ولی کالجی در اوراسیا دیلی مانیتور- بنیاد جمیز تاون
اما از میانه اکتبر روابط دو کشور به سمت تنش زدایی سوق پیدا کرد که تاکنون ادامه دارد و آخرین مورد مهم آن نیز سفر سپهبد «ذاکر حسن اف»، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان به تهران در ۲۶ ژانویه ۲۰۲۲ میلادی بود. حداقل پنج فاکتور را می توان در روند تنش زدایی بین ایران و جمهوری آذربایجان مورد توجه قرار داد.
نخست این که، تهران با برگزاری مانور نیروهای مسلح ایران در مرزهای شمال غربی که بزرگ ترین مانور نظامی ایران در این منطقه پس از فروپاشی شوروی به شمار می رفت، خطوط قرمز و حساسیت های مورد نظر خود را در زمینه عدم تغییر موازانه قوا و ژئوپلیتیک منطقه قفقاز به زیان ایران، تحقق دالان زنگه زور از سوی جمهوری آذربایجان به صورتی که باعث انسداد یا تهدید مرز ۳۸ کیلومتری ایران و ارمنستان شود و نیز حضور نیروهای تروریستی و اسرائیل در مجاورت مرزهای شمال غربی ایران را به روشنی نشان داد. با این وجود، ایران می دانست که فشار بیشتر نظامی می تواند جمهوری آذربایجان را هرچه بیشتر به ترکیه و اسرائیل نزدیک کند، امری که در راستای منافع ملی ایران نبود.
دوم این که، «سیاست همسایگی» یکی از اولویت های سیاست خارجی دولت جدید ایران در دوره ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی اعلام شده است و در این چهارچوب، دولت جدید ایران موفق شده بود روابط پرتنش و سرد ایران با تاجیکستان و ترکمنستان را به صورت قابل توجهی بهبود ببخشد، مذاکرات ایران و عربستان سعودی را که از دولت قبل در بغداد شروع شده بود، ادامه بدهد و گام های مهمی نیز در زمینه کاهش تنش با امارات متحده عربی بردارد. بنابراین در چنین شرایطی، تشدید تنش و اختلاف بین ایران با جمهوری آذربایجان چالشی برای «سیاست همسایگی» دولت ابراهیم رئیسی به شمار می رفت و این امر نقش بسیار مهمی در «صبر استراتژیک» و «عدم پاسخگویی مستقیم» (از سوی رئیس جمهوری ایران به جمهوری آذربایجان) داشت.
سوم این که، «دیپلماسی اقتصادی» یکی دیگر از اولویت های سیاست خارجی دولت جدید ایران است که از پیوند و ارتباط نزدیکی با «سیاست همسایگی» برخوردار است. بنابراین، در شرایطی که بیش از ۵۰ درصد حجم تجارت ایران در منطقه قفقاز با جمهوری آذربایجان است، طبیعی است که این کشور نقش مهمی در «دیپلماسی اقتصادی» دولت جدید ایران داشته باشد. امضاء موافقتنامه سوآپ گاز بین ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان ودر ۲۷ نوامبر ۲۰۲۱ نیز به روشنی گویای همین امر است. علاوه بر این، موقعیت ترانزیتی جمهوری آذربایجان برای ارتباط ایران با فدراسیون روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا از اهمیت بسیار بالایی برای ایران برخوردار است. بزرگراه آستارا- باکو در مقایسه با جاده های ارمنستان از شرایط بهتری برخوردار است و ایران امیدوار است با تامین هزینه ۵۰۰ میلیون دلاری ساخت راه آهن رشت- آستارا، ارتباط ریلی بین ایران با جمهوری آذربایجان، فدراسیون روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا برقرار شود. طبیعی است که چنین طرح های ترانزیتی نیازمند «تنش زدایی» در مرزهای مشترک ایران و جمهوری آذربایجان است.
چهارم، باکو نیز در مقابل انگیزه ها و منافع خود را در مدیریت و کاهش تنش با ایران دارد. از دیدگاه جمهوری آذربایجان، تشدید و تداوم تنش با ایران می تواند تهران را هرچه بیشتر به ارمنستان نزدیک کند. تعریف مسیر جایگزین تاتِو از سوی ارمنستان و ایران به جای مسیر گوریس- گاپان، سفر «آرارات میرزویان» وزیر خارجه ارمنستان به تهران در ۴ اکتبر ۲۰۲۱ میلادی / ۱۲ مهر ۱۴۰۰ (در مقطع اوج تنش بین تهران و باکو) و تصویب تاسیس کنسولگری جدید ایران در شهر گاپان در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۱ میلادی/ ۸ دی ۱۴۰۰ به روشنی به باکو نشان داد که افزایش تنش با تهران چگونه می¬تواند تهران را به ارمنستان بیشتر نزدیک کند. بنابراین، نکته بسیار مهم در مدیریت تنش و بحران بین تهران و باکو، نگرانی ایران از نزدیکی هرچه بیشتر جمهوری آذربایجان به ترکیه و اسرائیل از یک سو و در مقابل نگرانی جمهوری آذربایجان از نزدیکی هر چه بیشتر ایران به ارمنستان از سوی دیگر است که باعث می شود از تصاعدی شدن دامنه تنش و بحران بین تهران و باکو کاسته شود. همچنین وابستگی ترانزیتی و گازی منطقه برونگان نخجوان به ایران نیز دیگر ملاحظه مهم جمهوری آذربایجان در قبال ایران است که مانع از تشدید و تداوم تنش با ایران از سوی باکو می شود. به نظر می رسد حداقل تا زمان اجرایی شدن «کریدور زنگه زور» مورد نظر دولت آذربایجان و تکمیل خط لوله گازی «ایغدیر» از ترکیه به نخجوان، این دو عامل (ترانزیت و گاز) در ملاحظات سیاست خارجی جمهوری آذربایجان در قبال ایران حفظ خواهد شد.
در نهایت، پنج این که، باید به نقش «غیر مستقیم» روسیه در روند تنش زدایی در روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان توجه داشت. روسیه توجه خاصی به فرمت همکاری های ۳+۳ دارد که نخستین نشست آن در ۹ دسامبر ۲۰۲۱ میلادی در مسکو برگزار شد. روسیه امیدوار است از طریق این فرمت بتواند تمامی بندهای موافقتنامه آتش بس قره باغ به ویژه بند نهم آن یعنی رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی و احیای راه آن دوره شوروی در جنوب قفقاز را اجرایی کند. همچنین مسکو به مسیرهای زمینی و ریلی با ایران به عنوان راهی برای افزایش حجم تجارت روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران نگاه می کند و به همین دلیل افزایش و تداوم تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان را به نفع خود نمی بیند. این رویکرد، روسیه به روشنی در دیدار حسین امیرعبداللهیان با سرگئی لاوروف در مسکو در ۶ اکتبر ۲۰۲۱ میلادی قابل مشاهده بود. در مجموع ترکیبی از ملاحظات نظامی- امنیتی، ژئوپلیتیکی، سیاست خارجی و اقتصادی، جمهوری آذربایجان و ایران را از تشدید و تداوم تنش در اواخر سال میلادی گذشته برحذر داشته است.
