#اختصاصی
به قلم: رقیه کرامتی نیا، دانشجو دکتری مطالعات روسیه و کارشناس ایراس
از جمله موضوعاتی که در سال‌های اخیر در روسیه به طور جدی مطرح شد ضرورت دلارزدایی و طراحی سازوکارهایی برای رهایی اقتصاد این کشور از وابستگی به دلار بوده است. این موضوع در دوره پس از تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ نه تنها با جدیت بیشتری در دستور کار قرار گرفت، بلکه به نظر می‌رسد سمت و سوی آن به یوآنی‌شدن اقتصاد روسیه در حال تغییر است. این موضوع در حال حاضر یکی از نگرانی‌هایی است که برخی از تحلیلگران روس در رابطه با تشدید تعامل مسکو و پکن مطرح می‌کنند. درواقع، این نگرانی وجود دارد که روسیه پس از دلارزدایی گرفتار یوآنی‌شدن شود و این مسئله آسیب‌پذیری‌های جدیدی برای اقتصاد روسیه و استقلال آن در پی داشته باشد. در این نوشتار دلایل این نگرانی طرح می‌شود.
***
در روسیه صحبت از دلارزدایی از دهه ۱۹۹۰ مطرح بود. با این حال، صحبت از برداشتن گام‌های نخست در این رابطه به آغاز تحریم‌های امریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه در سال ۲۰۱۴ باز می‌گردد. در این رابطه می‌توان به سخنرانی دیمیتری مدودیف طی ارائه گزارش سالانه عملکرد دولت به دومای دولتی روسیه در سال ۲۰۱۴ اشاره کرد که در آن، از لزوم ایجاد سیستم مالی جدید و تبدیل روبل به ارز ذخیره‌ای جدید سخن گفته بود[۱]. حتی در همان سال اولین گام‌ها برای استفاده از ارزهای ملی بین روسیه و چین نیز برداشته شد[۲]. با این همه، موج بعدی مباحث مربوط به ضرورت دلارزدایی، به سال ۲۰۱۸ مربوط می‌شود. در این زمان اعمال سیاست‌های اقتصادی دولت امریکا و سبک دونالد ترامپ در ارعاب شرکای سنتی ایالات متحده نه تنها روسیه را در اتخاذ گام‌های جدی‌تر برای دلارزدایی از اقتصاد مصمم کرد، بلکه حتی دیگر شرکای امریکا را به این سمت سوق داد تا درصدد سازوکارهای مالی مستقل از ایالات متحده باشند و از هژمونی امریکا در این حوزه رهایی یابند. مهمترین نمونه در این رابطه، ایجاد سازوکار مالی مستقل اتحادیه اروپا برای تجارت با ایران در پی خروج امریکا از توافق هسته‌ای ایران یا برجام به نام اینستکس (INSTEX) بود که هرچند نتیجه‌ای دربرنداشت اما از همان زمان توجه دولتمردان روس را به ایجاد سازوکار مشابهی به جای سوئیفت جلب نمود. و حتی مسکو «برنامه‌ای برای دلارزدایی» از اقتصاد خود طراحی کرد[۳] که شامل مجموعه‌ای از اقدامات از جمله استفاده از روبل در محاسبات مالی، جایگزینی یورو به جای دلار در تجارت با اروپا، افزایش ذخایر طلای روسیه و … بود.
اما تهاجم نظامی روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ و درنتیجه اعمال تحریم‌های بی‌سابقه غرب علیه روسیه شرایط را به نحوی تغییر داد که دلارزدایی از اقتصاد روسیه را در مسیر یوآنی‌شدن جابجا کرده است.
مقامات و کسب‌وکارهای روسی اگرچه از سال ۲۰۱۸ به بعد در راستای دلارزدایی سعی داشتند به معاملات ارز ملی، معاملات پایاپای، پرداخت‌های نقدی و سایر طرح‌ها روی بیاورند، اما تا سال ۲۰۲۲ موفق نشدند به راه‌حل جامعی دست یابند[۴]. از این رو، پس از تهاجم روسیبه به اوکراین، مسکو که به شدت تحریم و منزوی شده بود، ناگزیر به یافتن جایگزینی برای معاملات دلاری شد. قاعدتا ارز جدید می‌‌بایست ضمن برخورداری از ثبات نسبی، مربوط به کشورهایی که روسیه را تحریم کرده‌اند، نباشد. لذا، از میان معدود گزینه‌های واجد شرایط، مانند روپیه هند و راند آفریقای جنوبی، یوان چین تنها گزینه‌ای بود که فعالانه به دنبال نقشی بین‌المللی بود و توانست این نقش را بر عهده بگیرد.
این در حالی بود که تا ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، سرمایه‌گذاران روسی تقریباً علاقه‌ای به یوان نداشتند و سهم ارز چین در حجم معاملات بورس مسکو نزدیک به صفر بود[۵]. اما پس از مدت کوتاهی محبوبیت فزاینده یوآن در روسیه در اوت ۲۰۲۲، به اوج خود رسید. در این زمان فروش ارز چین در روسیه به شدت افزایش یافت. به طوری که برخی غول‌های تجاری روسی از جمله روسنفت، روسال (تولید کننده آلومینیوم روسیه) و متالیونوست (شرکت معدنی و متالورژی روسی متخصص در ساخت فولاد) سرمایه‌گذاری‌های خود را در اوراق قرضه یوان به طور چشمگیری افزایش دادند. الکساندر فرولوف معاون موسسه ملی انرژی نیز همکاری روسنفت (و سایر شرکت‌های تولیدکننده منابع) با طرف چینی را از طریق افزایش استفاده از یوآن در عملیات فیمابین کاملا منطقی نامید[۶]. به زودی انواع ابزارهای یوآن در دسترس سرمایه گذاران روسی به تدریج افزایش یافت که شامل سپرده یوآن، پول نقد یوآن، عرضه یوان در بورس اوراق بهادار، اوراق قرضه و .. شد[۷]. وزارت دارایی روسیه نیز سهم مجاز ذخایر یوان در صندوق ثروت ملی را به ۶۰ درصد افزایش داد. در همین حال، تجارت روبل و یوان از فوریه تا اکتبر ۲۰۲۲ هشتاد برابر شد. از نظر برخی تحلیلگران روسیه با این اقدامات، روسیه نه تنها آسیب‌پذیری‌های جدیدی برای خود ایجاد کرد بلکه جایگاه خود را در رابطه با چین به عنوان برادر کوچک تقلیل داد[۸].
در ادامه روند تقویت نقش یوآن در اقتصاد روسیه، ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در ۲۱ مارس ۲۰۲۳ نیز در گفتگو با شی جین پینگ رئیس جمهور چین بر حمایت روسیه از استفاده از یوان چین در تسویه پرداخت‌ها بین روسیه و کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین تاکید کرد[۹]. تقریبا بسیاری از مقامات و کارشناسان روس از تصمیم برای افزایش استفاده از یوآن در عملیات مالی حمایت می‌کنند و اساسا معتقدند که ارزهای کشورهای دوست باید به یک عامل کلیدی در تنوع دارایی‌های روسیه تبدیل شوند. با این حال، برخی کارشناسان و مقامات تردیدها و نگرانی‌های جدی در این باره دارند. به عنوان مثال، ماکسیم اورشکین، مشاور اقتصادی فعلی پوتین، ضمن مخالفت با تقویت استفاده از یوآن در عملیات مالی معتقد است تمام ذخایر پولی باید در پول ملی روسیه باقی بمانند[۱۰]. همچنین با افزایش نقش یوآن در اقتصاد و تجارت خارجی روسیه این نگرانی وجود دارد که انتقال سودمند متقابل و تسویه حساب به ارزهای ملی، آنگونه که قبلاً گفته می‌شد صورت نگیرد[۱۱].
به عقیده الکساندرا پروکوپنکو «دلارزدایی از اقتصاد که مقامات روسیه به آن افتخار می‌کنند، اساساً به «یوانی‌سازی» تغییر کرده است. روسیه در حال حرکت به سمت منطقه ارزی یوان است و وابستگی خود به دلار را با اتکا به یوان عوض می‌کند.». این جایگزینی آسیب‌پذیری جدیدی برای اقتصاد روسیه در پی خواهد داشت. چرا که ذخایر و پرداخت‌های روسیه تحت تأثیر سیاست‌های حزب کمونیست چین و بانک خلق چین خواهد بود. در صورت کاهش روابط بین دو کشور، روسیه ممکن است با زیان ذخایر و اختلال در پرداخت مواجه شود. از آنجایی که چین بزرگترین شریک تجاری روسیه است کنترل شدید آن بر نرخ مبادله یوان-روبل خطراتی را برای تراز تجاری روسیه ایجاد می‌کند. اگرچه یوان کاملاً کنترل شده ممکن است پایدارتر از یک دلار شناور به نظر برسد، اما آنگونه که مایا نیکولادزه و مروگانک بوساری در مقاله خود مدعی شده‌اند، مقامات چینی قبلاً نرخ مبادله روبل-یوآن را به نفع خود مدیریت کردند و اندکی پس از شروع تهاجم، کنترل یوان را کاهش دادند تا روبل به سرعت کاهش یابد؛ در نتیجه خرید کالاهای چینی برای روسیه بسیار گران شد. با این حال، رهبران روسیه دوست دارند بر همکاری استراتژیک بی سابقه بین دو کشور تأکید کنند. اما در واقع، این همکاری مسکو را به طور فزاینده ای به پکن وابسته می‌کند[۱۲].
همچنین ابهام و نامشخص بودن مقررات مربوط به یوآن به دلیل عدم آشنایی بسیاری از کارشناسان اقتصادی روسی به زبان چینی به عنوان یکی دیگر از مخاطرات استفاده از یوآن به جای دلار مطرح شده است. استانیسلاو میتراخوویچ اقتصاددان مشهور روسی نیز به سه خطر اصلی در رابطه با افزایش اتکای اقتصاد روسیه به یوآن اشاره کرد. نخست عدم آمادگی کامل فدراسیون روسیه برای کار با پول چین و فقدان زیرساخت لازم برای این امر. دوم، سطح بالای مقررات غیربازاری ارز یوآن برخلاف ارزهای دلار و یورو که هر دو از ارزهای اقتصادهای بازار آزاد هستند؛ اهمیت این موضوع از آنجایی است که با توجه به اینکه قیمت یوآن توسط دولت چین تنظیم می‌شود، پکن در صورت نیاز می‌تواند به منظور ایجاد شرایط مطلوب برای تجارت خارجی به راحتی قیمت آن را دستکاری کند. سوم، تداوم تبعیت یوآن از دلار امریکا دست کم در کوتاه مدت است. علیرغم قدرت تجاری و اقتصادی رو به رشد چین، هنوز یوآن به یک ارز کاملا مستقل تبدیل نشده است[۱۳].
***
همانطور که گفته شد تهاجم روسیه به اوکراین، شتاب فزاینده ای را در استفاده از یوآن و جایگزینی آن به جای ارزهای غربی در پی داشته است. در واقع، اضطرار شرایط پساجنگ و تشدید فزاینده تحریم‌ها، ترس بازار از توقف کامل مبادلات دلار و یورو با روسیه، مسکو را ناکزیر به افزایش نقش یوآن در اقتصاد و تجارت خارجی کرده است. اما تغییر جهت گیری از ارزهای غربی رایج (دلار و یورو) به یوان اگرچه از اثرات مخرب تحریم‌های غرب بر اقتصاد روسیه کاسته است، اما بر وابستگی بیشتر مسکو به پکن می‌افزاید. ضمن آنکه این امر باعث افزایش نفوذ پکن در امور مالی بین‌المللی نیز شده است. افزون براین، کنترل دولت چین بر یوآن و حجم گسترده مبادلات تجاری مسکو و پکن، اقتصاد روسیه را در معرض آسیب‌های جدید قرار می‌دهد.
[۱] https://www.dp.ru/a/2014/04/22/Dmitrij_Medvedev_rubl_d/
[۲] https://tass.ru/politika/1561458
[۳] https://tass.ru/ekonomika/5636000
[۴] https://carnegieendowment.org/politika/88926
[۵] https://www.forbes.ru/investicii/492309-parthozaktiv-kak-kitajskij-uan-stanovitsa-glavnoj-inostrannoj-valutoj-v-rossii
[۶]https://jamestown.org/program/creeping-yuanization-of-the-russian-economy-prospects-and-implications/
[۷] https://www.forbes.ru/investicii/492309-parthozaktiv-kak-kitajskij-uan-stanovitsa-glavnoj-inostrannoj-valutoj-v-rossii
[۸] https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/russia-and-china-have-been-teaming-up-to-reduce-reliance-on-the-dollar-heres-how-its-going/
[۹] https://ria.ru/20230321/yuan-1859551307.html
[۱۰] https://jamestown.org/program/creeping-yuanization-of-the-russian-economy-prospects-and-implications/
[۱۱] https://dzen.ru/a/ZBrPn0aA8gfYIzvC.
[۱۲] https://carnegieendowment.org/politika/88926
[۱۳] https://jamestown.org/program/creeping-yuanization-of-the-russian-economy-prospects-and-implications/.
