استفاده روسیه از اهرم امنیت غذایی

 #اختصاصی

به قلم: مهدی نوری چورتی؛ دانشجوی دکتری مطالعات روسیه و پژوهشگر ایراس

جنگ در هر نقطه‌ای که اتفاق بیفتد، ناامنی غذایی را تشدید می‌کند. تأثیر درگیری‌ها بر امنیت غذایی معمولاً محلی، ملی یا منطقه‌ای است. برای مثال، درگیری در غزه منجر به فروپاشی زنجیره‌های تامین غذا در آنجا شده است، به طوری که کل جمعیت به کمک‌های غذایی اضطراری نیاز دارند و بسیاری در معرض خطر قحطی هستند.

از زمانی که روسیه به اوکراین حمله کرد، امنیت غذایی نه تنها در داخل اوکراین، بلکه تا حدی در سرتاسر جهان تحت تأثیر قرار گرفته است. بخش کشاورزی اوکراین به عنوان یک جبهه اصلی در جنگ روسیه باقی مانده است، زیرا روسیه به مزایای کاهش تولید محصولات غذایی اوکراین پی برده است. کشاورزی منبع اصلی درآمد اوکراین است که ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) و ۴۱ درصد از درآمد صادراتی آن را قبل از جنگ تأمین می‌کرد. خسارات بخش کشاورزی اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۳ حدود ۴۰٫۲ میلیارد دلار برآورد شده است. این وضعیت تقریباً در طول سال افزایش یافت زیرا روسیه به طرح غلات دریای سیاه در جولای ۲۰۲۳ پایان داد و بلافاصله حملات به زیرساخت‌های کشاورزی اوکراین را تشدید کرد. شرایط ناامن در دریای سیاه، اوکراین را وادار کرده است تا صادرات بیشتری را از طریق کشورهای همسایه اتحادیه اروپا از طریق زمینی انجام دهد، که منجر به اختلافات تجاری می‌شود و حمایت یکپارچه اروپا از اوکراین را تهدید و منابع اتحادیه اروپا را در آنجا کاهش می‌دهد. (۱)

انتظار می‌رفت تا پایان سال ۲۰۲۳، اوکراین تقریباً ۳۷٫۶ میلیون تن غلات صادر کرده باشد که تقریباً ۲۵٫۵ درصد کاهش نسبت به سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد، آخرین برداشتی که تحت تأثیر جنگ قرار نگرفت که این امر به افزایش صادرات روسیه کمک کرده است. در فصل رشد ۲۰۲۳-۲۰۲۴، انتظار می‌رود روسیه رکورد جهانی صادرات ۵۰ میلیون تن گندم را به ثبت برساند که ۲۸ درصد بیشتر از صادرات روسیه قبل از جنگ و بیش از چهار برابر بیشتر از صادرات اوکراین در سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۴ است. (۲)

در حالی که سهم بازار کشاورزی اوکراین کاهش یافته است، سهم روسیه در جنوب جهانی گسترش یافته است. قبل از تهاجم روسیه، ۳۳ کشور، از جمله بسیاری از کشورهای خاورمیانه، شمال آفریقا و جنوب صحرای آفریقا، ۳۰ درصد یا بیشتر گندم خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کردند. بر اساس برآوردهای غیررسمی، صادرات روسیه به خاورمیانه، شمال آفریقا و شرق آفریقا از زمان حمله روسیه به اوکراین افزایش یافته است. (۳)

با افزایش آشکار، مسکو قصد دارد مواد غذایی خود را با نفوذ مبادله کند. در اوایل سال ۲۰۲۲، دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهور سابق روسیه، خاطرنشان کرد که غذا، ابزار “سکوت” روسیه است. در اواسط سال ۲۰۲۳، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، اعلام کرد روسیه «ظرفیت جایگزینی غلات اوکراینی را دارد»، زیرا انتظار می‌رفت برداشت روسیه دوباره امسال عالی باشد.

تلاش‌های روسیه برای اعمال نفوذ از طریق غذا با موفقیت روبرو شده است. در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، چندین کشوری که به قطعنامه‌های سازمان ملل در محکومیت تجاوز روسیه رای منفی دادند، کشورهایی بودند که برای واردات گندم بیشتر به روسیه متکی بودند. حتی بیشتر کشورهایی که به گندم روسیه متکی بودند «حصار نشینان» بدنام نامیده می‌شدند و به طور کامل از رای دادن خودداری کردند. (۴)  رهبران بسیاری از این کشورها روایت‌های روسیه مبنی بر اینکه کشورهای غربی صادرات مواد غذایی و کود روسیه را تحریم کرده‌اند و باعث ضربه زدن به مردم روسیه شده‌اند را تکرار کردند.

جنگ، باعث افزایش ناامنی غذایی جهانی شده است. یک کشور ممکن است برای نیازهای مختلف، مانند انرژی یا تسلیحات، به واردات متکی باشد، اما اختلال در تامین مواد غذایی می‌تواند فوراً نارضایتی عمومی را برانگیزد، و گاهی اوقات تهدیدی برای تسلط رهبران پرقدرت باشد. حوادث سال‌های اخیر این موضوع را تقویت و رهبران را مشتاق به تامین منابع وارداتی، حتی (یا به ویژه) از کشورهایی مانند روسیه کرده است.

علی‌رغم تلاش‌های روسیه برای خرید نفوذ از طریق غذا، سایر کشورهای جنوب جهانی علناً از اختلالات روسیه در بازارهای جهانی کشاورزی، به‌ویژه تصمیم مسکو در جولای ۲۰۲۳ برای پایان دادن به طرح غلات دریای سیاه، انتقاد کرده‌اند. یک مقام ارشد کنیایی این تصمیم را یک “خنجر از پشت” خواند، در حالی که رهبران بسیاری از کشورهای دیگر از جمله مصر، آفریقای جنوبی، هند، چین و ترکیه و همچنین ازعلی عسومانی، رئیس اتحادیه آفریقا، از پوتین خواستند که تجارت غلات از طریق اوکراین بازگشایی شود.

روسیه به جای پیوستن مجدد به طرح غلات دریای سیاه، از اتکای کشورهای ناامن غذایی به منابع روسیه برای افزایش صادرات خود استفاده کرده است. در سپتامبر ۲۰۲۳، پوتین توافقی بین روسیه، ترکیه و قطر برای انتقال یک میلیون تن غلات روسیه به «نیازمندترین کشورهای» آفریقا اعلام کرد.(۵) طبق اعلام وزارت کشاورزی روسیه، در نوامبر سال ۲۰۲۳، همانطور که پوتین در اجلاس روسیه -آفریقا در ژوئیه وعده داده بود، ارسال غلات رایگان به شش کشور آفریقایی را آغاز کرد. جمهوری آفریقای مرکزی، اریتره، مالی، سومالی و زیمبابوه – در رأی‌گیری سازمان ملل در محکومیت جنگ روسیه در اوکراین از روسیه حمایت کردند.

هنگامی که روسیه به اوکراین حمله کرد، قیمت جهانی مواد غذایی به بالاترین حد خود رسید و از این زمان، ایالات متحده کمپین دیپلماسی عمومی را رهبری کرده است تا مسکو را در این بحران مقصر بداند. از G7 گرفته تا مجمع عمومی سازمان ملل و اتحادیه آفریقا و تعاملات بی‌شماری در سطح بالا، ایالات متحده حملات روسیه به بخش کشاورزی اوکراین، محاصره صادرات غلات اوکراین و سوءتغذیه‌ای که در سراسر جهان به وجود آمده است را محکوم کرده است.

واشنگتن لفاظی خود را با بودجه و برنامه‌ریزی جدید برای رسیدگی به ناامنی غذایی فزاینده، از جمله گسترش Feed the Future به هشت کشور جدید تطبیق داده است. افزایش کمک‌های مالی به برنامه جهانی غذا (WFP) و نشان دادن ایالات متحده به عنوان اهداکننده برتر (رتبه روسیه ۴۴ در فهرست اهداکنندگان برتر برنامه جهانی غذا است) و اعلامیه وزارت خارجه ایالات متحده مبنی بر ابتکار جدیدی برای بهبود تولید محصولات مغذی در کشورهای آفریقایی، چشم انداز محصولات و خاک‌های سازگار  که تا به امروز ۱۶۰ میلیون دلار برای آن متعهد شده است، از جمله ابتکارات ایالات متحده بوده است.

هدف این طرح‌ها افزایش امنیت غذایی و تغذیه در میان آسیب‌پذیرترین افراد جهان و بهبود سیستم کشاورزی کشورهای آنها، کاهش اتکای آنها به واردات برای امنیت غذایی است. با این حال، هدف واقعی ایالات متحده برای مقابله با تاکتیک‌های روسیه از طریق کمک‌هایی برای بالا بردن امنیت غذایی مشخص نیست. به عنوان مثال، هیچ کشور Feed the Future در شمال آفریقا یا خاورمیانه واقع نشده است، جایی که سهم بازار روسیه سریع‌ترین رشد را دارد، اگرچه برخی از برنامه‌های ایالات متحده این منطقه را هدف قرار می‌دهند.

بحران جهانی امنیت غذایی امروز نه تنها مربوط به میلیون‌ها انسان در سراسر جهان است که امنیت غذایی آنها به دلیل تهاجم روسیه  بدتر شده است، بلکه به تلاش روسیه برای دستکاری   و نفوذ به این کشورها از طریق صادرات خود نیز مربوط می‌شود. با این حال، کاهش آسیب پذیری کشورها در برابر نفوذ روسیه نه تنها به خاطر کمک به این کشورها از طریق کمک‌های امنیت غذایی ایالات متحده و سایر کشورهای اروپایی، بلکه در مورد ادامه حمایت از بازیابی بخش کشاورزی اوکراین از اثرات جنگ روسیه است. ایالات متحده ابتکار تاب آوری کشاورزی (AGRI) را برای اوکراین در اواسط سال ۲۰۲۲ اعلام کرد و تا به امروز ۳۵۰ میلیون دلار برای حمایت از این طرح متعهد شده است و یکی از حامیان دوجانبه اصلی تلاش‌های مین زدایی اوکراین است. مین زدایی پیش نیازی برای شروع مجدد  فعالیت کشاورزی در هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی اوکراین است.(۶) اگرچه این کمک بخش کوچکی از بودجه مورد نیاز برای بازسازی بخش کشاورزی از حملات روسیه و حتی بخش کوچکتری از کل بودجه ایالات متحده برای تلاش‌های جنگی اوکراین است. فراتر از ادامه حمایت از قابلیت‌های دفاعی اوکراین از طریق کمک‌های نظامی قوی، تا به امروز کنگره آمریکا بودجه بیشتری را به بخش کشاورزی اوکراین اختصاص نداده است. بهبود اقتصادی اوکراین با امنیت غذایی برای میلیون‌ها نفر که برای غذا به صادرات اوکراین متکی هستند، پیوند خورده است. علاوه بر این، در مبارزه برای تأمین مخالفت بین‌المللی با روسیه و حمایت از اوکراین – به ویژه در جنوب جهانی – تأمین مالی بخش کشاورزی اوکراین صادرات اوکراین را افزایش می‌دهد و قدرت «سلاح خاموش» غذای روسیه را تضعیف می‌کند. موضوعی که بر عکس ایالات متحده و همتایانش، روسیه از آن به خوبی استفاده ابزاری کرده است.

منابع

1. Volodymyr Verbianyi and Kateryna Chursina, “Ukraine Files Complaint with WTO on EU Neighbors’ Grain Ban,” Bloomberg, September 18, 2023, https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-09-18/ukraine-to-file-wto-complaint-as-eu-neighbors-impose-grain-ban?embedded-checkout=true.
2. Експорт з України зернових, зернобобових та борошна” [Export of grain, legumes and flour from Ukraine], Ministry of Agrarian Policy and Food of Ukraine, January 2, 2024, https://minagro.gov.ua/investoram/ monitoring-stanu-apk/eksport-z-ukrayini-zernovih-zernobobovih-taboroshna; and Ministry of Agrarian Policy and Food of Ukraine, “ENG Export of Agriproducts,” Tableau, August 23, 2022, https://public.tableau.com/app/ profile/fsuw/viz/ENGExportofAgriproducts/Dashboard1.
3. FAO, Impact of the Ukraine-Russia Conflict on Global Food Security and Related Matters under the Mandate of the Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), CL 170/6 (Rome: FAO, May 2022), https://www.fao. org/3/nj164en/nj164en.pdf.
4. Matias Spektor, “In Defense of the Fence Sitters: What the West Gets Wrong about Hedging,” Foreign Affairs, April 18, 2023, https://www.foreignaffairs. com/world/global-south-defense-fence-sitters.
5. News Conference Following Russian-Turkish Talks,” President of Russia, September 4, 2023, http://en.kremlin.ru/catalog/countries/TR/events/72187
6. “U.S. Security Cooperation with Ukraine,” U.S. Department of State, December 27, 2023, https://www.state.gov/u-s-security-cooperation-with-

ukraine/.