عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای چه معنایی برای ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی خواهد داشت؟ 

#اختصاصی

مقاله تحلیلی دکتر ولی کالجی، عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) در اوراسیا دیلی مانیتور- بنیاد جیمز تاون- آمریکا

ایران در چهارم جولای ۲۰۲۳ در جریان اجلاس مجازی سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO) به میزبانی هند رسماً به عضویت کامل این سازمان درآمد(Shargh Daily, July 4). ایران ابتدا در اجلاس جولای ۲۰۰۵ به عنوان «عضو ناظر بدون حق رأی» در شهر آستانه به سازمان همکاری شانگهای پیوست و پس از ۱۶ سال، در اجلاس سپتامبر ۲۰۲۱ در شهر دوشنبه، تاجیکستان، به عنوان نهمین عضو سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد(Al Jazeera, September 17, 2021). از آن زمان تاکنون، ایران اسناد و پروتکل های عضویت و موافقت مجلس شورای اسلامی را دریافت و مدارک لازم را به دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای ارائه کرده است.

عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، نخستین تجربه جمهوری اسلامی در الحاق به یک سازمان منطقه ای با ماهیت دفاعی – امنیتی پس از خروج این کشور از پیمان سنتو در سال ۱۹۷۹ میلادی است. این تحول، پیامدهای مهمی را در حوزه های مختلف به دنبال خواهد داشت که یکی از مهم ترین آن، تاثیرگذاری بر ترتیبات امنیتی منطقه آسیای مرکزی خواهد بود.

در حقیقت، منطقه آسیای مرکزی در دو دهه گذشته، منطقه مورد توجه ماموریت های امنیتی سازمان همکاری شانگهای بوده است. سازمان همکاری شانگهای رویکردی غیرمداخله‌گرایانه را برای بحران‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مانند بحران‌های گرجستان، اوکراین و سوریه -که فدراسیون روسیه، یکی از اعضای موسس سازمان همکاری شانگهای، مستقیماً با ارتش خود در آن مداخله کرده (Un.org, accessed July 11)-  و رویکردی منفعلانه را در قبال تحولات در افغانستان به ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت اتخاذ کرده است. با این حال، با وجود عضویت ایران به عنوان یک کشور استراتژیک مهم در خاورمیانه، آسیای مرکزی احتمالاً در آینده نزدیک کانون اصلی اهداف و مقاصد سازمان همکاری شانگهای باقی خواهد ماند.

در این راستا، درک پیامدهای بالقوه و اصلی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برای آسیای مرکزی بسیار مهم است. عضویت ایران در این سازمان، شش پیامد مهم را به دنبال خواهد داشت که در این یادداشت تحلیلی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.

نخست، در این منطقه، ایران تنها با ترکمنستان مرز زمینی دارد، کشوری که در سه دهه گذشته به دلیل موضع «بی طرفی دائمی» خود در سیاست خارجی از عضویت در بسیاری از سازمان‌های منطقه‌ای از جمله سازمان همکاری شانگهای خودداری کرده است. ایران فاقد ارتباط جغرافیایی و سرزمینی با چهار کشور دیگر آسیای مرکزی – قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان – است که دسترسی مستقیم تهران به منطقه را کاهش می دهد. با این وجود، احتمال افزایش گسترش نفوذ منطقه‌ای با تعمیق همکاری‌های دفاعی و امنیتی ایران با این چهار عضو سازمان همکاری شانگهای، میتواند تهران و عشق آباد را به هم نزدیک‌تر کند. همچنان که میبینیم دو طرف اخیراً تنش های گازی در دو سال گذشته را حل و فصل کرده‌اند (Special Eurasia, June 4).

دوم، هرچند ایران میخواهد سازمان همکاری شانگهای را به‌ عنوان «باشگاه دولت‌های تجدیدنظرطلب»، «بلوک شرق»، «کنسرت قدرت‌های بزرگ غیر غربی»، «پیمان ورشو جدید» یا «ناتوی شرقی» که مخالف ایالات متحده و غرب است، بشناسد، اما سازمان همکاری شانگهای در مجموع یک سازمان منطقه‌ای است که عموماً مسائل خارجی را صرفا در بیانیه‌های خود اعلام میکند، و در مسائل داخلی بر روی عملکردها و اقدامات خود سازمان تمرکز دارد (Business Today, July 4). علاوه بر این، کشورهای آسیای مرکزی مانند قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان با ناتو و ایالات متحده همکاری نظامی و امنیتی دارند. فئودور لوکیانوف، سردبیر روسیه در امور جهانی، در مقاله اخیر خود تاکید کرده است که «سازمان همکاری شانگهای هیچ پیش نیازی برای ضد ناتو شدن ندارد، زیرا از میان کشورهای عضو این سازمان، تنها روسیه و ایران با غرب درگیری حادی دارند» (Publico.ru, July 4). بنابراین، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بعید است که احساسات ضدغربی را در آسیای مرکزی شعله ور کند.

سوم، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای زمینه ای را برای شرکت جمهوری اسلامی در مانورهای نظامی مشترک با کشورهای آسیای مرکزی و همچنین روسیه برای اولین بار پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در قالب این سازمان فراهم می کند. همچنین، ایران می‌تواند در «رزمایش ماموریت صلح» سازمان همکاری شانگهای که شامل رزمایش‌های مختلف ضد تروریسم است و از سال ۲۰۱۴ برگزار میشود ، شرکت کند (Xinhua, November 16, 2021). این رزمایش ها امسال در اوت ۲۰۲۳ در منطقه نظامی مرکزی روسیه در منطقه چلیابینسک اورال برگزار خواهد شد و هیئت های نظامی از بلاروس، ایران، پاکستان، قرقیزستان، چین، قزاقستان، هند، تاجیکستان و ازبکستان برای اولین دور مذاکرات کارکنان در مورد آماده سازی تمرینات وارد یکاترینبورگ شدند (TASS, December 13, 2022). این امر، تحول جدیدی در رویکرد دفاعی، تقویت روابط نظامی و امنیتی تهران با آسیای مرکزی و همچنین روسیه و چین است.

چهارم، احتمالاً مهم‌ترین بستر نهادی برای همکاری امنیتی و نظامی ایران، ساختار منطقه‌ای ضد تروریسم سازمان همکاری شانگهای خواهد بود که بر اساس ماده ۱۰ منشور این سازمان تشکیل شده است(Sectsco.org, accessed July 11). این ساختار می تواند طیف متنوعی از همکاری های امنیتی و نظامی را برای ایران در مقابله با تروریسم، افراط گرایی مذهبی، قاچاق اسلحه و مواد مخدر و همچنین تهدیدات سایبری فراهم کند. یکی از نتایج مهم این همکاری می‌تواند واکنش هماهنگ‌تر ایران و کشورهای آسیای مرکزی به تهدیدات ناشی از افغانستان پس از تسلط طالبان باشد.

پنجم، حق رای جمهوری اسلامی در سازمان همکاری شانگهای به ایران این امکان را می دهد که در مکانیسم رای گیری مبتنی بر اجماع، مندرج در ماده ۱۶ منشور سازمان همکاری شانگهای که شامل فرآیند به رسمیت شناختن یا به رسمیت نشناختن گروه های اسلامی رادیکال در آسیای مرکزی، چین و روسیه به عنوان سازمان های تروریستی شرکت کند. در حالی که ایران روابط و همکاری نزدیکی با حزب نهضت اسلامی تاجیکستان (IRPT) داشته است، اما با گروه های دیگری مانند حزب التحریر و جنبش اسلامی ازبکستان مخالف است. بنابراین، عضویت ایران امکان جلوگیری از شناسایی IRPT به عنوان یک گروه تروریستی را که دولت تاجیکستان از وقایع سپتامبر ۲۰۱۵ به شدت به دنبال آن بوده، فراهم می کند (Al Jazeera, November 5, 2015).

ششمین و احتمالاً مهم‌ترین جنبه عضویت ایران، فراهم شدن فرصتی برای گسترش صادرات تسلیحات خود، به ویژه هواپیماهای بدون سرنشین به کشورهای آسیای مرکزی است. افتتاح کارخانه هواپیماهای بدون سرنشین ابابیل-۲ در دوشنبه در ماه می ۲۰۲۰ نشان دهنده ظرفیت تهران در این زمینه بود (Tasnim News, May 17). این فرصت های گسترش یافته برای صادرات، یکی از مهم ترین نتایج حاصل از لغو تحریم تسلیحاتی ایران است که در نتیجه قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد (ژوئیه ۲۰۱۵) با تأیید برنامه جامع اقدام مشترک در مورد مسئله هسته‌ای ایران به دست آمد. تمام محدودیت‌های مربوط به عرضه تسلیحات عمده به/ از ایران در اکتبر ۲۰۲۰ منقضی شد(see EDM, June 14, 2022). این بدان معناست که تهران اکنون از نظر قانونی قادر به خرید و فروش تسلیحات متعارف از جمله سلاح های کوچک، موشک، هلیکوپتر و تانک می‌باشد (Al Jazeera, October 17, 2020). بنابراین عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و نقش بیشتر آن در ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی می تواند جمهوری اسلامی را به عنوان یک رقیب جدی برای ترکیه قرار دهد که پهپادهای متفاوتی از جمله پهپادهای رزمی Bayraktar TB-2 و هواپیماهای بدون سرنشین Anka-S را به قرقیزستان و قزاقستان در سال های اخیر فروخته است. و با ادامه کاهش نفوذ سایر ساختارهای امنیتی منطقه ای مانند سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، ایران فرصت های بیشتری برای تعمیق نفوذ امنیتی و همکاری خود با کشورهای آسیای مرکزی خواهد داشت.

مترجم: مرضیه مرادی

لینک منبع اصلی