#اختصاصی

سازمان همکاری شانگهای (SCO) یک سازمان بین دولتی است که در ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ در شانگهای چین توسط کشورهای قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل شد. به غیر از ازبکستان، پنج کشور دیگر اعضاء گروه ‘شانگهای ۵’[۱] بودند که در سال ۱۹۹۶ توسط چین برای رسیدگی به مسائل امنیتی مرزی با چهار همسایه خود تشکیل شد. این همکاری پس از پیوستن ازبکستان به سازمان در سال ۲۰۰۱ به سازمان همکاری شانگهای تغییر نام داد. منطقه ای که این شش کشور عضو سازمان همکاری شانگهای اشغال کرده اند، سه پنجم اوراسیا را تشکیل می دهد و جمعیت آن ۱٫۵ میلیارد نفر است که یک چهارم جمعیت جهان محسوب می شود. در ۹ ژوئن ۲۰۱۷، در آستانه پایتخت قزاقستان، هند و پاکستان به طور رسمی به عنوان اعضای دائم سازمان همکاری شانگهای معرفی شدند. این اولین گسترش سازمان از زمان تشکیل آن در سال ۲۰۰۱ بود (Sethi & Thakur, 2017). ایران از سال ۲۰۰۵ عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای بوده و تقریباً پس از ۱۵ سال، درخواست عضویت کامل و دائمی آن در سازمان در اجلاس سال ۲۰۲۱ در دوشنبه پایتخت تاجیکستان به تصویب رسید. یادداشت تفاهم رسمی با ایران در اجلاس سران ۲۰۲۲ که در سمرقند ازبکستان برگزار شد، به امضاء رسید (Ajnoti, 2023).

ساختار سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای دارای دو نهاد دائمی است: (۱) دبیرخانه سازمان در پکن و (۲) کمیته اجرایی ساختار ضد تروریسم منطقه ای (RATS) در تاشکند. ریاست سازمان همکاری شانگهای به صورت دوره ای به مدت یک سال توسط کشورهای عضو انجام می شود. شورای سران کشورها[۲] بالاترین نهاد تصمیم گیری در سازمان همکاری شانگهای است. این شورا در اجلاس سران سازمان که هر سال در یکی از پایتخت های کشورهای عضو برگزار می شود، تشکیل جلسه می دهد. شورای سران دولت ها[۳] دومین شورای عالی سازمان است. این شورا نیز سالانه اجلاس‌هایی را برگزار می‌کند که در آن اعضاء درباره همکاری‌های چندجانبه بحث می‌کنند. این شورا همچنین بودجه سازمان را به تصویب می رساند. شورای وزیران امور خارجه[۴] نیز به طور منظم جلساتی برگزار می کند که در آن تازه ترین تحولات بین المللی و تعامل سازمان همکاری شانگهای با سایر سازمان های بین المللی مورد بحث قرار می گیرد. شورای هماهنگ کننده های ملی[۵]،  همکاری های چندجانبه کشورهای عضو را در چارچوب منشور سازمان هماهنگ می کند. دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای مهم ترین نهاد اجرایی سازمان است. این نهاد تصمیمات، احکام سازمانی و مفاد اسناد (مانند اعلامیه ها و دستور کارها) را اجرا و به عنوان مخزن اسناد برای سازمان عمل می کند، فعالیت های خاصی را در چارچوب سازمان همکاری شانگهای سازماندهی می کند و اطلاعات مربوط به سازمان را ترویج و منتشر می نماید. هر کشور عضو یک نماینده دائم در سازمان همکاری شانگهای دارد. ساختار ضد تروریسم منطقه‌ای (RATS) که مقر آن در تاشکند ازبکستان است، ارگان دائمی دیگر سازمان همکاری شانگهای است که برای ارتقاء همکاری کشورهای عضو علیه تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی تلاش می‌کند. هر کشور عضو همچنین یک نماینده دائم به به این نهاد (RATS) می فرستد. دبیر کل سازمان و مدیر اجرایی نهاد ساختار ضد تروریسم منطقه‌ای (RATS) برای یک دوره ۳ ساله منصوب می شوند.  علاوه بر این، سازوکارهایی برای جلسات منظم رؤسای مجالس، وزیران دفاع، دادستان های کل و دبیران شورای امنیت ملی در مورد شرایط اضطراری، اقتصاد/تجارت، حمل و نقل، فرهنگ، آموزش، بهداشت، دادگستری، دادگاه های عالی و غیره وجود دارد. زبان رسمی سازمان همکاری شانگهای چینی و روسی است. (India’s Ministry of External Affairs, 2022).

اهمیت عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای برای هند

ورود هند به سازمان همکاری شانگهای (همراه با پاکستان) تا حدی نشان از رقابت ظریف روسیه و چین برای نفوذ در آسیای مرکزی داشت که هر دوی آنها خواهان حضور شرکای سنتی خود در این منطقه بودند. روسیه که نسبت به افزایش نفوذ اقتصادی چین در حوزه نفوذ سنتی خود محتاط بود، خواهان متحدی تاریخی مانند هند برای مقابله با چین بود. از طرف دیگر چین عضویت هند در سازمان را فرصتی برای درهم‌تنیدگی هند در یک گروه منطقه‌ای می‌دید که هند را تشویق می کند از گروه‌های ضد چین دور بماند؛ از طرف دیگر چین می تواند با انتقاد از نزدیک شدن هند به قدرت‌های فرامنطقه‌ای، آن کشور را منزوی کند. از منظر چین، حضور هند و پاکستان در سازمان، فرصتی را ایجاد می‌کند که  چین بتواند برای پروژه‌های منطقه‌ای مختلف از آن کشورها درخواست حمایت دیپلماتیک کند و مشارکت ایالات متحده در منطقه محدود شود. بسیاری از اعضای این گروه (به جز هند) بخشی از ابتکار کمربند و جاده (BRI) هستند که آنها را بیشتر به چین مرتبط می کند. بنابراین چین فکر می کند، علی‌رغم نگرانی‌ها پیرامون روابط هند-پاکستان و هند-چین، اعضای جدید مانند هند و پاکستان ممکن است به‌جای محرومیت از داشتن فضا در سازمان، در سطوحی ساختاری از طریق سازمان همکاری شانگهای درگیر شوند (Saini & Jacob, 2022).

هند خواهان عضویت در سازمان همکاری شانگهای بود زیرا این سازمان می تواند فرصت های تجاری و سرمایه گذاری را افزایش دهد. در همین زمان، سازمان همکاری شانگهای در حال بهبود دستور کار یکپارچگی اقتصادی خود از طریق مناطق آزاد تجاری و ایجاد سازوکارهایی برای جابجایی آزاد خدمات و فناوری در میان کشورهای عضو بوده است. علاوه بر این، هدف هند در رابطه با امنیت انرژی از طریق بهبود روابط با کشورهای غنی از انرژی آسیای مرکزی، به ویژه روسیه و قزاقستان، دو تولیدکننده بزرگ انرژی خارج از سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) بهتر برآورده می شود. پس از عضویت هند در سازمان، در وزارت امور خارجه این کشور این خوش بینی وجود داشت که افزایش تعامل با مجامع چند جانبه به موقعیت هند به عنوان یک قدرت نو ظهور که مایل به کمک به ثبات و رفاه منطقه است کمک می کند. این مسئله نشان دهنده رویکرد نخست وزیر مودی به سیاست خارجی هند است. در این زمان هند و چین برای رسیدگی به کسری تجاری و تقویت مکانیسم‌ها برای حل به موقع مشکل مرزی نیز درگیر دیپلماسی نشست سران بودند اما با افزایش تنش در امتداد خط کنترل واقعی (LAC) تمام این خوش بینی های اولیه خیلی زود کمرنگ شد. بنابراین هند هدف خود در رابطه با سازمان همکاری شانگهای را از مجمعی که در آن می تواند با چین همکاری کند به انجمنی که می تواند از آن برای بهبود روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی بهره ببرد، تغییر داد. حضور در سازمان همکاری شانگهای همچنین به معنای دادن اعتبار به کشورهای کوچکتر آسیای مرکزی بود به این معنا که هند متعهد به تشکیل یک سازمان منطقه‌ای با مرکزیت آنهاست. در طول سال‌ها، تمرکز اصلی هند در سازمان همکاری شانگهای، توسعه اقتصادی و فرهنگی، استفاده بی‌طرفانه از دستور کار ضد تروریسم سازمان، پس زدن ابتکار کمربند وجاده چین به دلیل نگرانی از تأثیرات آن بر حاکمیت و تمامیت ارضی هند (از طریق کریدور اقتصادی چین -پاکستان) و ایجاد برخی ابتکارات مرتبط با قدرت نرم بوده است. هند از شرکت در بیشتر رزمایش‌های نظامی کشورهای عضو سازمان خودداری کرده است، زیرا هیچ سود مستقیمی از این رزمایش‌ها درک نمی‌کند و این تمرین‌ها را بیشتر در ارتباط با الزامات امنیتی چین و روسیه می بیند. در اکتبر ۲۰۲۱، هند مدیریت مکانیسم ساختار ضد تروریسم منطقه‌ای (RATS) را بر عهده گرفت. از آن زمان تاکنون، تلاش‌های هند در جهت تنوع بخشیدن به برنامه این ساختار (RATS) با تمرکز بر موضوعاتی مانند تروریسم سایبری، باج‌افزا، و پزشکی قانونی دیجیتال برای انعکاس نگرانی‌های خود بوده است (Saini & Jacob, 2022).

دهلی نو از زمان پذیرش خود در سازمان همکاری شانگهای، برای تقویت همکاری در موضوعات مربوط به امنیت منطقه ای، موضوعات دفاعی، مبارزه با تروریسم، تجارت غیرقانونی مواد مخدر و غیره پیوسته تلاش کرده است. سازمان همکاری شانگهای برای دهلی نو یک پلتفرم مفید جهت تعامل دوره ای با همتایان منطقه ای خود در مورد مسائل مختلف منطقه ای، امنیتی و سیاسی است. سازمان همکاری شانگهای همچنین این فرصت را به هند می دهد تا اقدامات جهانی و منطقه ای ضد تروریسم و همچنین تلاش های منطقه ای برای مبارزه با تجارت غیرقانونی مواد مخدر را آغاز کند، چرا که هند معتقد است در حال حاضر همسایگان این کشور برای آسیب های اجتماعی و هدف قرار دادن جوانان از این تجارت استفاده می کنند. به عنوان مثال، دهلی نو می تواند کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای را نه تنها در مورد تروریسم-مواد مخدر[۶] پاکستان، بلکه حمایت از تروریسم در همسایگی گسترده اوراسیا حساس کند. در این راستا، دهلی نو می تواند از ساختار ضد تروریسم منطقه ای سازمان (RATS) برای تقویت همکاری و هماهنگی جهت مبارزه با چالش های امنیتی منطقه ای و جمع آوری و اشتراک اطلاعات استفاده کند. ساختار ضد تروریسم منطقه ای سازمان همکاری شانگهای (RATS)، پایگاه داده ای از تروریست ها و سازمان های تروریستی از سراسر کشورهای عضو را در اختیار دارد. علاوه بر این، کشورهای عضو می توانند از طریق تمرینات مشترک ضد تروریسم تحت ساختار ضد تروریسم منطقه ای سازمان RATS، پرسنل مسلح خود را برای تقویت شبکه ضد شورش و افزایش هماهنگی بین افراد آموزش دهند. حضور گروه های تروریستی جهانی و منطقه ای مانند القاعده، دولت اسلامی شاخه خراسان (ISKP)، لشکر طیبه (LeT)، جیش محمد و غیره می تواند نیروی الزام آور جهت مقابله با این گروه های تروریستی را برای کشورهای عضو سازمان فراهم آورد. دهلی نو ممکن است به عنوان یک مدافع پر سر و صدا برای اتصال منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، از سازمان همکاری شانگهای برای تحت فشار گذاشتن پاکستان جهت تغییر موضع و استراتژی خود در پیوند دادن آسیای مرکزی و جنوب آسیا استفاده کند. پاکستان قبلاً با امتناع از اجازه دادن به پروژه‌های اتصال و انرژی مانند خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) جهت عبور از مرزهای خود، مانعی در برابر منافع هند در حوزه‌های ژئوپلیتیک، اقتصادی و فرهنگی بوده است. علاوه بر این، دهلی نو می تواند از سازمان همکاری شانگهای برای ارتقاء کریدور حمل و نقل بین المللی شمال به جنوب و پروژه بندر چابهار (INSTC) استفاده کند. یک کمیته کاری سه جانبه نیز در سال ۲۰۲۰ توسط هند، ایران و ازبکستان برای همکاری نزدیک تر در مورد بندر چابهار و سایر طرح های اتصال ایجاد شد (Wani , 2022).

در عصری که سیاست خارجی چندجانبه گرا بسیار حیاتی است، سازمان همکاری شانگهای می تواند برای اطمینان از هماهنگی بیشتر بین کشورهای عضو جهت رویارویی با چالش های مشترک و نگرانی های ژئواستراتژیک مورد استفاده قرار گیرد. به نظر می رسد تا کنون روسیه و چین مهم ترین جایگاه را در سازمان همکاری شانگهای داشته اند، با این حال هند با نفوذ اقتصادی منطقه‌ای و جهانی و سرمایه فکری خود، باید به ظرفیت دیپلماتیک خود جهت ارتقاء دستور کار و برنامه های مترقی سازمان فکر کند. هند به منظور تقویت موقعیت خود در این مجمع، همچنین می تواند از روابط دوجانبه طولانی مدت خود با روسیه، ایران و جمهوری های آسیای مرکزی  بهره ببرد. از منظر هندی ها، چین با استفاده از خصومت بین هند و پاکستان به دنبال اهداف امپریالیستی است. علاوه بر این، چین از ابتکار کمربند و جاده  برای افزایش حضور تجاری خود در آسیای مرکزی، که از نظر استراتژیک در تقاطع آسیا و اروپا قرار دارد، استفاده می کند. یکی از پروژه های ابتکار کمربند و جاده (CPEC)، باعث افزایش نگرانی های ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و امنیتی هند شده است.  هند معتقد است حاکمیت این کشور با عبور کریدور اقتصادی چین-پاکستان CPEC از کشمیر تحت حکومت پاکستان، که دلیل دور شدن هند از ابتکار کمربند و جاده بود، نقض می شود. هند می تواند از روابط دیرینه خود با ایران، روسیه و جمهوری های آسیای مرکزی برای مقابله با محور چین و پاکستان استفاده کند. هند و منطقه اوراسیا پیوندهای فرهنگی دیرینه ای دارند. علاوه بر این، افزایش نفوذ اقتصادی و جمعیت جوان هند می تواند به تقویت موقعیت آن در داخل سازمان همکاری شانگهای کمک کند. هند، به نوبه خود، تاکنون رویکرد سازنده ای را انتخاب کرده است که می‌توان از آن برای تبدیل سازمان همکاری شانگهای به سکوی توافق‌ها به جای اختلافات استفاده کرد (Wani , 2022).

هند و ریاست دوره ای سازمان همکاری شانگهای

دهلی نو ریاست دوره ای سازمان همکاری شانگهای را از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ بر عهده خواهد داشت. هند ایده های مهم زیادی در رابطه با امنیت غذایی، اتصال، ارتباط و توسعه اقتصادی در سازمان مطرح کرده است، ولی اکنون شکوه تمدنی و پیوندهای تاریخی آن با آسیای مرکزی یکی از محورهای اصلی ریاست این سازمان است (Hindustan Times, 2023). هند پیوندهای تمدنی، فرهنگی و معنوی هزاران ساله با منطقه سازمان همکاری شانگهای دارد. از راهبان بودایی گرفته تا تاجران ادویه، از کاشفان ماجراجو گرفته تا قدیسان صوفی، از قرن ها پیش تعامل بین هند و کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای منجر به تبادل کالا، ادغام ایده ها، معرفی فرهنگ غذایی و اشکال هنری جدید شده است. بنابراین، عضویت هند در سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۷، تأییدی مجدد بر تمایل هند برای تعمیق روابط تاریخی خود با منطقه بود. هند از زمانی که در سال ۲۰۱۷ به عضو دائم تبدیل شد، تعامل فعال با این سازمان را حفظ کرده است. در سال ۲۰۲۰، هند برای اولین بار میزبان نشست شورای سران دولت های سازمان همکاری شانگهای، دومین نهاد عالی تصمیم گیری سازمان بود. هند با تأکید بر سه محور جدید همکاری در سازمان شامل استارتاپ ها و نوآوری، علم و فناوری و طب سنتی، جایگاهی برای خود ایجاد کرده است. نقطه عطف مهم بعدی، ریاست هند بر شورای سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای برای اولین بار از سپتامبر ۲۰۲۲ برای یک دوره یک ساله است. هند اعلامیه های نخست وزیر مودی را که در اجلاس سران کشورهای عضو در سال ۲۰۱۹ در بیشکک بیان شده بود، اجرا کرد که هدف آن تمرکز بیشتر بر میراث تمدنی مشترک هزاران ساله بین هند و کشورهای عضو سازمان بود. از آن جمله می توان میزبانی اولین نمایشگاه دیجیتال سازمان همکاری شانگهای در مورد میراث مشترک بودایی توسط موزه ملی و ترجمه ده اثر کلاسیک ادبیات منطقه ای هند به زبان های روسی و چینی را نام برد. هند اولین گردهمایی دانشمندان جوان سازمان همکاری شانگهای[۷]، اولین کنسرسیوم اتاق های فکر اقتصادی سازمان[۸] و اولین انجمن استارت اپ سازمان[۹] (در قالب مجازی) را برگزار کرد. فدراسیون اتاق های بازرگانی و صنعت هند (FICCI) در قالب ارتباط بین کسب و کارها (B2B)، کنفرانس تجاری سازمان همکاری شانگهای[۱۰] را با تأکید ویژه بر همکاری بین شرکت های کوچک و متوسط کشورهای عضو از طریق بخش های ملی شورای تجاری سازمان[۱۱] برگزار کرد. با پایان موفقیت آمیز ریاست هند بر شورای سران دولت های سازمان در سال ۲۰۲۲، این کشور امیدوار است همکاری های تجاری، اقتصادی و فرهنگی بیشتری را در سازمان همکاری شانگهای تقویت کند و در راستای ایجاد صلح و رفاه بیشتر در منطقه سازمان تلاش کند. فصل جدیدی در تعامل هند با سازمان همکاری شانگهای از سال ۲۰۲۲ آغاز شده، زیرا هند پس از ازبکستان ریاست این سازمان را بر عهده گرفته است (IndianSCO, 2022) .

کارگروه تخصصی گردشگری سازمان همکاری شانگهای تحت ریاست هند

هند به عنوان رئیس سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۳، ریاست دومین جلسه کارگروه تخصصی گردشگری را در ۱۴ و ۱۵ مارس ۲۰۲۳ در “کاشی” (واراناسی) بر عهده داشت. اولین نشست این کارگروه تخصصی تحت ریاست هند در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۳ برگزار شد. در نشست دوم در مورد برنامه اقدام مشترک برای اجرای توافقنامه بین دولت های کشورهای عضو سازمان در مورد توسعه همکاری های گردشگری بحث و گفتگو شد. کارشناسان همه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای فعالیت های مختلفی را جهت همکاری از جمله ارتقاء برند گردشگری سازمان همکاری شانگهای، ارتقاء میراث فرهنگی کشورهای عضو سازمان در گردشگری، اشتراک و تبادل اطلاعات و فناوری دیجیتال در گردشگری، ترویج همکاری متقابل در گردشگری پزشکی و سلامت و ارتقاء کیفیت خدمات مورد تأکید قرار دادند. کاشی (واراناسی) که در آن نشست های مربوط به گردشگری کشورهای سازمان به ریاست هند برگزار می شود، به عنوان اولین پایتخت فرهنگی منطقه سازمان همکاری شانگهای معرفی شده است. این ابتکار با هدف برجسته کردن و به نمایش گذاشتن ثروت فرهنگی منطقه سازمان همکاری شانگهای و به رسمیت شناختن ارزش فرهنگ به عنوان منبعی برای توسعه اجتماعی و اقتصادی برای منطقه است (Ministry of Tourism, India, 2023).

References

Ajnoti, R. (2023, February 21). Iran’s Membership of SCO: Expectations vs Reality. Retrieved from Indian Council of World Affairs: https://www.icwa.in/show_content.php?lang=1&level=1&ls_id=9122&lid=5926

Hindustan Times. (2023, February 16). SCO Presidency: Highlight India’s civilisational distinctiveness. Retrieved from Hindustan Times: https://www.hindustantimes.com/ht-insight/international-affairs/indias-sco-presidency-must-focus-on-highlighting-its-civilisational-distinctive-101676533241480.html

IndianSCO. (2022). India and SCO. Retrieved from India’s Chairmanship of the SCO 2022-2023: https://indiainsco.in/introduction

India’s Ministry of External Affairs. (2022, September). Shanghai Cooperation Organization (SCO) Division. Retrieved from Ministry of External Affairs: https://www.mea.gov.in/Portal/ForeignRelation/SCO_Brief_September_2022.pdf

Ministry of Tourism, India. (2023, March 14). 2nd SCO Tourism Expert Working Group under India’s Presidency begins at Kashi (Varanasi) today. Retrieved from Ministry of Tourism: https://tourism.gov.in/sites/default/files/2023-03/PIB1906910.pdf

Saini, G., & Jacob, H. (2022). India, China, and the Shanghai Cooperation Organization (SCO). New Delhi: Council for Strategic and Defense Research.

Sethi, N., & Thakur, A. (2017, July). The Shanghai Cooperation Organization. Retrieved from loksabhadocs: https://loksabhadocs.nic.in/Refinput/New_Reference_Notes/English/The_Shanghai_Cooperation_Organization.pdf

Wani , A. (2022, October 17). India’s SCO presidency: Leveraging opportunities. Retrieved from Observer Research Foundation (ORF): https://www.orfonline.org/expert-speak/indias-sco-presidency-leveraging-opportunities/

[۱] Shanghai Five

[۲] The Council of Heads of States

[۳] The Council of Heads of Governments

[۴] The Council of Foreign Ministers

[۵] Council of National Coordinators

[۶] narco-terrorism

[۷] SCO Young Scientists Conclave

[۸] Consortium of SCO Economic Think Tanks

[۹] SCO Startup Forum

[۱۰] SCO Business Conclave

[۱۱] SCO Business Council

مترجم: سها نوروزی

مطلب مرتبط: اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای ۲۰۲۳: فرصتی از دست رفته برای هند؟

مطلب مرتبط: هند میزبان اجلاس سازمان همکاری شانگهای در ۴ جولای خواهد بود