بهرام امیراحمدیان
در طول دو دهه گذشته پیش‌بینی‌ها و هدف‌گذاری‌هایی که از سوی روسای جمهوری، دستگاه دیپلماسی و سفرای ما در روسیه در مورد سطح مناسبات تجاری میان دو کشور بیان شده، کمتر عملی شده است. سهم ایران در مبادلات تجاری روسیه بسیار ناچیز است و کمتر از ۰٫۵ درصد از کل گردش مالی تجارت خارجی روسیه به ایران اختصاص دارد. اینکه ما به صورت مستمر و پایدار در اقتصاد روسیه حضور نداریم، سهم جدی از تجارت خارجی این کشور را به خود اختصاص نداده‌ایم، روابط سیاسی و امنیتی ما هم ممکن است تحت‌الشعاع قرار گیرد و آنچه از سوی برخی «شراکت استراتژیک» نامیده می‌شود، با دشواری روبه‌رو شود، اما این شراکت هم بدون پایه‌های اقتصادی و تجاری پایدار و قابل توجه، ممکن است کاهش یابد. یکی از انگیزه‌های اصلی دیپلماسی و سیاست خارجی، تسهیل و بهبود روابط تجاری و اقتصادی با دیگر کشورها برای برقراری ارتباطات است. دولت‌ها برای تسهیل روابط سیاسی-اقتصادی خود، نمایندگی‌های سیاسی در دیگر کشورها تاسیس می‌کنند. بخش عمده‌ای از خدمات کنسولی هم به تجار و بازرگانان اختصاص دارد که با هدف فعالیت‌های اقتصادی به کشورهای دیگر سفر می‌کنند. قطعا سفارتخانه‌ها، خدمات کنسولی و نمایندگی‌های سیاسی در خارج از کشور، فعالیت‌های دیگری هم دارند، اما یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تاثیر این نمایندگی‌ها بخش اقتصادی و تجاری است.
گره‌خوردگی اقتصادی میان دو کشور، علاوه بر تجارت عمدتا بر اثر سرمایه‌گذاری و حمل و نقل و ترانزیت پدید می‌آید. سرمایه‌های یک کشور در کشور دیگر است که می‌تواند اقتصاد دو کشور را به یکدیگر گره بزند و استحکام و قوامی به روابط دو کشور بدهد. ما در روسیه فعالیت‌های اقتصادی کمی داشته‌ایم، این مساله می‌تواند دو دلیل داشته باشد: یا فضا برای فعالیت ما ایجاد نشده است یا اینکه ما خودمان در استفاده از فرصت‌ها اقدام نکرده‌ایم. دیگر اینکه ساختار اقتصادی ما با روسیه اقتصاد اکمالی نیست و شباهت‌هایی به یکدیگر دارند که نمی‌توانند نیازهای یکدیگر را کامل کنند. در همین ماجرای اخیر بازگشت خوردن محصولات صادراتی فلفل دلمه تولیدی ایران به روسیه، مساله به خود ما باز می‌گشت و حتی این سوال در داخل کشور هم ایجاد شده است که اگر محصولات ما از لحاظ بازرسی و قرنطینه نباتی در خارج از کشور ایراد دارند، پس توزیع آنها در داخل کشور هم باید ممنوع شود.
به نظر من باید در داخل کشور در اتاق‌های بازرگانی و به ویژه اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه ساز و کارهایی برای نظارت بر روابط تجاری ایران با روسیه ایجاد شود تا مشکلاتی مشابه رویداد صادرات فلفل به روسیه تکرار نشود. صادرات لزوما از طریق تشکل‌های صادراتی و نه فردی انجام شود تا نظارت کامل صورت گیرد و بدون رعایت استانداردها محموله‌ای مجوز صادرات دریافت نکند. ممکن است در داخل کشور، کالاهای کشاورزی بدون نظارت و بازرسی توزیع بشوند، اما برای صادرات آنها قطعا باید ساز و کاری وجود داشته باشد که استانداردهای کشور مقصد را رعایت کند. در عین حال باید توجه کنیم که کالای صادراتی ما باید در کشور مقصد ثبات داشته باشد. هم روند جریان صادرات و واردات باید ثبات داشته باشد و هم طرفین مذاکره‌کننده برای این مناسبات از ثبات رویه و ساختار برخوردار باشند، هم اینکه از نظر کیفی استانداردهای صادراتی رعایت شود. علاوه بر این باید ساز و کارهای مالی و بانکی برای تبادلات مالی ناشی از تجارت کالا به وجود بیاید.
ما در آستانه هر سفر یا امضای هر قرارداد، شرایط را در افکار عمومی و تبلیغات رسانه‌ای مصادره به مطلوب می‌کنیم، اما وقتی وارد اجرا می‌شویم، ادعا می‌کنیم که رقبا اجازه نمی‌دهند ما کار کنیم. می‌گویند ترکیه ما را در بازارهای روسیه از میدان به در کرده است، مگر جایی در دنیا هست که برای تجارت رقیبی وجود نداشته باشد؟ این یک امر طبیعی برای حقوق مصرف‌کننده است که کالای مرغوب با قیمت پایین‌تر دریافت کند.
به اعتقاد من موانع عمده‌ای که در مقابل افزایش مناسبات تجاری ایران و روسیه وجود دارد به شرحی است که در ادامه می‌آید. نخست اینکه سهم ما به سبب ساختار اقتصادی ایران و روسیه در فضای اقتصادی روسیه بسیار اندک است. دوم اینکه تشکیلات منسجم برای تجارت خارجی نداریم. سوم اینکه کالاهای ما مراحل بازرسی و استاندارد متناسب با بازار هدف را کمتر رعایت می‌کنند و ساختار منسجم ندارند و جدا‌جدا عمل می‌کنند. چهارم اینکه برندسازی در بسیاری از بخش‌های تجاری ما انجام نشده است. پنجم کنترل کیفیت کالاهاست، تطابق کالای درون بسته‌بندی با کالای فروخته شده یا تشریح شده روی جعبه. به عنوان مثال پنیرهای بسته‌بندی که در کشور توزیع می‌شود، روی جعبه آن می‌نویسند وزن خالص ۴۵۰ گرم، اما وقتی آب آن را خالی می‌کنیم بیش از ۳۲۰ گرم پنیر در بسته‌بندی نیست، شاید در داخل کشور که مشتری گزینه‌های زیادی ندارد، این محصول امکان فروش داشته باشد، اما در بازار صادراتی اگر یک بار یا دو بار چنین اتفاقی تکرار شود، رقبای بین‌المللی جای محصول ما را پر می‌کنند.
یکی از دستور کارهای سفر رییس‌جمهور اسلامی ایران به روسیه، رایزنی و گفت‌وگو در مورد تمدید توافق همکاری ۲۰ سالهای است (۱۰ساله با دو دوره ۵ ساله تمدید شده طبق مفاد آن) که در دوره ریاست‌جمهوری سید محمد خاتمی امضا شده بود و حالا با نزدیک شدن به زمان انقضای آن، قرار است که دو کشور نسبت به تمدید و اصلاح اقدام و امضا کنند. یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید در سفر رییس‌جمهور به روسیه رعایت شود، این است که افراد متخصص در هیات همراه رییس‌جمهور حضور داشته باشند. در کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه، حتما باید افراد متخصص و وارد به امور در هر زمینه حضور داشته باشند. احتمالا ترکیب اعضای کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی دو طرف مناسب نبوده که توفیق چندانی در بهبود مناسبات اقتصادی دو کشور به دست نیامده است. مفادی که در صورت‌جلسه کمیسیون و صورت مذاکرات دو طرف می‌آید و تفاهم‌هایی که ایجاد می‌شود، باید پیگیری و عملی شود تا حسن نیت به وجود آید و کار با جدیت از هر دو سو دنبال شود. ساختار قدرتمندی باید وجود داشته باشد که رییس‌جمهور را در چنین سفری همراهی کند. روسیه در تجارت خارجی با اروپا طرف است، صادرات مواد خام و انرژی روسیه به اروپاست و در مقابل کالاهای وارداتی با استانداردهای اروپایی است. در نتیجه ما باید بدانیم که با شرکای حرفه‌ای، قدرتمند و تراز اول جهانی طرف هستیم.
ما نباید تصور کنیم که روس‌ها علاقه‌ای به تجارت با ما ندارند، بلکه باید باور کنیم که در مسکو هزینه و فایده ارزیابی می‌شود و رقابت وجود دارد. اگر چین و ترکیه در بازار روسیه موفق‌تر هستند، به این دلیل نیست که روسیه روابط بهتری با آنها دارد، به این دلیل است که کالاهای بهتری با قیمتی ارزان‌تر نسبت به ما به روسیه صادر و استانداردهای بازار هدف را رعایت کرده‌اند.
در فضای داخلی کشور هم نگاه بدبینانه‌ای نسبت به روسیه وجود دارد. در سالهای اخیر موسسات و انجمن‌هایی برای دوستی و مناسبت علمی و فرهنگی در کشور تاسیس شده‌اند. هدف از تاسیس این انجمن‌ها کمک به توسعه روابط دو کشور است، اما از سوی دولت توجه درخوری به ظرفیت‌های این ساختارهای غیردولتی نمی‌شود. در این ساختارهای علمی و فرهنگی غیردولتی و نیز علمی در دانشگاه‌ها تعدادی از کارشناسان و استادان گرد هم آمده‌اند و در قالب سازمان مردم‌نهاد قصد دارند به دولت در بهبود روابط با روسیه کمک کنند، اما دولت آنها را نادیده می‌گیرد. به نظر می‌رسد که جای متخصصان و کارشناسان در حوزه روسیه در روابط دیپلماتیک ما با این کشور به درستی تعریف نشده باشد. اگر قرار باشد همان افراد و مجموعه‌هایی که همیشه مسوولیت مذاکرات و گفت‌وگوها و سیاستگذاری‌ها را بر عهده داشته‌اند به کارشان در رابطه با روسیه ادامه دهند، قطعا همین سطح روابط ادامه خواهد یافت. باید در دوره ریاست‌جمهوری جناب سید ابراهیم رییسی، نگاه‌ها را تغییر دهیم و تحولی در روابط با روسیه ایجاد کنیم. ضروری است که روسیه را در هر زمینه‌ای مطالعه کرده و جاهایی که مشکل وجود دارد، شناسایی و برطرف و در داخل کشور ساختارهایی ایجاد کنیم که این مناسبات تقویت شود.
ما در رابطه با روسیه، ظرفیت‌های خوبی داشته و داریم اما از این ظرفیت‌ها استفاده مطلوب نکرده‌ایم. نگاه ما به رابطه با روسیه باید متحول شود. نباید در پی این سفر هم مانند تمام سفرهای پیش از این، شرایط مصادره به مطلوب شود و ادعاهای غیرقابل اجرا مطرح شود. زمانی که سفیر وقت‌مان در روسیه گفته بود که در یک دهه سطح مبادلات دو کشور را به ۷۰ میلیارد یورو می‌رسانیم، اما هرگز سطح مبادلات تجاری ما از یک تا سه میلیارد دلار بالاتر نرفته است. باید واقع‌گرایانه‌تر با شرایط برخورد و با استفاده از شرایط موجود از طریق متخصصان و کارشناسان خبره ظرفیت‌ها را برآورد کرد و برای افزایش مناسبات تلاش کنیم. در این سفر مناسب است که درباره دو مورد خیلی مهم با جدیت برنامه‌های اجرایی تعریف شود؛ یکی ایجاد و تاسیس بانک مشترک، دیگری تسهیل در صدور ویزا برای فعالان اقتصادی در کنار امکان ایجاد خطوط پروازی بین برخی استان‌های ایران و استان‌های روسیه تا علاوه بر مسکو، پایتخت روسیه امکان برقراری ارتباط با منطقه قفقاز شمالی و اورال و ولگا (از جمله تاتارستان) نیز فراهم شود. امیدوار هستیم که هیات ایرانی با موفقیت همراه باشند.
