#اختصاصی
به قلم: دکتر قاسم اصولی اودلو، عضو هیئت علمی علامه دانشگاه طباطبایی
اخیراً آذربایجان موفق شده است اقدامات بی سابقه‌ای را برای بازگرداندن حاکمیت کامل خود در قلمرو قره باغ انجام دهد. علیرغم اینکه روسیه همواره برای ایفای نقش متوازن و حفظ جایگاه خود تلاش کرده است، اخیراً سیاست غیرمداخله‌ای را در جنوب قفقاز اعمال می‌کند که منجر به هموار کردن راه برای عملیات نظامی کامل و احیای حاکمیت جمهوری آذربایجان شده است. دلایل این موضع در ادامه توضیح داده خواهد شد.
در ابتدا، از زمان روی کار آمدن پاشینیان در سال ۲۰۱۸، جهت‌گیری غرب محور در سیاست خارجی ارمنستان به طور چشمگیری تشدید شد و برخی از موقعیت‌های سیاسی و اقتصادی مهم به صاحب‌نظران ضد روسی واگذار شد. از سوی دیگر، حلقه‌های نخبگانی که در ساختار سیاسی این کشور با رئیس‌جمهور رایزنی می‌کنند، افزایش یافت و به همین دلیل روابط دو کشور تحت تأثیر منفی قرار گرفت. در همین راستا، اخیراً اساسنامه رم (دادگاه کیفری بین المللی) به تصویب پارلمان ارمنستان رسیده است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی روسیه، رئیس جمهور ولادیمیر پوتین، در آستانه تصویب آن گفته بود که آنها آن را اقدامی بسیار خصمانه علیه خود خواهند دانست.
علاوه بر این، اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ارمنستان از منظر سیاستگذاران روسیه به دلیل عدم مشارکت این کشور در پروژه‌های مهم منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای طی سه دهه گذشته و تبدیل نقش آن به یک کشور به حاشیه رانده شده در پیکربندی‌های سیاسی و جغرافیایی منطقه‌ای کاهش پیدا کرده است. در مقابل، جایگاه آذربایجان به دلیل افزایش نقش ژئواکونومیکی هم از سوی سیاستگذاران روسیه و هم از سوی سیاستگذاران غربی اهمیت یافته است. در نتیجه، این امر منجر به برتری آذربایجان در محاسبات راهبردی هزینه-فایده تحولات منطقه شد. در واقع، تقویت قدرت آذربایجان نه تنها تغییرات شدیدی در توازن قوای منطقه‌ای ایجاد کرده است، بلکه منجر به دگرگونی نگرش کشورهای منطقه نسبت به آن شده است.
علاوه بر این، پیامدهای جنگ اوکراین در تضعیف مواضع انحصاری و هژمونیک روسیه در قفقاز، خلأهایی را در منطقه ایجاد کرده است که توسط کشورهای جدید فرامنطقه‌ای از جمله ترکیه و چین پر می‌شود. این کشورها با انجام پروژه‌های متنوع در زمینه‌های مختلف در تلاش برای ایجاد عمق استراتژیک هستند. در همین راستا اخیرا آذربایجان و ترکیه برای ایجاد خط آهن و خط لوله انرژی از ایغدیر به نخجوان به بهای تضعیف منافع ملی ایران به توافق رسیدند. علاوه بر این، چین و آذربایجان توافق نامه‌ای برای گسترش همکاری‌های فنی و حمل و نقل خود امضا کردند که می‌تواند منجر به اجرای جاده و راه آهن زنگزور در سال‌های آینده شود.
در نهایت، افزایش نقش بسیار سازنده ترکیه که از طریق اتخاذ سیاست متوازن بین غرب و شرق فراهم شده است، در کنار سیاست عملگرایانه آذربایجان از دیگر عوامل مهمی است که روسیه را به سکوت به جای ایفای نقش تعیین کننده برانگیخته است. در واقع، روسیه به برخی از بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای امتیازاتی می‌دهد تا بتواند از ظرفیت این کشورها برای دور زدن و کاهش همزمان تحریم‌های غرب استفاده کند.
در خاتمه، تعداد زیادی از عوامل تاثیرگذار از جمله تشدید جهت گیری غربی ارمنستان، تضعیف موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواقتصادی منطقه‌ای ارمنستان در ۳ دهه گذشته، پیامدهای جنگ اوکراین و تقویت قدرت منطقه‌ای ترکیه، روسیه را به‌طور بی‌سابقه‌ای مجبور به اعمال سیاست بی‌طرفانه به جای سیاست مداخله‌جویانه کرده است. با این وجود، روندهای جدید منطقه‌ای از جمله تخلیه کامل مردم ارمنی از قره باغ که حضور نظامی روسیه در مناطق تحت کنترل را بی معنی می‌کند و عادی سازی سیاسی و دیپلماتیک احتمالی ارمنستان با هر دو دشمن تاریخی، که می‌تواند منجر به تشدید غرب گرایی در سیاست ارمنستان شود، می‌تواند تغییراتی را در سیاست منطقه‌ای فعلی روسیه ایجاد کند.
