مقاله تحلیلی دکتر ولی کالجی، عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) در اوراسیا دیلی مانیتور- بنیاد جیمز تاون- آمریکا
در تاریخ ۱۹ جولای ۲۰۲۲، در روزی که ولادیمیر پوتین برای دیدار با همتایان ایرانی و ترکیه ای خود وارد تهران شده بود، شرکت ملی نفت ایران در جلسه ای مجازی، تفاهم نامه ای را با شرکت گازپروم روسیه به ارزش نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار امضا کرد. توسعه میادین گازی کیش و پارس شمالی، توسعه میدان پارس جنوبی، توسعه شش میدان جدید نفتی، افزایش سوآپ گاز و فرآورده، تکمیل پروژه‌های مختلف گاز طبیعی مایع (LNG)، احداث خطوط لوله صادرات گاز و همچنین سایر همکاری های علمی و فناوری، از مهمترین نکات این تفاهم نامه است. در میان موارد ذکر شده، سرمایه گذاری روسیه در میادین نفت و گاز ایران برای تهران بسیار حیاتی است.
تهران در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی، سیاستمدار اصلاح طلب (۱۳۷۶-۱۳۸۴) موفق شد مشارکت و سرمایه گذاری شرکت های نفت و گاز بین المللی از جمله توتال فرانسه و پتروناس مالزی را در صنایع نفت و گاز ایران جذب کند. افزایش سرمایه گذاری ها به توسعه چشمگیر بزرگترین میدان گاز طبیعی جهان، پارس جنوبی در عسلویه در جنوب ایران منجر شد. اما پس از به قدرت رسیدن محمود احمدی نژاد و تحریم های هسته ای شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران (۲۰۰۶-۲۰۱۵)، این شرکت های بین المللی ایران را ترک کردند.
با این حال، پس از روی کار آمدن دولت میانه رو حسن روحانی در مرداد ۱۳۹۲، امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در ژوئیه ۲۰۱۵ و لغو تحریم ها توسط شورای امنیت سازمان ملل، بار دیگر شرایط مشارکت و سرمایه گذاری شرکت های نفت و گاز خارجی از جمله روسیه، چین و هند در ایران فراهم شد. با این حال، خروج یکجانبه ایالات متحده از برجام در ماه می ۲۰۱۸، همراه با سیاست «فشار حداکثری» و تحریم های یکجانبه ایالات متحده توسط دولت ترامپ، باعث شد سرمایه گذاری خارجی در نفت و گاز ایران دوباره متوقف شود. در چنین شرایطی، لوک اویل، دومین تولیدکننده بزرگ نفت روسیه که در حال مذاکره با ایران برای توسعه میادین نفتی آب تیمور و منصوری بود، اعلام کرد به دلیل تهدید تحریم های آمریکا، برنامه‌های توسعه پروژه‌های خود را در ایران ادامه نخواهد داد. علاوه بر این، غول نفتی دولتی روسیه، Rosneft، برنامه های خود را برای سرمایه گذاری در پروژه های مشترک به ارزش ۳۰ میلیارد دلار با شرکت ملی نفت ایران به دلیل ترس از تحریم های آمریکا لغو کرد.
این روند با وجود انتخاب جو بایدن، به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، ادامه یافت، چراکه مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای ایران و بازگشت ایالات متحده به برنامه جامع اقدام مشترک به نتیجه روشنی نرسید. اما زمانی که تحریم‌های گسترده غرب علیه مسکو در پاسخ به حمله نظامی روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ اعمال شد، همکاری ایران و روسیه وارد مرحله جدیدی شد، اکنون بخش‌های حیاتی هر دو کشور از جمله نفت و گاز تحت تحریم قرار گرفتند. از آنجایی که ایران در طول دوره طولانی تحریم های سازمان ملل (۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵) و یکجانبه آمریکا (از سال ۲۰۱۸) متحمل خسارات سنگینی در توسعه صنعت نفت و گاز خود به ویژه در زمینه میادین مشترک نفت و گاز با عراق و قطر شد ، یکی از بند های کلیدی تفاهم نامه امضا شده بین شرکت ملی نفت ایران و گازپروم افزایش سرمایه گذاری روسیه به منظور توسعه بیشتر میادین نفت و گاز ایران می باشد. اکنون شرکت‌های روسی در توسعه میدان‌های کوپال، چشمه خوش، دلپری، پایدار شرق (پایدار شرقی)، آبان و پایدار غرب (پایدار غربی) در جنوب ایران مشارکت دارند.
محسن خجسته مهر، رئیس شرکت ملی نفت ایران در این خصوص خاطرنشان کرد: روسیه یکی از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت خام و متخصص در تولید نفت در شرایط آب و هوایی بسیار سخت است. توانمندی و فناوری شرکت های روسی در تولید نفت بسیار بالاست و در نتیجه بدون شک می توانند در توسعه میادین نفت و گاز ایران موفق ظاهر شوند.
با این حال، برخی از کارشناسان ایرانی در این زمینه خوش بین نبوده و تاکید می‌کنند که قراردادهای کنونی ایران و روسیه «یادداشت» است نه «قرارداد» و بنابراین، شرکت‌های روسی از نظر قانونی موظف به اجرای کامل تعهدات خود نخواهند بود. به همین دلیل، اگر احیای برجام به طور کامل به شکست بیانجامد و شورای امنیت سازمان ملل متحد، برنامه هسته‌ای ایران بار دیگر تحت تحریم قرار دهد، ممکن است شرکت‌های روسی دوباره ایران را ترک کنند. ارسال نفت به برخی از مشتریان سنتی ایران مانند چین و هند با قیمتی کمتر باعث شده است که برخی از کارشناسان ایرانی اینطور فرض کنند که تقویت ظرفیت تولید میادین نفتی ایران و افزایش صادرات نفت ایران به نفع روسیه نخواهد بود و این بدان معناست که مسکو در ارسال کمک های خود کند خواهد بود.
خجسته مهر در پاسخ به این انتقادات اعلام کرد با توجه به پیشینه قرارداد ۴۰ میلیارد دلاری با روس‌ها و اقدامات آن‌ها در میادین ایران، طبیعتاً نباید تردیدی در عزم طرفین برای تبدیل تفاهم نامه به قرارداد وجود داشته باشد. در واقع تحریم ها بر این تفاهم نامه و امضای قراردادهای آن تأثیری نمی گذارد زیرا ایران و روسیه مصمم اند تا در شرایط تحریم، روابطی استراتژیک بین یکدیگر تعریف کنند.
به طور کلی، در شرایط فعلی تحریم‌ها، که سرمایه‌گذاری خارجی در صنایع نفت و گاز ایران را متوقف کرده است، تهران امیدوار است بتواند از شرایط پسا جنگ روسیه، پس از پایان درگیری اوکراین و تحریم‌های گسترده غرب علیه مسکو، برای جذب بیشتر سرمایه‌گذاری از کرملین استفاده کند. در این راستا، هدف ایران این است که بتواند تا حدودی کمبود سرمایه‌گذاری‌های خارجی و عقب ماندگی قابل توجه در توسعه منابع انرژی خود را جبران کند.
امضای قرارداد ۴۰ میلیارد دلاری بین شرکت ملی نفت ایران و گازپروم می تواند مقدمه ای برای بازگشت سایر شرکت های بزرگ نفت و گاز روسیه مانند روس نفت و لوک اویل به ایران باشد. با این وجود، این روند بدون شک تحت تأثیر عوامل خارجی حیاتی از جمله آینده جنگ اوکراین و تحریم های غرب، احیای آینده برجام و تحولات کلی در بازارهای جهانی نفت و گاز قرار خواهد گرفت.
