وضعیت اضطراری در ازبکستان

به‌‌دنبال بروز ناآرامی‌‌های گسترده در جمهوری ازبکستان در روزهای اخیر بر سر طرحی که با هدف سلب خودمختاری از یک منطقه این کشور صورت گرفته بود، رئیس‌‌‌‌جمهوری ازبکستان روز یکشنبه ۱۲تیرماه تایید کرد که این اعتراضات کشته‌هایی برجای گذاشته است. رهبر مخالفان ازبکستان که در تبعید زندگی می‌‌کند، نیز روز یکشنبه گفت دست‌‌کم پنج تن کشته شده‌‌اند.

خبرگزاری‌‌های بین‌‌المللی از زخمی‌‌های زیاد خبر داده‌‌اند. برخی گزارش‌های تاییدنشده شمار مجروحان را «هزاران» تن ذکر کرده است. گزارش بی‌بی‌سی در روز دوشنبه ۱۳ تیرماه نیز حاکی است که مقامات در منطقه خودمختار قره‌‌قالپاقستان در ازبکستان می‌‌گویند که هزاران نفر در پی ناآرامی‌های روز جمعه مجروح شده و در بیمارستان تحت مداوا هستند. وزیر بهداشت منطقه گفت که بیمارستان‌‌های شهر نوکوس، پایتخت منطقه قره‌‌قالپاقستان، مملو از زخمی‌‌هاست. ناآرامی‌‌ها در این منطقه خودمختار زمانی آغاز شد که دولت مرکزی ازبکستان دست به تغییراتی در قانون اساسی زد که حق قره‌‌قالپاقستان را برای جدایی از ازبکستان را از بین می‌‌برد. اما پس از وقوع ناآرامی‌‌ها شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان اعلام کرد که این طرح اجرا نمی‌‌شوند.

با این حال وی روز یکشنبه در دیدار با نمایندگان محلی، نیروهای بدخواه را متهم به تلاش برای بی‌‌ثبات کردن و تضعیف وضعیت در این کشور آسیای مرکزی کرد. او سازمان‌دهندگان تظاهرات را متهم کرد که در تلاش بودند تا با «تسخیر ساختمان‌های ارگان‌های دولتی محلی» به سلاح دست پیدا کنند. میرضیایف گفت که «این افراد با استفاده از برتری در نفرات، به ماموران و مجریان قانون حمله کردند و آنها را به‌شدت مورد ضرب و شتم قرار دادند و جراحات شدیدی وارد کردند.» او ابراز تاسف کرد که هم «ماموران اجرای قانون» و هم غیرنظامیان تلفات داده‌‌اند. با این حال، میرضیایف به شمار دقیق کشته‌ها و مجروحان اشاره نکرد.

همچنین «پولاد آخونوف» رهبر تبعیدی ازبک که در سوئد زندگی می‌‌کند، به رویترز گفت: گزارش‌های تایید نشده از کشته شدن ده‌ها تن حکایت دارد؛ ولی تا به‌‌حال مرگ پنج نفر تایید شده است. به گفته آخونوف، وضعیت اضطراری که حکومت ازبکستان برقرار کرده، بر تبادل اطلاعات اینترنت اثر منفی گذاشته است. ناآرامی‌‌ها پس از آن رخ داد که حکومت در نظر داشت از طریق تغییراتی در قانون اساسی، شرایط خودمختاری منطقه قره‌‌‎قالپاقستان را در بخش شمال غربی ازبکستان، سلب کند. حکومت تاشکند خواسته بود که اصلاحیه قانون اساسی را به زودی از طریق «همه‌‌پرسی» نهایی کند.

به گزارش خبرگزاری‌‌ها، حکومت شوکت میرضیایف نظر به خیزش مردم، روز ۱۱ تیر اعلام کرد که این طرح را کنار گذاشته است. خود او روز شنبه به محل رسید و قول داد اقداماتی که وضعیت منطقه را تضعیف کند، انجام نشود. دولت تاشکند از ۱۱ تیر به مدت یک ماه وضعیت اضطراری تعیین کرده است تا «امنیت» شهروندان و ثبات و نظم حفظ شود. در این یک ماه مردم دراین خطه حق تردد از ساعت ۹شب تا هفت صبح را ندارند. دولت محلی قره‌‌قالپاقستان نیز گفته است که پلیس شماری از رهبران معترضان را شناسایی و بازداشت کرد. گزارش‌های تایید نشده حاکی است که دولت‌‌مراد تاجی‎مرادف، رهبر قره‌‌قالپاق‌‌های خواهان جدایی و استقلال که به تظاهرات در شهر نوکوس، مرکز قره‌‌قالپاقستان، فراخوان داده بود، در میان بازداشتی‌‌ها است.

ناآرامی‌‌های ازبکستان دومین رویداد از این نوع در یکی از نظام‌‌های خودکامه آسیای میانه در ماه‌های گذشته است. حکومت قزاقستان نیز ۶ماه پیش اعتراضات مردمی در این کشور را سرکوب کرد. قزاقستان هم مانند ازبکستان، در آستانه برگزاری همه‌‌پرسی اصلاح قانون اساسی، با ناآرامی مردمی روبه‌رو شد. دی ماه پارسال که روسیه هنوز به اوکراین حمله نکرده بود، ولادیمیر پوتین نظامیان روسیه را برای کمک به رژیم قزاقستان، راهی این کشور هم‌‌پیمان خود کرد. در این میان، دولت قزاقستان روز ۱۲تیر در بیانیه‌‌ای از اقدامات حکومت شوکت میرضیایف در برخورد با رویدادهای قره‌‌قالپاقستان حمایت کرد و رژیم او را «دوست راهبردی» نامید. قره‌‌قالپاقستان در چارچوب حکومت شوروی، ابتدا بخشی از قزاقستان بود و سپس قسمتی از قرقیزستان شد. اما از سال۱۹۳۶ که ازبکستان نیز خود هنوز بخشی از شوروی بود، به این جمهوری ضمیمه شد.

در پی فروپاشی شوروی و تشکیل جمهوری‌‌های متعدد، قره‌‌قالپاقستان به‌عنوان یک جمهوری خودمختار در ازبکستان تثبیت شد و در ۳۰ سال گذشته حکومت مستقل و پارلمان خود را داشته است. این منطقه وسیع و کم جمعیت که بخشی از سرزمین تاریخی خوارزم را تشکیل می‌‌دهد، تنها ۲میلیون تن از ۳۶ میلیون مردم ازبکستان را در خود جای داده اما منابع غنی دارد. حدود یک‌سوم از اهالی قره‌‌قالپاقستان ازبک هستند؛ اما یک‌سوم نیز که قره‌‌قالپاق نامیده می‌‌شوند، اشتراکات زبانی و فرهنگی زیادی با قزاق‌‌ها دارند. یک‌سوم بقیه ساکنان از قومیت‌‌های دیگر مانند تاتارها، تاجیک‌‌ها و روس‌‌ها هستند. فعالیت استقلال‌‌طلبان قره‌‌قالپاق در دوره اخیر افزایش یافته و آنها در مظان اتهام تلاش برای کسب حمایت کشورها و نهادهای خارجی مانند ترکیه یا یارگیری از میان گروه‌های ملی‌‌گرای قزاق هستند.

 ازبکستان به‌عنوان یکی از بسته‌ترین جمهوری‌‌های اتحاد جماهیر شوروی سابق، شهرت دارد که هر شکلی از مخالفان را سرکوب می‌‌کند. قره‌‌قالپاقستان منطقه‌ای عمدتا بیابانی در نزدیکی دریای آرال است که کمتر از ۲میلیون نفر جمعیت دارد و به‌صورت خودمختار اداره می‌‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که پلیس و ارتش پس از اعلام وضعیت فوق‌العاده در قره‌‌قالپاقستان در حال گشت‌زنی در خیابان‌‌های نوکوس هستند. پولاد آخونوف، یک سیاستمدار مخالف ازبکستان در تبعید گفت که مردم به‌دلیل وضعیت اضطراری قادر به جابه‌جایی و کسب آخرین خبرها نیستند. آخونوف که رئیس حزب اپوزیسیون برلیک است، گفت بیم آن وجود دارد که این وضعیت به یک درگیری قومی بین ازبک‌‌ها و قره‌‌قالپاق‌‌ها تبدیل شود. به نوشته خبرگزاری فرانسه، مردم قره‌‌قالپاق یک جامعه اقلیت در ازبکستان هستند که در قره‌‌قالپاقستان ساکن و ترک‌‌تبار هستند که به زبان قره‌‌قالپاقی صحبت می‌‌کنند.

آخونوف که در سوئد زندگی ‌‌می‌‌کند به خبرگزاری رویترز گفت: «هنوز تجمعات در بسیاری از مکان‌‌ها ادامه دارد.» وی ادامه داد: «به‌طور کلی، من فکر می‌‌کنم که اوضاع در حال تثبیت است؛ اما نوع دیگری از خطر وجود دارد. گزارش‌هایی از وقوع درگیری‌‌های قومی بین قره‌‌قالپاق‌‌ها و ازبک‌‌ها وجود دارد.» به گفته وی «وضعیت می‌‌تواند به سرعت از کنترل خارج شود و این دیگر درخصوص وضعیت استقلال قره‌‌قالپاقستان نیست، بلکه درباره درگیری بین قره‌‌قالپاق‌‌ها و ازبک‌‌ها خواهد بود که این اتفاق خطرناک‌‌ترین چیز است.» خبرگزاری فرانسه همچنین گزارش کرد که ویدئوهایی از کشته و مجروح شدن معترضان در ناآرامی‌‌ها دیده شده که احتمال تلفات زیاد معترضان در سرکوب‌‌های دولت مرکزی ازبکستان را افزایش داده است.