنیتی به جرم کلاهبرداری احتمالی در شرکت دولتی روس نانو تحت پیگرد قرار گرفته است.
اما مهم ترین فرد لیبرال نزدیک به پوتین در سال‌های اخیر دیمیتری مدودف است. پس از پیروزی پوتین در انتخابات ۲۰۱۸، دیمیتری مدودف نخست وزیر باقی ماند. این نشان از تمدید اختیارات بخشی از توافق نانوشته پوتین و مدودف داشت. طبق ادعای برخی از منابع از جمله مدوزا، مدودف قصد شرکت در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۸ را داشت که پوتین مانع این کار شد. با این حال، برخی از مشکلات بین آنها از این زمان شروع شد. در سال ۲۰۱۸، نیروهای امنیتی شروع به آزار و اذیت برخی از تاجران نزدیک به نخست وزیر کردند و یکی از نزدیکترین یاران او، آرکادی دورکوویچ نیز نتوانست وارد دولت جدید شود. پوتین به نوعی می‌خواست مدودف را تضعیف کند. به احتمال زیاد، پوتین در سال ۲۰۲۴ میلادی نیز نامزد ریاست جمهوری خواهد شد. با این حال، برتری مدودف در سال ۲۰۲۰ میلادی به پایان رسید. مدودف بلافاصله پس از سخنرانی سنتی پوتین در مجلس فدرال، که در آن رییس جمهور چندین اصلاحیه مهم در قانون اساسی را اعلام کرد، استعفا داد. طبق یکی از اصلاحات، پارلمان روسیه حق تعیین رؤسای وزارتخانه‌های فدرال را دریافت کرد که قبل از آن نامزدها توسط نخست وزیر پیشنهاد می‌شد. علاوه بر این «رهبری عمومی» دولت فدراسیون روسیه به اختیارات ریاست جمهوری اضافه شد. به این ترتیب، طبق اصلاحات قانون اساسی سال ۲۰۲۰ میلادی، نخست وزیر به چهره‌ای تابع در «عمود قدرت» ساخته شده، تبدیل شد. تضعیف پست نخست وزیری نتیجه اصلاحات قانون اساسی بود. این امر به وضوح نشان می‌داد که دوران مدودف به پایان رسیده است. هنوز به طور قطع مشخص نیست که آیا مدودف خود تصمیم به استعفا گرفته یا مجبور به استعفا شده است. فوربس و بی بی سی اصرار داشتند که پوتین، مدودف را مجبور به استعفا کرده است.
پس از استعفا، دیمیتری مدودف به عنوان معاون شورای امنیت انتخاب شد و همچنین ریاست حزب روسیه متحد را که از سال ۲۰۱۱ در اختیار داشت، حفظ کرد. مدودف برای بازگشت به قدرت و گرفتن پست ریاست دوما، توجه به حزب روسیه متحد را در اولویت قرار داد. هیچ سیگنالی علیه این منطق که مدودف به عنوان رییس حزب در لیست انتخابات ۲۰۲۱ میلادی دومای دولتی قرار می‌گیرد، وجود نداشت. با این حال، در ژوئن ۲۰۲۱ میلادی، در آستانه کنگره پیش از انتخابات حزب، این سیگنال ظاهر شد. در نهایت، مدودف جایی در لیست حزب و تبلیغات انتخاباتی پیدا نکرد. بر طبق ادعای دو منبع نزدیک به کرملین، پوتین شخصاً به مدودف اعلام کرد که در لیست حزب قرار نخواهد گرفت. مدودف گویا از تصمیم پوتین به قدری آزرده شده بود که به دلیل بیماری در روزی رأی گیری (۱۹ سپتامبر ۲۰۲۱) به مقر روسیه واحد نیامد و حتی توضیح نداد که چرا در لیست حزب قرار نگرفته است. تنها اظهارات وی این بود: «می توانیم نمایندگی حزب را به افرادی بسپاریم که در مهم‌ترین عرصه‌های زندگی ما کار می‌کنند و ساکنان کشور ما آنها را می‌شناسند». تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، مدودف عملاً از دستور کار خارج شده بود، اما جنگ همه چیز را تغییر داد.
در سال اول جنگ، مدودف که مدت‌ها به عنوان یکی از لیبرال‌های برتر روسیه شناخته می‌شد، به یک شاهین خشن کرملین تبدیل شد: «وظیفه اصلی ما، تحمیل یک شکست کوبنده به همه دشمنان است: نازی‌ها، اوکراینی‌ها، ایالات متحده، عوامل آنها در ناتو از جمله لهستان منحوس و سایر حشرات غربی. ما بالأخره باید تمام زمین‌هایمان را پس بگیریم و برای همیشه از تمامی مردمانمان محافظت کنیم». (۴)
نیکلای پتروف، کارشناس علوم سیاسی، در گفتگو با مدوزا تأکید می‌کند که اگر رفتار مدودف در طول جنگ متفاوت بود، نگرش نسبت به رییس جمهور سابق در داخل نظام انتقادی می‌شد: «برای غرب، او طبیعی‌ترین نماینده ضد نخبگان، در مقابل پوتین خواهد بود. او هر کاری می‌کند تا مورد شک قرار نگیرد. به پوتین نشان می‌دهد که فراتر از هرگونه سوء ظن است و به غرب نشان می‌دهد که معامله با او غیرممکن است.».(۵)
در مقابل این پس زمینه، رسانه‌های دولتی و طرفدار دولت که در دو سال گذشته مدودف را مورد توجه قرار نداده بودند، شروع به انتشار نقل قول منظم از گفته‌های وی کردند. پس از حمایت تمام قد مدودف از جنگ با اوکراین، پوتین در پایان دسامبر ۲۰۲۲ میلادی یک سمت جدی دیگر برای مدودف اختراع کرد: معاون اول او در کمیسیون صنعت نظامی. اکنون نخست وزیر سابق به شرکت‌های دفاعی سر می‌زند و آشکارا از استالین سخن می‌گوید و کسانی که نظم دولتی را برهم می‌زنند، تهدید به انتقام می‌کند. موقعیت جدید، نخبگان روسی را مجبور کرده است که بیشتر بر روی مدودف حساب باز کنند. در مجموع مدودف همچنان نفوذ دارد، اما در مقایسه با دوران نخست وزیری بسیار کاهش یافته است.
نتیجه گیری
لیبرال‌های نزدیک به پوتین از قبیل کودرین، چوبایس و گرف تا قبل از شروع جنگ با اوکراین به مثابه سایر سیلاویک‌ها در وضعیت صلح آمیز با کرملین به سر می‌بردند. بسیاری از آنها به خاطر منافع شخصی خودشان در این ساختار حضور داشتند و از دوستان و آشنایان پوتین در در دهه ۱۹۹۰ میلادی در سنت پترزبورگ محسوب می‌شدند. با شروع جنگ با اوکراین، تنها کودرین مخالفت ساده‌ای با اقدام پوتین انجام داد که در نهایت پاسخی از پوتین نیز دریافت نکرد و به زودی با رای شورای فدراسیون از سمتی که در اختیار داشت، کنار گذاشته شد. گرف به دلیل حضور اقوام و نزدیکانش در خارج از کشور و منافع شخصی خود سعی کرد، سکوت کند. چوبایس نیز بدون هیچ بیانیه‌ای از کشور خارج شد، اما به دلیل اتهام کلاهبرداری شرکت نانو روس تحت تعقیب قرار گرفت. با این وجود، واکنش مدودف، بسیار متفاوت از سایر لیبرال‌ها بود. مدودف از سال ۲۰۲۰ میلادی با اصلاحات قانون اساسی قدرت خود را از دست داده بود و دیگر در حلقه نزدیکان پوتین قرار نداشت. با شروع جنگ به دلیل حمایت از جنگ به تیتر یک رسانه‌ها تبدیل شد و در نهایت سمت جدید ابداعی از پوتین را دریافت کرد. بازگشت به قدرت یکی از دلایلی است که مدودف سعی کرد با استفاده ابزاری از جنگ با اوکراین آن را به دست آورد.
منابع
[۱] Совфед одобрил отставку Кудрина с поста главы Счетной палаты, Коммерсантъ (۳۰ ноября ۲۰۲۲). Архивировано ۳۰ ноября ۲۰۲۲ года. Дата обращения: ۳۰ ноября ۲۰۲۲٫
[۲] Кудрин приступил к работе в «Яндексе». Коммерсантъ (۹ декабря ۲۰۲۲). Дата обращения: ۹ декабря ۲۰۲۲٫
[۳] Почему либералы в окружении Владимира Путина не пытаются остановить войну, https://istories.media/opinions/2022/07/11/pochemu-liberali-v-okruzhenii-vladimira-putina-ne-pitayutsya-ostanovit-voinu/
[۴] Владимир Путин о ситуации на Украине — полный ,۱۶ марта ۲۰۲۲٫ Подробнее: https://eadaily.com/ru/news/2022/03/16/vladimir-putin-o-situacii-na-ukraine-polnyy-tekst.
[۵] Что произошло с Дмитрием Медведевым? «Медуза» рассказывает, как бывший «либеральный президент» превратился в борца с «укронацистами» и «коллективным Западом», https://meduza.io/feature/2023/06/26/chto-proizoshlo-s-dmitriem-medvedevym.
