محمدجواد قهرمانی
با توجه به ارتقای جایگاه چین در نظام بینالملل و تلاش این کشور برای افزایش نقش آفرینی در حوزه های جغرافیایی مختلف، تبیین نوع رویکرد و نگرش این کشور به برگزاری مانور نظامی سه جانبه با تهران و مسکو اهمیت دارد. در همین راستا، گزارش پیشرو این موضوع را مورد بررسی قرار داده و در نهایت ارزیابی خود را مطرح می کند.
به طور کلی، طی سالیان اخیر پکن تلاش کرده مانورهای نظامی مشترک با کشورهای شریک را در حوزه های جغرافیایی مختلف برگزار کند. نمونه برجسته این امر را می توان در مانورهای نظامی دوجانبه و چند جانبه متعدد با مسکو مشاهده کرد. جایگاه جغرافیایی ایران و رویکردهای سیاست خارجی تهران نیز سبب شده برگزاری مانور نظامی با تهران در دستور کار مقامات چین قرار گیرد.
مهمترین هدف چین در مانور نظامی اخیر را می توان موضوع امنیت دریایی دانست. یکی از موضوعات مهم برای چینی ها همسو با توسعه حضور تجاری و اقتصادی این کشور در اقیانوس هند و خلیج فارس، مسئله امنیت دریایی است. علاوه بر سرمایه گذاری های اقتصادی گسترده چین در این منطقه، جریان انرژی نیز از جمله نگرانی های جدی پکن همسو با افزایش رقابت ها با آمریکا و نیازمندی های رو به رشد این کشور به انرژی است.
این موضوع از جمله موضوعاتی به شمار می رود که پیش و پس از آغاز مانور نظامی اخیر در رسانه های چینی نیز به آن پرداخته شده است. به گفته وزارت دفاع چین، این کشور ناوشکن دارای موشک هدایت شونده۰۵۲D ، کشتی خدماتی، بالگردهای شناور و ۴۰ تفنگدار دریایی را برای شرکت در این رزمایش اعزام کرده است.
این وزارتخانه بیان داشته که این تمرین نشان دهنده حسن نیت است و توانایی های سه کشور برای حفظ امنیت دریایی و ایجاد یک جامعه دریایی با آینده مشترک را نشان می دهد. این کشتی‌های جنگی و پرسنل متعلق به سی و نهمین ناوگان نیروی دریایی ارتش آزادی‌بخش خلق چین بوده که در حال پایان دادن به یک ماموریت اسکورت در خلیج عدن و آب‌های سومالی هستند.
نیروی دریایی ارتش چین از دسامبر ۲۰۰۸ انجام ماموریت های اسکورت را در این آب ها آغاز کرده است.[۱]در مانور مشترک سه جانبه در سال ۲۰۱۹ نیز پکن ناوشکن دارای موشک هدایت شونده نوع ۰۵۲D [2] اعزام کرد. این کشتی جنگی با ناوگان سی و سوم چین بود که کشتی‌های غیرنظامی را در خلیج عدن و آب‌های سومالی اسکورت می‌کرد.[۳]
این موضوع را در اسناد دفاعی چین می توان مشاهده کرد. وایت پیپر دفاع ملی چین در سال ۲۰۱۹، یکی از اهداف نیروهای مسلح این کشور را حفاظت از منافع چین در مناطق دوردست دانسته است. بنا به این سند، منافع چین در خارج به واسطه تهدیدات فوری از جمله آشوب های بین المللی و منطقه ای، تررویسم و دزدی (دریایی) در خطر قرار دارند.
با این حال نمی توان نقش دو فاکتور مهم دیگر و تأثیرگذار در حضور چین در این منطقه را نیز نادیده گرفت. در ارتباط با اولین فاکتور می توان به تمایل پکن به نمایش توان خود برای تأمین امنیت در منطقه (به عبارتی، کنشگری مسئول در تأمین کالای عمومی امنیت) است که این امر ضمن ایجاد اعتبار برای چین به عنوان یک قدرت بزرگ، می تواند زمینه را برای تضعیف نقش و جایگاه آمریکا در بلندمدت فراهم کند. اگر به سوابق سیاست خارجی چین طی یک دهه گذشته نیز نگریسته شود این کشور در حوزه های اقتصادی در قاعده و هنجارسازی نسبتاً موفق عمل کرده است.
تأسیس نهادهای مالی در دستیابی به این هدف به چین نقش ایفاء میکنند. اما در حوزه نظامی در این رابطه پیشرفت چندانی نداشته با این حال چین به طرق مختلف از جمله فروش تسلیحات و برگزاری مانورهای نظامی مشترک تلاش می کند جایگاه خود را در حوزه نظامی ارتقاء دهد. در چنین شرایطی خواهد بود که پکن به عنوان یک کنشگر مؤثر در معادلات امنیتی به رسمیت شناخته خواهد شد. در این خصوص می توان به اهداف کشورها در فروش تسلیحات اشاره کرد که علاوه بر اهداف تجاری، اهداف ژئوپلیتیکی و سیاسی نیز دنبال می کنند.
به عنوان مثال، مشروط نکردن انتقال تسلیحات به موضوعات حقوق بشری و غیره ازسوی چین می تواند هنجارهای جدیدی را در این حوزه ایجاد کند. با این حال، اشاره به این نکته نیز ضروری است که در فوریه ۲۰۲۱ پکن از شرکت در مانور نظامی ایران و روسیه امتناع کرد که شاید بتوان دلیل آن را امید این کشور برای آغاز باب کاهش تنش با آمریکا در ابتدای به قدرت رسیدن دولت جدید در کاخ سفید دانست. با تمام این تفاسیر، تحلیل مانور نظامی مشترک به عنوان ابزار فوری چین در ضدیت با آمریکا اغراق آمیز به نظر می رسد.
فاکتور دیگر رقابت با هند است. اقیانوس هند به یکی از حوزه های رقابت جهانی و به ویژه رقابت میان چین و هند تبدیل شده است. حضور در مناطقی چون بندر گوادر علاوه بر فرصت های اقتصادی، امکان کنترل و مانیتورینگ هند در این محدوده جغرافیایی را نیز فراهم می آورد. این موضوع با توجه به آنکه هند به یکی از ستون های مهم سیاست ایندوپاسیفیک آمریکا نیز تبدیل شده است اهمیت بیشتری می یابد. دهلی نو یکی از ستون های کواد (گفتگوی امنیتی چهارجانبه آمریکا، استرالیا، ژاپن و هند) به شمار می رود. در عین حال، آمریکا با بسط دامنه آن در حال شکل دهی به کواد خاورمیانه ای در کنار هند، امارات و اسرائیل نیز می باشد. فارغ از این، دو کشور در روابط دو جانبه نیز با تنش های جدی چند دهه ای به ویژه در حوزه مرزی مواجه اند.
ارزیابی
به طور کلی در رابطه با حضور چین در مانور نظامی اخیر ذکر چند نکته نهایی ضروری است:
- اولین نکته مهم این است که برگزاری مانورهای نظامی از این دست لزوماً با تهران به معنای ارتقای سطح روابط دو طرف در حوزه نظامی نخواهد بود. یادآوری این موضوع ضروری است که پیش از برگزاری اولین مانور نظامی مشترک سه جانبه در دسامبر ۲۰۱۹، ارتش چین و عربستان، مانور نظامی با عنوان «شمشیر آبی» از تاریخ ۲۰ نوامبر ۲۰۱۹ به مدت سه هفته برگزار کردند. این بدین معنا است که پکن همچنان به سیاست توازن در روابط با غرب آسیا پایبند خواهد بود. همچنین، با وجود نگرانی چین از سیاست های آمریکا حدأقل تا آینده قابل پیش بینی به نظر نمی رسد پکن اراده و توان لازم برای حضور نظامی گسترده در این منطقه داشته باشد.
- با وجود نزدیکی روابط با روسیه، یکی از نگرانی های مهم چین، همکاری های هند و روسیه است که در مواردی به اظهار نگرانی مقامات چینی نیز منجر شده است. بنابراین، با وجود نزدیکی هند با آمریکا، این کشور همچنان روابط با مسکو را حفظ کرده و یکی از مشتریان تسلیحاتی مسکو به حساب می آید. در کنار این موضوع، کنشگری هند در آسیای مرکزی به ایجاد توازن روسیه در برابر چین کمک خواهد کرد. هر چند نشان دادن همسویی با روسیه در شرایط تنش با آمریکا از اهداف چین در شرایط کنونی محسوب می شود. به گونه ای که اندکی پس از پایان رزمایش مشترک سه روزه دریایی چین، روسیه و ایران، این دو کشور مجدداً رزمایش مشترک ضد دزدی دریایی در بخش شمالی دریای عربی (در تاریخ ۲۴ ژانویه) برگزار کردند.
- در عین حال، در حال حاضر برخی رفتارهای چین تأثیر و پیامد مذاکراتی نیز دارد. با توجه به جاری بودن مذاکره بر سر برنامه هسته ای ایران، پکن متناسب با روند مذاکرات می تواند با انجام چنین اقدام هایی روند آن را تحت تأثیر قرار دهد. همان طور که در رسانه ها نیز منتشر شده یکی از دلایل کنار رفتن ریچارد نفیو اختلاف بر سر سخت گیری بیشتر بر ایران، از جمله واردات نفت ایران توسط چین، بوده است.
