چشم‌انداز حضور اقتصادی چین در افغانستان تحت حاکمیت طالبان

#اختصاصی

به قلم: دکتر شهرام پیرانی

مقدمه

افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی خود و نیز قرارگرفتن در مسیر اصلی عبور کاروان تجاری جاده ابریشم، همواره موردتوجه ویژه چین بوده است. پس از حوادث ۱۱ سپتامبر و بنا به دلایل متعددی همچون حضور پررنگ ایالات متحده آمریکا در این کشور، افزایش قدرت چین و نیز رقابت دیرینه آمریکا و روسیه، این کشور به عرصه‌ای برای رقابت کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای تبدیل شد. کشور چین دارای ۹۲ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان است و بنا به این دلیل و دلایل متعدد دیگر، افغانستان دارای جایگاه ویژه‌ای در دیپلماسی عمومی این کشور می‌باشد. چین به منظور توسعه برنامه‌های اقتصادی- سیاسی گسترده خویش، گام‌های بلندی را برای بهبود روابط خود با کشورهای همسایه همچون افغانستان برداشته است و تلاش دارد این تصور را برای کشورهای همسایه به تصویر بکشد که ارتباط با چین حاوی فرصت‌های اقتصادی- سیاسی فراوانی برای آنها می‌باشد. در همین راستا چین به دنبال از بین بردن اختلافات و تقویت روابط سیاسی- اقتصادی خود با این کشور است.

دلایل اهمیت افغانستان برای چین

در قرن نوزدهم افغانستان میدان رقابت‌های استراتژیکی میان امپراتوری بریتانیا و روسیه تزاری بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روابط میان قدرت‌های بزرگی همچون روسیه، آمریکا و چین برای نفوذ در منطقه به‌گونه‌ای پیش رفت که از آن به‌عنوان “بازی بزرگ جدید” نام‌برده می‌شود. در این میان، افغانستان باتوجه‌به داشتن مرز مشترک با چین، جایگاه مهمی در دیپلماسی عمومی این کشور دارد.

در تاریخ ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۳، ژائوشنگ، سفیر جدید چین در دیدار با نخست وزیر طالبان، استوارنامه خود را تحویل وی داد. با این اقدام چین به نخستین کشوری تبدیل شد که به افغانستان پس از قدرت گرفتن طالبان سفیر اعزام کرده است .اقدام چین از زوایای گوناگون قابل بررسی است. به هر روی افغانستان همسایه چین است و دوسال از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان می‌گذرد و آنها توانسته‌اند وضعیت خود را در این کشور تثبیت کنند. در این شرایط طبیعی است که کشورهای همسایه افغانستان همانند چین خواهان برقراری رابطه با این کشورباشند. واقعیت این است که از نگاه چین، نفوذ اقتصادی در افغانستان اهمیت ویژه ای دارد و با خروج نیروهای آمریکایی از این کشور پس از ۲۰ سال، اکنون چینی‌ها فرصت مناسبی را برای افزایش نفوذ اقتصادی در افغانستان پیش روی خود می‌بینند.

یکی از دلایل عمده اهمیت افغانستان برای چین، استفاده از نفوذ این کشور برای جلوگیری از گرایش‌های جدایی‌طلبانه در مناطق غربی چین و استان سین کیانگ است. همچنین قاچاق مواد مخدر و وجود ناامنی در افغانستان باعث صدمات جبران‌ناپذیری به چین می‌گردد، زیرا چین از حضور طولانی‌مدت آمریکا در منطقه سود می‌برد و حضور آمریکا مانع بزرگی در برابر گروه‌های افراطی بود و به چین اجازه می‌داد که امنیت خود در سین کیانگ را تضمین نماید؛ اما در شرایط کنونی و با روی کار آمدن مجدد طالبان، امنیت این مناطق ممکن است تضمین شده نباشد. از همین رو پکن به دنبال تقویت زیرساخت‌های افغانستان است تا بدین‌وسیله از افزایش ناامنی در افغانستان و سرایت آن به دیگر کشورهای منطقه جلوگیری به عمل آورد. از سوی دیگر موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه این کشور به‌عنوان نقطه اتصال کریدورهای اقتصادی در آسیای مرکزی، آسیای جنوبی، خاورمیانه و شرق آسیا به‌عنوان پل ارتباطی شرق به غرب و قرارگرفتن آن در مسیر ابرپروژه کمربند – راه، باعث شده که دولتمردان چینی نگاه ویژه‌ای به این کشور داشته باشند. یکی دیگر از دلایل اهمیت افغانستان برای چین، وجود منابع غنی طبیعی و معدنی است که باعث توجه چینی‌ها به این کشور شده است. برخی تحلیل‌گران بر این باورند که دلیل عمده توجه چین به افغانستان را می‌بایست در چارچوب استراتژی بلندمدت این کشور برای تضمین دسترسی به ثروت‌های زیرزمینی استراتژیک همچون نفت، گاز و لیتیوم دانست که برای رشد اقتصادی این کشور و رقابت با کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا بسیار حائز اهمیت است.

موضوع دیگری که برای چینی‌ها اهمیت دارد، رقابت با هند است. در سال‌های اخیر دهلی‌نو تلاش‌های فراوانی برای گسترش نفوذ خود در منطقه انجام داده است و به دلیل روابط طالبان با پاکستان، رقیب دیرینه خود، روابط چندان مناسبی با کابل ندارد. همین هم فرصتی برای پکن است که در پی گسترش روابط خود با طالبان باشد. واقعیت این است که در شرایط کنونی طالبان نیازمند سرمایه‌گذاری‌ها و کمک‌های اقتصادی است، ازاین‌رو همکاری با چین یک گزینه مناسب برای آنها محسوب می‌گردد.

برخی از طرح‌های اقتصادی چین در افغانستان

روابط تجاری افغانستان و چین از دوران باستان به طور عمده مرتبط به راه ابریشم قدیم و عبور مسافران و تاجران بوده است. این مؤلفه در دوران معاصر نیز با افت‌وخیزهایی همچنان ادامه داشته است؛ با این تفاوت که به‌جای عبور مسافران و تجار، رفت‌وآمد نیروهای افراطی در دو سوی مرز نیز توجه‌ها را به خود جلب نموده است. بااین‌حال در چند دهه اخیر و به‌ویژه پس از ورود نیروهای آمریکایی به افغانستان، روابط اقتصادی چین و افغانستان به‌صورت تدریجی ولی پایدار و روبه‌جلو ادامه یافته است.

چین در چارچوب تئوری موازنه نرم درصدد کمک به توسعه اقتصادی افغانستان و ایجاد امنیت در این کشور است تا زمینه تأثیرگذاری افراط‌گرایان اسلامی بر سین کیانگ را به حداقل برساند. در همین راستا چین اقدام به سرمایه‌گذاری‌های فراوانی در افغانستان نموده است. به‌عنوان نمونه در سال ۲۰۰۷ چین از طریق دو شرکت معتبر خود یعنی” شرکت استخراج و ذوب فلزات چین” و ” شرکت مس جیانگ ژی” ۸ میلیارد دلار در معادن مس افغانستان که یکی از  بزرگ ترین معادن مس جهان با ارزش تخمین زده شده یک تریلیون دلار است، سرمایه گذاری نموده است.

پس از به قدرت رسیدن مجددطالبان در ۱۵ اوت ۲۰۲۱، دولت چین به طور رسمی بر ادامه توافقات صورت پذیرفته در دولت‌های قبلی افغانستان تاکید کرد. در جریان نشست مجازی سه جانبه وزرای امورخارجه سه کشور چین، افغانستان و پاکستان در اوایل سال ۲۰۲۲، بر لزوم افزایش همکاری میان سه کشور پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان تاکید شد. تلاش چین برای افزایش در افغانستان با استفاده از اهرم سرمایه گذاری با روی کار آمدن مجدد طالبان ادامه پیدا کرد. طالبان نیازمند منابع مالی و تکنولوژی شرکت‌های چینی بود و چین با توجه به منابع مالی عظیم خود درصدد بهره برداری از پروژه عظیم کمربند- راه می‌باشد و طبیعی است که لازمه اجرای این پروژه عظیم در کنار منابع مالی این کشور، برقراری ثبات و امنیت در مسیر پروژه است، از همین رو و بنا به دلایل ذکرشده، چین در پی تقویت مناسبات اقتصادی- سیاسی خود با طالبان است. در همین زمینه پس از روی کار آمدن مجدد طالبان، چینی‌ها اقدام به سرمایه گذاری‌های فراوانی در این کشور نموده‌اند. در حال حاضر بیش از ۲۰ شرکت چینی در افغانستان فعال هستند و هم اکنون بیش از یکصد شرکت چینی برای انعقاد قرارداد استخراج معادن در افغانستان، در وزارت معادن افغانستان ثبت نام کرده‌اند. پس از حاکمیت مجدد طالبان در حدود ۵۰۰ بازرگان چینی وارد افغانستان شده و از نزدیک منابع طبیعی این کشور را مورد بررسی قرار داده‌اند.

بنابه گفته عبدالسلام جواد آخوندزاده، سخنگوی وزارت صنعت و تجارت طالبان، قسمت اعظم سرمایه گذاری‌های چین در بخش‌های استخراج و توسعه معادن، عرضه خدمات در فرودگاه‌ها و پارک‌های صنعتی می‌باشد. بنا به گفته وی در حال حاضر  میزان سرمایه گذاری‌های چین در افغانستان بیش از دو میلیارد دلار است.

در ادامه به برخی از سرمایه گذاری‌های چین در افغانستان اشاره می‌گردد.

در ۶ ژانویه ۱۴۰۱، طالبان با ” شرکت نفت و گاز آسیای میانه سین کیانگ”(CNCP)، یکی از شرکت‌های وابسته به شرکت ملی نفت چین، قراردادی را برای استخراج نفت از حوزه آمودریا، یک میدان نفتی مشترک میان کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان، به امضا رساند که محدوده ای به مساحت ۵/۴ کیلومتر مربع را پوشش می‌دهد. ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان، در توییتر گفت که این قراردادشامل سرمایه گذاری ۱۵۰ میلیون دلاری در سال اول و ۵۴۰ میلیون دلاری در سه سال آینده خواهد بود. بنابه گفته مجاهد در ابتدا سهم افغانستان از این پروژه ۲۰ درصد خواهد بود که در نهایت طی سال‌های بعد این سهم به ۷۵ درصد خواهد رسید.

در ژانویه ۲۰۲۳، یک شرکت چینی قراردادی به ارزش ۴۵۰ میلیون دلار برای اکتشاف و توسعه ذخائر نفت در شمال افغانستان امضا کرد. در ماه آوریل نیز رژیم طالبان اعلام کرد در حال مذاکره با شرکت چینی گوچین برای اکتشاف و توسعه منابع لیتیوم در این کشور است و نمایندگان این شرکت از تمایل خود برای سرمایه گذاری ۱۰ میلیارد دلاری در معادن لیتیوم افغانستان خبر داده‌اند. برآوردها حاکی از آن است که سرمایه‌گذاری مذکور در صورت اجرایی شدن، بیش از ۱۲۰ هزار شغل مستقیم و یک میلیون شغل غیر مستقیم در این کشور ایجاد می‌کند. افزون بر آن، این شرکت طی هفت ماه گذرگاه سالنگ را تعمیر و یک تونل دیگر را نیز حفر خواهند نمود. علاوه بر آن، این شرکت تاکید نموده است که علاوه بر استخراج لیتیوم، برای فرآوری آن نیز جاده کومار-لغمان را آسفالت و یک نیروگاه برقی آبی نیز در این منطقه خواهندساخت.

در آوریل سال۲۰۲۳، چین گانگ و بلاول بوتوزرداری، وزرای امورخارجه چین و پاکستان خبر از مشارکت افغانستان در طرح کمربند -راه  چین و افزایش سطح همکاری‌های اقتصادی – عمرانی با کابل را دادند. در همین راستا  طرفین خبر از برگزاری یک مناقصه برای ساخت خط‌آهن کراچی – مزارشریف دادند.  علاوه‌برآن وزرای خارجه دو کشور بر لزوم آزادسازی دارایی‌های مالی افغانستان در خارج از کشور تأکید کردند.  لازم به ذکر است که در شرایط کنونی بیش از ۹ میلیارد دلار از ذخایر بانک مرکزی افغانستان که در خارج از کشور نگهداری می‌شود به دلیل نگرانی از استفاده از منابع مالی برای فعالیت‌های تروریستی مسدود شده است. با مشارکت کابل در طرح کمربند – راه، امکان سرمایه‌گذاری چندین‌میلیون‌دلاری پکن در پروژه‌های زیربنایی افغانستان فراهم می‌شود. پکن به دلیل رقابت با سایر قدرت‌های بزرگ جهانی، خواهان به‌حداقل‌رساندن نقش آنها در منطقه و افغانستان و رسیدن به توازن قدرت با آنهاست، ازاین‌رو درصدد جلب‌اعتماد افغانستان برآمده و خواستار عبور این طرح از افغانستان است.

در ۸ ژوئیه ۲۰۲۳، معاون نخست وزیر طالبان خبر از توافق دولت طالبان با شرکت تولید و سرمایه گذاری  معادن چین دال بر سرمایه گذاری ۳۵۰ میلیون دلاری این شرکت در بخش‌های مختلف اقتصاد افغانستان همچون صنعت برق،صنایع سیمان و… داد. بنا به اخبار منتشر شده،  نمایندگان این شرکت متعهد گشتند که در گام نخست ۳۵۰ میلیون دلار در افغانستان سرمایه گذاری نمایند و سایر شرکتهای چینی را نیز تشویق به سرمایه گذاری در این کشور نمایند؛ از سوی دیگر مقامات طالبان نیز متعهد به حفاظت از سرمایه‌های مادی و انسانی چین در افغانستان شده اند.

جمع بندی و نتیجه گیری

همان گونه که ذکر گردید، پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و به‌قدرت‌رسیدن مجدد طالبان در این کشور، چینی‌های علاقه زیادی برای گسترش مراودات اقتصادی با طالبان از خود نشان داده‌ و در این راستا اقدام به سرمایه‌گذاری‌های فراوانی در بخش‌های مختلف اقتصاد افغانستان نموده‌اند. در شرایط کنونی طالبان با توجه به مشکلات اقتصادی فراوانی که با آن مواجه است، از حضور شرکت‌های چینی در افغانستان استقبال می‌کند؛ از سوی دیگر چین نیز بنا به دلایل مختلفی همچون رقابت با آمریکا و هندوستان ، مزایای اقتصادی و گسترش نفوذ سیاسی – اقتصادی خود در منطقه، در پی گسترش روابط تجاری خود با افغانستان است. به نظر می‌رسد که باتوجه ‌به  موارد ذکر شده، حضور اقتصادی چین در افغانستان در آینده گسترش یابد. در این راستا لازم است که مقامات کشورمان نیز باتوجه‌به  نیاز افغانستان به سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی، وجود مرز طولانی میان دو کشور و قرابت‌های فرهنگی- تاریخی میان ایران و افغانستان، در پی گسترش روابط اقتصادی ایران و افغانستان و استفاده از فرصت‌های اقتصادی این کشور باشند. از جمله حوزه‌هایی که ایران می‌تواند در افغانستان سرمایه گذاری نماید، می‌توان به سرمایه گذاری در منابع نفت و گاز و صنعت برق این کشور اشاره نمود. علاوه برآن استفاده از ظرفیت‌های مغفول مانده بندر چابهار برای ترانزیت کالا به افغانستان می‌تواند در گسترش روابط تجاری ایران و افغانستان بسیار حائز اهمیت باشد.