#اختصاصی
به قلم: دکتر شهرام پیرانی؛ کارشناس حوزه اوراسیا و همکار پژوهشی ایراس
مقدمه
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، فرصت‌های جدیدی را پیش روی رهبران پکن گشود تاروابط سیاسی- اقتصادی خود را با جمهوری‌های آسیای میانه ازسر بگیرند. اگرچه جمهوری‌های نوظهور آسیای مرکزی استقلال نسبی سیاسی به دست آورده بودند، اما مجبور بودند تا سرمایه گذاری و تجارت را با کمک مالی و اقتصادی کشورهای دیگر به دست آورند؛ این امر نیز به نوبه خود موجب خلق فرصت‌های جدیدی برای توسعه سرمایه‌گذاری و تجارت با سایر رقبا در منطقه گردید. اقتصاد در حال رشد چین و سیاست تبدیل شدن به قدرت منطقه‌ای و جهانی، چین را ناگزیر از توسعه روابط با آسیای مرکزی نمود. از این رو، آسیای مرکزی در متن برنامه‌های سیاست خارجی چین قرار گرفت. از سوی دیگر، ظهور کشورهای تازه تاسیس، نگرانی‌های امنیتی چین را نسبت به بروز ناامنی در مرزهای غربی و به خصوص استان سین کیانگ تشدید کرد و حل اختلافات مرزی با کشورهای منطقه به یکی از عوامل اصلی توجه پکن به آسیای مرکزی تبدیل شد. با راه اندازی ابتکار” کمربند- راه”، اهمیت استراتژیک آسیای مرکزی در تفکر سیاست خارجی چین به دلیل موقعیت جغرافیایی و نزدیکی آن به منطقه خودمختار سین کیانگ( به عنوان هسته مرکزی ابرپروژه کمربند- راه) افزایش یافته است. می‌توان گفت که خیزش چین مهم ترین متغییر در تحولات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک آسیا در دوران پساجنگ سرد بوده است. منطقه آسیای مرکزی با توجه به اهمیت آن همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ بوده است و در آینده این منطقه نیز، تبعات احتمالی قدرت یابی چین بیش از هر متغیر دیگری اهمیت دارد. در میان کشورهای آسیای مرکزی نیز اهمیت قزاقستان انکارناپذیر است. این کشور نه تنها پتانسیل تبدیل شدن به قطب اصلی حمل و نقل و تدارکات بین المللی در امتداد پروژه کمربند- راه راداراست، بلکه مهم ترین شریک سین کیانگ در مسائل امنیتی- اقتصادی است، به نحوی که حجم تجارت سین کیانگ با قزاقستان به تنهایی معادل حدود ۳۰ درصد از کل حجم تجارت خارجی این منطقه است.
دلایل اهمیت قزاقستان برای چین
از منظر دیپلماسی قدرت‌های بزرگ، سیاست‌گذاران چینی همیشه اهمیت ژئوپلیتیکی قزاقستان را به دلیل موقعیت استراتژیک این کشور بین چین و روسیه در نظر گرفته‌اند. محقق برجسته چینی” ژینگ گوانگ چنگ”، قزاقستان را” حائل استراتژیک” بین دو قدرت اصلی اوراسیا توصیف می‌کند. علاوه بر این، قزاقستان به‌عنوان پل ارتباطی چین به آسیای مرکزی و منابع انرژی آن است، به‌نحوی‌که تمام خطوط لوله انتقال نفت و گاز آسیای مرکزی به چین از قزاقستان عبور می‌کنند و از قلمرو قزاقستان ۱۱ مسیر بین‌قاره‌ای، ۵ مسیر ریلی و ۶ بزرگراه عبور می‌کند. علاوه بر این، قزاقستان، نزدیک‌ترین شریک مسکو در منطقه و از بنیان‌گذاران اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که موردتوجه پکن نیز است. دولت قزاقستان موافقت خود را با ادغام برنامه توسعه زیرساخت‌های خود تحت عنوان” نورلی ژول” (راه روشن) در کمربند اقتصادی جاده بین سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۱۹ اعلام داشت. این برنامه بر ارتباط زیرساخت‌ها و همچنین همکاری صنعتی در زمینه‌هایی مانند متالوژی، کشاورزی، صنایع شیمیایی، تولید ماشین‌آلات متمرکز شده بود. در مواجهه با کمبود سرمایه داخلی برای برنامه‌های توسعه‌ای، چین به نجات‌بخش برنامه” راه روشن” قزاقستان تبدیل شد.
بنا به دلایل ذکر شده می‌توان گفت که تصادفی نیست که رئیس‌جمهور چین قزاقستان را برای اعلام طرح جاده ابریشم جدید در سخنرانی تاریخی خود انتخاب کرده باشد، زیرا قزاقستان برای طرح “شی جین‌پینگ” با ترکیبی از دلایل ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی بسیار حائز اهمیت است.
نقش سازمان همکاری شانگهای در همگرایی چین و قزاقستان
مهم‌ترین بستر همگرایی امنیتی قزاقستان با چین در موضوعات امنیتی آسیای مرکزی، سازمان همکاری شانگهای است. این سازمان در واقع ابزاری برای چین است تا از طریق آن با یافتن متحدینی همچون قزاقستان، مبارزه با سه نیروی اهریمنی در منطقه یعنی” تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی را پیش برد. حضور چین در این سازمان و همکاری با کشورهایی همانند قزاقستان، بخشی از تلاش این کشور برای ایجاد ثبات در محیط پیرامون چین و مشروعیت‌بخشی به مواضع چین در مسائل مهم بین‌المللی می‌باشد. چین از جمله دولت‌هایی است که خواهان تجدیدنظر در امور بین‌المللی هستند و به دنبال فراهم‌آوردن یک نظم چندقطبی در امور بین‌المللی هستند. در سطح منطقه‌ای نیاز تمایل کشورهایی همچون قزاقستان برای تأمین امنیت آسیای مرکزی و عضویت آنها در پیمان شانگهای، باعث وابستگی امنیتی – دفاعی آنها به چین می‌گردد. در ناآرامی‌های سال گذشته قزاقستان، پکن آمادگی خود را برای کمک به این کشور برای حفظ امنیت و ثبات اعلام نمود.
نفوذ اقتصادی چین در قزاقستان
بسیاری از اقتصادهای جهان امروزه با مشکلاتی در حوزه جذب سرمایه مواجه هستند و قزاقستان نیز به دلیل وضعیت دشوار و ژئوپلیتیک خاص خود از این امر مستثنی نیست؛ از سوی دیگر در چین نیز منابع مالی قابل‌توجهی وجود دارد که مقامات بلندپایه این کشور به طور فعال به دنبال سرمایه‌گذاری در مناطقی هستند که نتیجه سرمایه‌گذاری با بازدهی بیشتری همراه باشد. مزیت عمده همکاری با سرمایه‌گذاران چینی، دسترسی به فناوری‌ها و دارایی‌های پیشرو است که در مراحل ابتدایی توسعه برای شرکت‌های نوظهور امکان کنارآمدن با مشکلات مالی موجود و انجام تعهدات خود به شرکای داخلی و خارجی را فراهم آورده است. به طور مثال بیش از سه سال طول کشید تا بانک توسعه آسیایی اعلام کرد که پروژه راه‌آهن آستانه را اجرا نخواهد کرد، اما همین پروژه به‌سرعت در چارچوب طرح کمربند – راه چین تأمین اعتبار شد.
کمربند اقتصادی جاده ابریشم مهم‌ترین طرح اقتصادی چین برای کشور قزاقستان است. این طرح به‌وسیله رئیس‌جمهور چین در سال ۲۰۱۳ و در قزاقستان معرفی شد. مهم ترین ابعاد این طرح عبارتند از:۱- تقویت همکاری‌های سیاسی که منجر به همکاری‌های اقتصادی می‌شود؛۲-تقویت همکاری‌های ارتباطی یا ایده اصلی تاسیس راهروی حمل و نقل از پاسیفیک تا دریای بالتیک و از آسیای مرکزی تا اقیانوس هند که در نهایت به شبکه ارتباطی بین شرق، غرب و جنوب آسیا منجر می‌شود؛۳-تقویت امکانات تجاری با هدف کاهش موانع تجاری؛۴- تقویت همکاری‌های پولی و ارزی؛۵-تقویت رابطه مردم و مردم.
در سال‌های اخیر چین به بزرگ‌ترین شریک اقتصادی قزاقستان تبدیل شده است، به‌نحوی‌که حجم تجارت دو کشور در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۴/۱۵ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۲ با ۳۴ درصد افزایش به ۱/۲۴ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۳ به بیش از ۳۱ میلیارد دلار رسیده است که در حدود ۲۰ درصد از حجم کل تجارت قزاقستان می‌باشد.
از زمان به‌قدرت‌رسیدن “قاسم ژومارت توکایف” در سال ۲۰۱۹، روابط دو کشور به طور مداوم در حال گسترش بوده است. توکایف علاقه‌مند به گسترش و تقویت روابط استراتژیک میان دو کشور است. در اواخر ماه جولای ۲۰۱۹ بیش از ۲۷۸۳ شرکت با سرمایه چین در قزاقستان به ثبت رسید که ۱/۱ هزار مورد از آنها در حال فعالیت هستند و ۵۵ پروژه کلیدی همکاری میان دو کشور با سرمایه ۴/۲۷ میلیارد دلار در دست اجرا است که ۱۵ مورد از آنها به طور رسمی به بهره‌برداری رسیده‌اند. مهم‌ترین این پروژه‌ها عبارت‌اند از:
- تولید سیمان DanAke llp توسط شرکت سیمان Gezhouba چین که در دسامبر سال ۲۰۱۸ راه اندازی شد. سرمایه گذاری آن بالغ بر۱۷۸ میلیون دلار بوده و به واسطه آن برای ۲۲۶ نفر شغل ایجاد شده است.
- تولید خودرو‌های JAC به روش مونتاژ؛ این کار مرحله‌به‌مرحله به اجرا گذاشته شده است: مرحله اول در سال ۲۰۱۵، مرحله دوم در سال ۲۰۱۷ و مرحله بعدی در سال ۲۰۱۹ بوده است. حجم سرمایه گذاری انجام شده بالغ بر ۲۲ میلیون دلار بوده و ۳۵۰جایگاه شغلی را ایجاد کرده است.
- ایجاد پروژه بندر خشک در قلمرو منطقه ویژه اقتصادی خورگاس توسط شرکت گروه هلدینگ بندر لیان یون گانگ، شرکت خطوط حمل‌ونقل دریایی اوسکو که حجم سرمایه‌گذاری آن بالغ بر ۷۶ میلیون دلار بوده است و شرکت‌های چینی در حدود ۲۴ درصد از سهام این بندر و منطقه ویژه خورگاس را به دست آورده‌اند.
- حوزه بعدی که چین در قزاقستان سرمایه‌گذاری نموده است، احداث خطوط لوله نفت است. در این چارچوب چین اقدام به ساخت خط لوله انتقال نفت چین – قزاقستان به طول ۲۸۰۰ کیلومتر نمود که این خط لوله باعث انتقال منابع نفت قزاقستان به آلاشانکودر مرز با چین می‌گردد. این خط لوله نه تنها باعث بهبود صادرات نفت قزاقستان گردید، بلکه چین را قادر می‌سازد تا به طور مستقیم و بدون واسطه از آسیای مرکزی نفت وارد کند.
- در حوزه گاز نیز چین خط لوله گاز موسوم به آسیای مرکزی را احداث کرده، خط لوله‌ای که از ترکمنستان آغاز می‌شود و در این مسیر به منابع گازی سه کشور ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان وصل می‌شود. با احداث این خط لوله، از سال ۲۰۱۷ قزاقستان اقدام به صادرات گاز به چین نمود. در نتیجه احداث خطوط لوله نفت و گاز، زیرساخت‌های انرژی منطقه به چین پیوند خورد و باعث ایجاد وابستگی متقابل کشورهای منطقه (خصوصاً قزاقستان) به چین گردید.
- شرکت ملی نفت چین ۵۰ درصد از سهام شرکت” مانگیستامونیا گاز” را با اعطای ۱۰ میلیارد دلار وام تصاحب نموده است. این شرکت مجوز اکتشاف ۱۵ میدان نفت و گاز در قزاقستان و میدان‌های نفتی در منطقه درای خزر را دارد و تولید آن در سال گذشته میلادی به بیش از ۵۰ میلیون بشکه رسید. میزان ذخیره گاز این شرکت ۴۱ میلیارد و هشتصد میلیون متر مکعب گاز طبیعی برآورد می‌شود. از آن گذشته این شرکت ۳۶ میدان نفتی و گازی در اختیار دارد که ذخیره نفت آنها ۵۰۰ میلیون بشکه است. چین با خرید این شرکت قصد دارد بخشی از نیازهای آتی خود را از این منابع تامین نماید.
چین بیش از یک‌چهارم از سرمایه‌گذاری‌های دیپلماسی مالی خود را به کشور قزاقستان هدایت کرده است و میزان سرمایه‌گذاری‌های انجام شده بر روی این پروژه‌ها در حدود ۷/۷ میلیارد دلار است که ضمن ایجاد فرصت‌های شغلی فراوان، موجب بهبود شرایط اقتصادی و درآمدهای مالیاتی فراوان برای قزاقستان شده است. بر اساس نوع فعالیت‌های اقتصادی، بیشترین حجم سرمایه گذاری‌های صورت گرفته در زمینه‌های حمل و نقل و انبار داری، معدن، صنایع تولیدی و ساخت و ساز متمرکز شده است.
در ۱۴ آگوست ۲۰۲۳،نخستین همایش تجاری قزاقستان- چین درآستانه، پایتخت قزاقستان، برگزار گردید. هدف این همایش که توسط انجمن گسترش تجارت قزاقستان-چین و انجمن خدمات عرضه متقابل و با حضور ۲۰۰ سرمایه گذار از شیان( بزرگ ترین مرکز اقتصادی-صنعتی چین) برگزار گردید، بررسی فرصت‌های سرمایه گذاری چین در قزاقستان و ارائه راهکارهایی برای افزایش آن بود.
بانک توسعه قزاقستان و بانک توسعه دولتی چین در فوریه ۲۰۲۳ توافق نامه ای را در راستای سرمایه گذاری تا سقف ۳۰۰ میلیون دلار در پروژه‌های تولیدی قزاقستان به امضا رساندند. سرویس مطبوعاتی بانک قزاقستان اعلام کرد اولویت با پروژه‌های خواهد بود که” کالاهایی با ارزش افزوده متوسط و بالا و هچنین دارای سهم بالایی از محتوی محلی” را تولید کنند. از سوی دیگر توکایف در نشست سران آسیای مرکزی و چین که در فوریه ۲۰۲۳ در شیان برگزار گردید بر سرمایه گذاری شرکت‌های چینی در اقتصاد قزاقستان، اصلاحات و تنوع اقتصادی کشورش تاکید ویژه کرد. در حاشیه این نشست دو کشور قرارداد تجاری ۲۲ میلیارد دلاری امضا و برای افزایش تجارت دو جانبه به ۴۰ میلیارد دلار برنامه ریزی کردند. لازم به ذکر است که در نتیجه افزایش همکاری‌ها میان دو کشور، تقاضا برای استخدام متخصصان مسلط به زبان ماندارین در میان کارفرمایان در قزاقستان افزایش یافته است.
قدرت نرم؛ ابزار هوشمند نفوذ چین در قزاقستان
“آنتون بوگانکو”، پژوهشگر برجسته چینی ابزارهای قدرت نرم چین را به سه دسته تقسیم می‌کند: نخستین مورد تبلیغات کلاسیک چین از طریق رسانه‌ها و فضای رسانه‌ای است که از طریق وسایل ارتباط‌جمعی همچون تلویزیون، اینترنت و… صورت می‌پذیرد؛ ابزار دوم از طریق آموزش زبان چینی و دانشجویان قزاقستانی است که برای ادامه تحصیل به چین اعزام می‌شوند. مطالعه انجام شده توسط “ژانیبک آرینوف”، دانشیار دانشکده مدیریت دانشگاه نظربایف قزاقستان حاکی از تأثیرات مثبت دانشجویان و فارغ‌التحصیلان قزاقی است که در دانشگاه‌های چین ادامه تحصیل داده‌اند، می‌باشد. این افراد پس از فراغت از تحصیل عمدتاً در شرکت‌های چینی واقع در قزاقستان مشغول به کار می‌گردند و نحوه عملکرد آنها به‌گونه‌ای بوده که باعث تغییر و تعدیل نگرش‌های منفی شهروندان قزاق نسبت به چین شده است. لازم به ذکر است که در حال حاضر بیش از ۱۵۰۰۰ دانشجوی قزاقستانی در دانشگاه‌های معتبر چین مشغول به تحصیل هستند.
در همین راستا در ۱۴ اکتبر سال ۲۰۲۳، اولین مجمع همکاری‌های مشترک دانشگاهی چین- آسیای مرکزی با حمایت وزارت خانه‌های آموزش و پرورش چین و قزاقستان در دانشگاه فارابی قزاقستان برگزار گردید. هدف از شکل گیری این مجمع ایجاد بستری مناسب برای تبادل تجارب و همکاری‌های علمی طرفین در چارچوب طرح” کمربند- راه” چین است.
به عقیده بوگانکو مؤلفه سوم به اصول سیاست خارجی چین مبنی بر عدم مداخله در امور داخلی کشورهای مختلف بازمی‌گردد. بسیاری از شهروندان و سیاستمداران قزاقستانی نسبت به نیات چین بدبین هستند و نگران دخالت چین در امور داخلی کشور خود و تسلط آنها بر همه جنبه‌های زندگی خود هستند. مقامات چینی نیز با درک این نگرانی‌ها، سعی در رفع این نگرانی‌ها دارند و بارها اعلام داشته‌اند که چین فارغ از نوع سیستم حکومتی قزاقستان و با احترام به مواردی همچون حسن هم‌جواری و عدم مداخله در امور داخلی این کشور سعی در گسترش روابط خود با این کشور دارد.
چشم‌انداز آینده و تأثیر آن بر ایران
به‌رغم گسترش روابط سیاسی – اقتصادی قزاقستان و چین در سال‌های اخیر، عوامل متعددی همچون شکست برخی پروژه‌های مربوط به ابتکار کمربند – راه در قزاقستان، آشکارشدن فساد و رسوایی‌های مالی در میان مقامات قزاق و تداوم حضور پررنگ روسیه در قزاقستان باعث شده که چشم‌انداز آینده نفوذ لابی‌های چین در قزاقستان در‌هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. به‌عنوان نمونه طرح گسترش بندر خورگاس به دلیل طرح اتهاماتی مبنی بر فساد و قاچاق علیه قزاقستان در ارتباط با محموله‌های ترانزیتی، با مشکل مواجه شده است. یا به طور مشابه، برملاشدن فساد دیگری در میان مقامات قزاقستان در زمینه ساخت قطار ریلی سبک چینی در آستانه باعث شده که تکمیل این پروژه تا چند سال به تعویق بیفتد. به‌رغم موارد ذکر شده، شواهد حاکی از تمایل و عزم رهبران دو کشور برای تقویت و گسترش همکاری‌های دوجانبه است. به نظر می‌رسد رهبران چین تلاش کنند تا با بازبینی برنامه‌های خود، اشکالات پیش‌آمده را برطرف نمایند و سعی نمایند تصویر مثبتی از خود در میان اذهان عمومی قزاق‌ها ایجاد نمایند. لازم به ذکر است که راهبرد عمومی چین در نقاط مختلف جهان، عدم دخالت در امور داخلی کشورهای مختلف بوده و همین امر باعث شده که سرمایه‌گذاری چین در کشورهای مختلف جهان همچون افغانستان تحت حاکمیت طالبان، کشورهای آفریقایی و.. با استقبال رهبران آن کشورها مواجه گردد.
از سوی دیگر ویژگی‌های سیاست خارجی قزاقستان همچون واقع‌گرایی، غیرایدئولوژیک بودن و اولویت‌بخشی به اقتصاد باعث شده که بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای همچون ایران و چین نسبت به همکاری با این کشور ترغیب گردند. برای ایران نیز قزاقستان به‌عنوان یک کشور مهم در آسیای مرکزی دارای اهمیت فراوان است. ویژگی‌های داخلی و منطقه‌ای و اهمیت جغرافیایی قزاقستان در حوزه دریای خزر در توسعه روابط ایران و قزاقستان نقش مهمی دارد. نقش قزاقستان در آسیای مرکزی، تمایل آن برای همکاری با کشورهای مختلف همچون ایران و چین و عضویت هر سه کشور در پیمان شانگهای، برای گسترش همکاری‌های این کشورها در آسیای مرکزی بستر مناسبی است. ازاین‌رو لازم است تا مقامات کشورمان پیشنهاد دهند نشستی با حضور مقامات و کارشناسان عالی‌رتبه هر سه کشور در جهت بررسی راه‌های گسترش مراودات اقتصادی – سیاسی سه کشور برگزار گردد. باتوجه‌به عضویت هر سه کشور در پیمان شانگهای، استفاده از ظرفیت‌های این پیمان در گسترش همکاری‌های سه کشور بسیار مؤثر است.
