چرخش اساسی در روابط ترکیه و ترکمنستان؛ ابعاد دوجانبه و چندجانبه

مولف : کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق

درآمد
روابط میان دولت ها در بستری ساختاری شکل می گیرد. در عین حال که تمایلات و نقش آفرینی کارگزارانه هر یک از دولت ها نیز در این روابط متبلور می شود. ساختارها، مجموعه‌ای از فرصت‌ها، تهدیدها، توانایی‌ها و کمبودها را پیش روی تصمیم‌گیران می‌گستراند و توأمان، کشورهای مختلف و تصمیم‌گیران آن‌ها (کارگزاران به نمایندگی از طرف دولت ها)، بر اساس درک از موقعیت و برداشتی که از شرایط دارند، دست به گزینش زده و اقدام می کنند. بنابراین، روابط بین دولت ها (شامل جهت گیری ها و کنش های سیاست خارجی آن ها) در عین حال که از عوامل ساختاری بین المللی و منطقه ای تأثیر می پذیرد، الزاما از کانال ادارک و فهم کارگزاران کشورها نیز عبور می کند که خود، در محیط های فرهنگی و اجتماعی گوناگون شکل گرفته است. اما در نهایت تمام این تأثیرها و تأثّرها، در قالب الگوهای غیریت ساز (خودی – دیگری) و یادگیری راهبردی^[۱] (تلفیق ساختار – کارگزار) نمایان می شود که امکان شناخت و تحلیل جهت ها، تغییرات و الگوی کنشگری سیاست خارجی دولت های مختلف را فراهم می سازد. کنش هایی که در مناسبات دوجانبه و چندجانبه کشورهای مختلف با یکدیگر آشکار می شود.

مناسبات ترکیه و ترکمنستان نیز در بستری ساختاری شکل گرفته است. در عین حال که ادراک و برداشت تصمیم گیران سیاست خارجی هر یک از این کشورها (به ویژه از سوی ترکمنستان که تصمیم ها، به شکل اقتدارآمیزی توسط یک شخص یعنی رئیس جمهور اتخاذ می شود) در این روابط تأثیرگذار بوده است. در سه دهه گذشته (پس از فروپاشی شوروی) که روابط مستقل دو کشور شکل گرفته است، بستر ساختاری منطقه ای و بین المللی، گاه در دوره هایی دچار تغییر شده است (مانند اشغال افغانستان توسط نیروی های ائتلاف در سال ۲۰۰۱ و امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در سال ۲۰۱۸) و در برابر، تغییر نخبگان و تصمیم گیران دو کشور از یک سو (مانند درگذشت ناگهانی نیازاف در سال ۲۰۰۶ و تغییر در کادر نخبگان حزب عدالت و توسعه در دو دهه گذشته در ترکیه) و یا بروز تغییرات در ادارک و شناخت آنان از محذورات و مقدورات ساختاری از سوی دیگر، تحولات و فراز و فرودهایی را در روابط دو کشور رقم زده است. این تحولات، از آغاز آرمانی روابط در دهه ۱۹۹۰ تا منجمد شدن آن از سال های پایانی این دهه (اکتبر ۱۹۹۹) و تا پایان دوره نیازاف در سال ۲۰۰۶ و از آغاز دوره بردی محمداف تا سال های پایانی دهه ۲۰۱۰ و آخرین دوره تحولات که در دو سال اخیر (از سال ۲۰۱۸) شکل گرفته است، قابل شناسایی است. مرحله اوج روابط عشق آباد – آنکارا نیز در ماه نوامبر ۲۰۲۱ تجربه شده است که عضویت ناظر ترکمنستان در تشکیلات دولت های ترک (بر خلاف رویه های پیشین) و امضای تفاهم نامه های هشت گانه در دیدار دوجانبه اردوغان – بردی محمداف، یک روز پیش از پانزدهمین نشست سران کشورهای عضو سازمان اکو در عشق آباد، از مصادیق آن به شمار می رود. بر این اساس، متن پیش رو در صدد است تا با تمرکز بر آخرین تحولات روابط این دو کشور، ویژگی ها و پویایی های ساختاری و کارگزارانه این دوره را بررسی کرده و در پایان، دیدگاه هایی را پیرامون آینده این مناسبات مطرح نماید.

آخرین تحولات در روابط ترکمنستان و ترکیه
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در ۲۷ نوامبر برای دیدارهای دوجانبه و ۲۸ نوامبر برای شرکت در پانزدهمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در عشق آباد به سر برد. این سفر، دقیقا دو هفته پس از حضور قربان قلی بردی محمداف در ۱۲ نوامبر در استانبول رقم خورد که رئیس جمهور ترکمنستان، برای شرکت در نشست سران کشورهای ترک زبان (که از این پس، سازمان یا تشکیلات دولت های ترک نامیده می شود) عازم ترکیه شده بود. در نشست ۱۲ نوامبر، ترکمنستان به عنوان عضو ناظر این تشکیلات ترکیه محور، معرفی شد و در جریان دیدار ۲۷ نوامبر نیز، از برنامه دو کشور برای ارتقاء همکاری های دوجانبه به سطح راهبردی رونمایی شد.

اردوغان، در جریان دیدار اخیر با بردی محمداف که در سرای اغوزخان (کاخ ریاست جمهوری) برگزار شد، از هدف گذاری ۵ میلیارد دلاری برای افزایش حجم تجارت خارجی در نخستین گام از آینده روابط عشق آباد و آنکارا خبر داد. بر اساس اعلام رئیس جمهور ترکمنستان نیز، با وجود شرایط کرونا و محدودیت های گسترده ناشی از آن، حجم تجارت میان دو کشور در سال ۲۰۲۰ به مرز ۲ میلیارد دلار نزدیک شده و در ماه های سپری شده سال ۲۰۲۱ نیز حجم تجارت دوجانبه، رشدی ۸ درصدی را تجربه کرده است. در جریان این دیدار، هیات های ترکیه ای و ترکمنستانی نیز نشست ها و گفتگوهای جداگانه ای را ترتیب داده و پیرامون موضوعات و جزئیات همکاری های فی مابین به گفتگو پرداختند.

اردوغان، با اشاره به سی امین سالگرد استقلال ترکمنستان و یادآوری اینکه ترکیه، نخستین کشوری است که این کشور را به رسمیت شناخت (چند روز پیش از ایران) و نخستین کشوری است که سفارت خانه خود را در شهر عشق آباد افتتاح کرد، امضای هشت تفاهم نامه همکاری در موضوعات متنوعی مانند سلامت، تجارت، کشاورزی، رسانه و آموزش را سندی روشنایی بخش در مسیر آینده تحولات مثبت و سریع در روابط دو کشور دانست. در مقابل، بردی محمداف نیز با اعطای نشان افتخار دولت ترکمنستان (مدال همکاری با ترکمنستان) به اردوغان، از وی قدردانی کرد. در پایان این دیدار و در قالب بیانیه مشترک نیز، مواد زیر مورد تأکید قرار گرفت:
– ارتقاء روابط دوجانبه ترکمنستان و ترکیه به سطح راهبردی
– برنامه ریزی برای گسترش و تعمیق همکاری های تجاری و اقتصادی دوجانبه
– ایجاد سازوکارهای فنی و حقوقی لازم برای تحقق همکاری های بلندمدت
– ارتقاء سطح همکاری های منطقه ای و بین المللی با محوریت موضوعات تجارت و انرژی
– تلاش و برنامه ریزی برای همگرایی و هماهنگی در موضوعات مختلف منطقه ای و بین المللی و همکاری در قالب نهادهای بین المللی برای اتخاذ مواضع مشترک و هماهنگ
– همکاری دوجانبه و چندجانبه برای مبارزه با تروریسم و افراط گرایی، مقابله با مهاجرت غیرقانونی، مقابله با قاچاق مواد مخدر و محصولات روانگردان و مقابله با جرائم سازمان یافته بین المللی

نگاه ترکمنستان به آینده روابط با ترکیه
بردی محمداف، پیوستن ترکمنستان را به تشکیلات دولت های ترک به عنوان عضو ناظر، تحولی تاریخی خوانده است. وی، تشکیلات دولت های ترک را برای ترکمنستان، از جهت تسهیل مقابله با تهدیدات عمومی، مقابله با قاچاق و مواد مخدر و مبارزه با تروریسم بین المللی دارای اهمیت می داند. همچنین همکاری دوجانبه با ترکیه برای تأمین ثبات و امنیت در افغانستان از موضوعات مورد توجه ترکمنستان به شمار می رود. افزون بر این ها، همکاری ویژه دو کشور برای راه اندازی «کریدور شرق – غرب» از خاک دو کشور و به طور ویژه، اجرایی کردن «کریدور افغانستان – ترکمنستان – آذربایجان – گرجستان – ترکیه» از موارد مورد تأکید طرف ترکمنی در گفتگوها و نشست های اخیر با طرف ترکیه ای است. بردی محمداف، راه اندازی کریدور میان منطقه ای دریای خزر و دریای سیاه را نیز به عنوان چشم انداز کلی آینده حمل و نقل و تسهیل تجارت در این مناطق پیشنهاد کرده است. در این چشم انداز همکاری، با ترکیه برای راه اندازی شبکه بنادر دریای خزر و بهره برداری از ظرفیت های ویژه بندر ترکمن باشی در شبکه مذکور، رایزنی شده است. همان طور که آشکار است، اهم موضوعات مورد تأکید و توجه ترکمنستان، همکاری در حمل و نقل بین المللی، توسعه مسیرهای صادرات انرژی و رسیدگی به مسائل افغانستان است. با وجود این، گسترش همکاری ها در حوزه فرهنگ، آموزش و دانشگاه ها و تداوم روزهای فرهنگی دو کشور (در پایتخت یکدیگر) و گسترش مناسبات پیرامون آن نیز در مذاکرات دو طرف مورد اشاره قرار گرفته است.

توسعه روابط ترکیه و ترکمنستان؛ پویایی های ساختار – کارگزار
هشتمین نشست سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) که ترکمنستان، ریاست دوره ای آن را بر عهده دارد، در ۲۸ نوامبر ۲۰۲۱ با شعار «همه با هم، به سوی آینده» برگزار شد. در این نشست، در خصوص گسترش شبکه های ارتباطی و حمل و نقل میان اعضا، افزایش تأثیرگذاری بین المللی سازمان اکو، توسعه تجارت و همکاری های اقتصادی، تلاش برای کاهش آسیب های ناشی از همه گیری ویروس کرونا و کسب آمادگی مشترک برای تهدیدات مشابه احتمالی، رایزنی و تصمیم گیری شد. در چشم انداز ۲۰۲۵ اکو، ارتقاء حجم تجارت میان اعضا به ۱۰۰ میلیارد دلار هدف گذاری شده است. علاوه بر آن، بر تقویت کریدورهای تجاری از ترکیه به جمهوری آذربایجان، ایران، آسیای مرکزی و پاکستان تأکید شد و مواردی مانند مبارزه با تروریسم و قاچاق، ساماندهی پدیده مهاجرت و همکاری در بازسازی اقتصاد افغانستان، مورد توجه قرار گرفت. ترکیه و ترکمنستان، علاوه بر مناسبات دوجانبه که به طور مستقل در حال پیگیری و توسعه است، در قالب سازمان همکاری اقتصادی نیز بر گسترش مناسبات خود تأکید کرده و هر دو کشور، مناسبات چندچانبه ای مانند اکو را در هم افزایی با روابط دوجانبه خود و سایر ساختارهای موازی (مانند تشکیلات دولت های ترک) ارزیابی کرده اند.

رئیس جمهور ترکیه در مسیر بازگشت از ترکمنستان، در میان خبرنگارانی که در هواپیما با وی همسفر بودند^[۲]، از گسترش مناسبات و تراکم دیدارها^[۳] با سران کشورهای ترک زبان اعلام رضایت کرده و چنین گفته است: «… به سوی ایجاد سازوکاری بسیار متفاوت در حال حرکت هستیم. متفاوت از آن چه تاکنون در میان دولت های دیگر محقق شده است. این حرکت برای ما غرورآفرین است. در سال ۲۰۱۳ جمله ای بیان کردم که شاید در آن مقطع، معنای دقیق آن برای بسیاری از شنوندگان مشخص نبود. جمله من این بود که سده ۲۱، سده ترکیه خواهد بود. این به آن معناست که سده ۲۱، سده تمام کشورهای ترک خواهد بود. اکنون که در سرآغاز دهه سوم این سده به سر می بریم، در حال نزدیک شدن به آستانه این هدف بزرگ هستیم. من همیشه تأکید کرده ام که قدرت جهان، نباید تنها در دست ۵ دولت خاص متمرکز باشد^[۴]. ترکیه و جهان ترک در سطح جهان نقش آفرین خواهند بود. ما هم در امنیت جهان، هم در سیاست بین الملل و هم در اقتصاد جهان حضور قدرتمند خواهیم داشت». نیازی به تصریح نیست که این اظهارنظرها، در تحلیل گفتمان ترکیه در توسعه مناسبات با ترکمنستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی و در خوانش مناسب از انگیزه های غایی ترکیه قابل تأمل است.

ترکیه در دوره اخیر، توجه ویژه و فزاینده ای به منطقه قفقاز و آسیای مرکزی داشته است که تمایل متقابل دولت های این مناطق و تحقق همگرایی ترکی در قالب تشکیلات و سازوکارهای عملیاتی، پیامدهای ژئوپلیتیک و راهبردی قابل توجهی را به دنبال داشته است. تاریخ، فرهنگ، زبان و نژاد، هرچند بسترساز این همگرایی محسوب می شود، اما به نظر می رسد که انگیزه اصلی و نهایی این همگرایی (بویژه از سوی دولت های آسیای مرکزی)، تنها در قالب ایدئولوژی های پان تورانی یا ملت گرایی ترکی، به طور کامل قابل تحلیل نیست.
در دوره اخیر، حداقل دو تحول اساسی در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی، پیامدهای ساختاری بر محیط امنیتی این دو منطقه در بر داشته است. تأثیرگذاری مستقیم ترکیه در جنگ اخیر قره باغ در قفقاز و خروج آمریکا از افغانستان، قدرت گیری سریع طالبان و بر هم خوردن موازنه منطقه ای در آسیای مرکزی، در این زمینه قابل اشاره است. با وجود ضمانت های لفظی سخنگویان طالبان، گسترش افراط گرایی و افزایش تهدید تروریسم، از جمله مسائلی است که همسایگان افغانستان، بویژه ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان را نگران کرده است. به عنوان عاملی ساختاری (منطقه ای) و در کمترین برآورد، این تحولات موجب تسریع همگرایی این کشورها با ترکیه شده است. ترکیه، کشوری است که با وجود تأخیر در برقراری مناسبات، روابط خود با طالبان را به سرعت ترمیم کرده و حتی در مقطع خروج سربازان آمریکایی، همچنان به بهانه تأمین امنیت فرودگاه کابل در این کشور حضور داشته است. حمایت آشکار و مستقیم نظامی – تسلیحاتی آنکارا از جمهوری آذربایجان در جنگ با ارمنستان نیز، احتمالا برداشت و ادراک دولت های منطقه از ضمانت همکاری با ترکیه را تحت تأثیر قرار داده و موجب اطمینان بیشتر به این کشور شده است. به نظر می رسد که برداشت و ادراک ترکمنستان نیز، هم در زمینه مسائل افغانستان، هم در چشم انداز همکاری دفاعی – تسلیحاتی و نیز در مناسبات سیاسی و اقتصادی، تغییرات مثبتی را در قبال همکاری و همگرایی با ترکیه تجربه کرده است.

ترکیه، هم اکنون در چند حوزه نقش آفرین بوده و یا در حال تلاش برای تأثیرگذاری است. تحولات اخیر منطقه قره باغ و ائتلاف نظامی – دفاعی با جمهوری آذربایجان، تحولات شمال آفریقا و بویژه لیبی، تحولات مدیترانه شرقی، تحولات شمال عراق و شمال سوریه و حتی تحولات شرق اوکراین (در دفاع از حکومت مرکزی کی‌اف و پیشنهاد مبادلات تسلیحاتی)، از جمله این تلاش ها است. همان طور که دیده می شود، ورود نرم (اعمال نفوذ) و یا ورود سخت (کاربرد نظامی) ترکیه به این مناطق، به ویژه تجربه پیروزمندانه در قفقاز جنوبی و انفعال (و یا مدارای) روسیه در برابر آن، زمینه ذهنی مناسبی برای پذیرش جایگاه فعال و اطمینان بخش آنکارا در مناسبات دوجانبه و چندجانبه با کشورهای مختلف پدید آورده است.

تحلیل مناسبات ترکیه و ترکمنستان (مقایسه با ایران)
اخیرا، گزاره پرتکراری در گفتمان دست اندرکاران سیاست خارجی ترکیه قابل تشخیص است که «در دوره تشدید رقابت قدرت های بزرگ، سیاست خارجی دولت ها بدون به کارگیری قدرت سخت و یا بیشینه سازی آن (افزایش قدرت)، راه به جایی نخواهد برد». در واقعیت نیز، رفتار روابط خارجی ترکیه در سال های اخیر، نمایش تمام عیاری از ترکیب قدرت نرم و سخت و به کارگیری آشکار توانمندی های نظامی در کنار ابزارهای دیپلماسی بوده است. بنابراین، فرصت ها و چالش های آنکارا در تنظیم مناسبات خود با سایر کشورها، در بستر پیچیده و در هم تنیده ای از واقع گرایی و عمل گرایی تشکیل شده که ابزارهای دیپلماسی عمومی (سنتی و نوین) را نیز به طور مؤثر به خدمت گرفته است. کارآمدی دیپلماسی عمومی در قالب مناسبات فرهنگی، آموزشی، رسانه ای و برندسازی ملی، افزایش سرمایه فرهنگی و اجتماعی ترکیه در مناسبات بین المللی (به ویژه در قبال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز) را در پی داشته و در سال های اخیر، دیپلماسی دفاعی (جذابیت تفاهم نامه های دفاعی) و دیپلماسی تسلیحاتی (به طور مثال در برندسازی تسلیحاتی پهپادهای بیرقدار^[۵]) نیز به این ظرفیت ها افزوده شده است. این وضعیت، جذابیت ترکیه را برای انواع همکاری های سیاسی، دفاعی، امنیتی و حتی اقتصادی افزایش داده و برداشت ذهنی تصمیم گیران سیاست خارجی سایر کشورها را نیز از توانایی ها و ظرفیت های این کشور تحت تأثیر قرار داده است. افزون بر ظرفیت های مذکور، راه اندازی یا فعال سازی سازوکارهای چندجانبه نیز از دیگر فرصت های سیاست خارجی ترکیه در سال های اخیر به شمار می رود و الگوهای همگرایی ترکی، به عنوان نمونه بارز این چندجانبه گرایی قابل اشاره است.

از سوی دیگر، تحولات اساسی و سریع در افغانستان، تفاهم نسبی بر سر رژیم حقوقی دریای خزر، فزایندگی نیاز به متنوع سازی مسیرهای صادرات انرژی (تردیدها در مسیرهای ایرانی و روسی، ابهام در آینده خط لوله تاپی، برآورده نشدن انتظارات درآمد ارزی از مسیر چینی و …)، امیدواری به خط لوله ترانس خزر، نیاز به جذب سرمایه و تکنولوژی خارجی و …، بسترساز بروز تغییراتی در جهت ها و رفتارهای سیاست خارجی ترکمنستان شده است. در چنین بستری، ترکیه، با توجه به افزایش جذابیت بین المللی و منطقه ای، پویایی در مناسبات کارگزارانه در قالب «دیپلماسی سران^[۶]» و عرضه ظرفیت های ژئوپلیتیکی در میانه اروپا و آسیا (حلقه واسط در میان منابع آسیایی و بازارهای مصرف اروپایی) به عنوان گزینه ای جذاب برای ترکمن ها نمایان شده و مشارکت در قالب تشکیلات دولت های ترک، گامی مهم در مسیر همگرایی با این کشور محسوب می شود. این مناسبات، فرصت متمایزی برای ترکیه و ترکمنستان به دست داده و زمینه برتری آنکارا (با وجود فاصله جغرافیایی) را نسبت به سایر طرف ها، به ویژه همسایگان ترکمنستان از جمله ایران، فراهم آورده است. شکل های زیر، گویای کلیتی از این مزیت ترکیه (در مقایسه با ایران) در مناسبات چندجانبه با ترکمنستان است.

الگوی مناسبات چندجانبه ترکیه و ترکمنستان

الگوی مناسبات چندجانبه ایران و ترکمنستان
 همان طور که دیده می شود، مناسبات چندجانبه ترکیه با ترکمنستان (تشکیلات ترک)، در حلقه نزدیک تری نسبت به ایران واقع شده است. در حالی که در نزدیک ترین حلقه مناسبت ایران یعنی سازمان همکاری اقتصادی (اکو) نیز، توأمان ترکیه به عنوان یکی از کشورهای مؤسس حضور دارد. اهمیت این دوری و نزدیکی زمانی آشکارتر می شود که به خاطر آوریم، متأثر از شرایط بین المللی تحریم ها علیه ایران، محدودیت های کرونایی و … حجم تجارت خارجی ایران و ترکمنستان در سال ۲۰۲۱ به چند ده میلیون دلار سقوط کرده اما در همین دوره، تجارت خارجی دوجانبه آنکارا و عشق آباد در حال صعود به ۲ میلیارد دلار بوده است. در چند سال اخیر، بسیاری از قراردادهای اقتصادی و حتی تسلیحاتی بین ایران و ترکمنستان با بن بست مواجه شده، اما در همین دوره، ترکیه در فروش شناورهای نظامی و اجرای سایر قراردهای دوجانبه گوی سبقت را از سایرین ربوده است. واقعیت تلخ دیگری نیز در مقایسه مناسبات (به ویژه تجاری و اقتصادی) ایران و ترکیه با ترکمنستان (حتی در مقطع اوج روابط تهران – عشق آباد) وجود دارد و آن، اختصاص حجم عظیمی از مناسبات اقتصادی ایران و ترکمنستان به مبادلات انرژی (عمدتا گاز) است. در حالی که مبادلات آنکارا و عشق آباد از تنوع بیشتری برخوردار بوده و عموما شامل صادارت و واردات غیرانرژی است.

چشم انداز روابط ترکمنستان و ترکیه
چشم انداز مناسبات ترکیه و ترکمنستان، از دینامسیم های ملی، منطقه ای و بین المللی متنوعی تأثیر می پذیرد که در قالب گزاره های زیر قابل تلخیص و اشاره است:
الف) دینامسیم های طرف ترکمنی
۱- تحولات افغانستان و افزایش تهدید بی ثباتی و ناامنی
۲- الزامات چندگانه سازی مسیرهای صادرات انرژی و تضمین درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت و گاز
۳- موازنه سازی در برابر روسیه، چین و ایران
۴- چانه زنی برای اخراج یا ممنوعیت فعالیت اپوزسیون ترکمنی ساکن در ترکیه
۵- بالفعل کردن مسیر ترانس خزر و تلاش برای گره زدن ثبات و امنیت ملی به امنیت انرژی جهانی
ب) دینامسیم های طرف ترکی
۱- اتصال مؤثر ترکمنستان به شبکه همگرایی ترکی (تشکیلات ترک)
۲- بالفعل کردن شبکه انتقال انرژی از شرق به غرب خزر از مسیر ترکیه و افزایش وزن ژئوپلیتیک این کشور در برابر اتحادیه اروپا (راه اندازی مؤثر گزینه جایگزین مسیرهای روسی در انتقال منابع انرژی به اروپا)
۳- تقویت فرآیند موازنه سازی در برابر روسیه (افزایش ظرفیت چانه زنی در برابر روسیه، با توجه به تحولات سوریه، شمال آفریقا، دریای سیاه و شرق مدیترانه)
۴- تعمیق نفوذ و تأثیرگذاری در منطقه آسیای مرکزی به نیابت از غرب (در برابر افزایش نفوذ چین و روسیه)
۵- گسترش بازارهای فروش محصولات و خدمات ترکی در آسیای مرکزی و برتری در رقابت اقتصادی و سیاسی با کنش گران رقیب منطقه ای مانند ایران

در برآوردی کلی تر، مؤثرترین بستر توسعه همکاری ها و تسریع روند همگرایی ترکی – ترکمنی، انطباق و هم پوشانی الگوی امنیت ملی و منطقه ای ترکمنستان با الگوی توسعه طلبی و تمایلات قدرت طلبانه منطقه ای و بین المللی ترکیه است. ترکیه در سال های اخیر، آشکارا در صدد نقش آفرینی فعال تر در عرصه بین المللی و افزایش قدرت چانه زنی در مواجهه با قدرت های بزرگ و تعامل با بازیگران منطقه ای در مناسبات دوجانبه و چندجانبه است. در مقابل، ترکمن ها نیز با تنظیم مناسبات خود در چارچوب اقتضائات سیاست خارجی ترکیه، از یک سو در جهت نیل به منافع و تأمین امنیت ملی خویش حرکت کرده اند و از سوی دیگر، توانسته اند تا برخی تهدیدات و چالش های ملی و پیرامونی خود را به فرصت تبدیل کنند.

در چنین زمینه تحلیلی، قابل تصورترین چشم انداز در آینده مناسبات ترکیه و ترکمنستان، توسعه بیش از پیش این روابط و تقویت جایگاه ترکیه در سیاست، اقتصاد و امنیت ترکمنستان است. هرچند در بررسی جهت ها و کنش های سیاست خارجی ترکمنستان، هیچ گاه نباید نقش آفرینی آنی رئیس جمهور (تغییر تمایلات شخصی بردی محمداف) و وقوع تحولات پیش بینی نشده را از نظرها دور داشت. تحولات غیرمترقبه ای که پیش از این نیز، در روابط ترکمن ها با سایر کشورها، با همسایگان (از جمله ایران، تاجیکستان، قزاقستان) و حتی خود ترکیه تجربه شده است.

برآیند
توسعه حمل و نقل (گسترش حمل و نقل هوایی و جاده ای و همکاری در تقویت حمل و نقل دریایی از طریق خزر)، همکاری نزدیک تر در حوزه انرژی و انتقال آن به بازارهای بین المللی، همکاری در مسائل افغانستان، همکاری در بخش های اقتصادی و سرمایه گذاری، تسهیل تجارت دوجانبه، گسترش همکاری های فرهنگی و دانشگاهی و هماهنگی در موضوعات سیاسی بین المللی و منطقه ای، جهت ها و محورهای اصلی توسعه مناسبات ترکیه و ترکمنستان را تشکیل می دهد. با وجود این و علی رغم پیشران های فرهنگی، تاریخی، زبانی و نژادی همگرایی ترکی – ترکمنی (به ویژه در مناسبات چندجانبه)، نگاه عشق آباد نسبت به تنظیم دور جدید روابط خود با آنکارا، بیشتر کارکردی و فنی است، تا فرهنگی و سیاسی. با همه این ها، تحلیل کوتاهی از آخرین گفتگوهای دوجانبه سران این دو کشور (۲۷ نوامبر در عشق آباد) برای روشن شدن ابعاد دیگری از این مناسبت ها جالب توجه است.

اردوغان در جریان نشست مشترک رسانه ای با بردی محمداف، چندین بار وی (و همه ترکمن ها) را «برادر^[۷]» خویش خطاب کرده و حضور این کشور را در «مجلس برادران^[۸]» تبریک گفت. وی تصریح کرد که با پیوستن ترکمنستان به عنوان عضو ناظر، به تشکیلات دولت های ترک، «عکس خانوادگی» آنان کامل شده است^[۹]. بردی محمداف نیز، ضمن اشاره به ارزش های معنوی و تاریخی مشترک میان ترکمن ها و ترک ها^[۱۰]، برقراری «روابط راهبردی بلندمدت» با ترکیه را یکی از اولویت های سیاست خارجی ترکمنستان اعلام کرد^[۱۱]. با همه این ها، وی، جلب همکاری ترک ها در چندگانه سازی مسیرهای صادرات و امنیت عرضه انرژی از یک سو و توسعه روابط دوجانبه در چارچوب منافع مشترک و متقابل^[۱۲] را از سوی دیگر، هدف اصلی و ضرورت مورد نظر عشق آباد در بستر این روابط می داند. به بیان دیگر، تصریح این اهداف، گویای واقعیتِ انتظارات عشق آباد از تنظیم دوباره مناسبات خود با آنکارا است و تداوم سیر فزاینده این همگرایی نیز، بالطبع، منوط به تأمین این انتظارت خواهد بود. همین تأکید بردی محمداف و در برابر، استفاده اردوغان از عبارتی ابهام آمیز در توصیف کیفیت روابط دو کشور نیز، موجب برخی اختلاف نظرها و انتقادهایی در فضای نخبگانی و رسانه های داخلی ترکیه شد.

اردوغان، در بخشی از صحبت های خود، نوع روابط ترکمن ها و ترک ها را «کیمیک کاردشکلیک^[۱۳]» (معادل لفظی: «دوستی استخوان» و معادل محتوایی: برادری جانانه) خواند که در متن صحبت های وی و در نگاه نخست، معنای مثبتی از آن استنباط می شود. اما این اصطلاح که در اصل، با الهام از داستانی منسوب به مولانا جعل شده است^[۱۴]، در ادبیات عمومی ترکیه در معانی «دوستی فرصت طلبانه»، «دوستی از سر اضطرار» و «دوستی غیرمطمئن و غیرمدام» استفاده می شود. همین ابهام (خلط معنای عمومی و معنای ویژه مورد نظر اردوغان) موجب شد تا ضمن انتقاد از سیاست ها و تندروی های منطقه ای اردوغان، خوشبینی های برآمده از تحولات اخیر در مناسبات ترکمنستان و ترکیه نیز تحت تأثیر قرار گرفته و با تردیدهایی همراه شود. این انتقادها، علاوه بر پیامدهای این سیاست ها در وارد کردن ترکیه به عرصه بازی جدید قدرت های بزرگ در آسیای مرکزی، معطوف به واقعیتِ انگیزه های ترکمنستان و عدم اطمینان از چرخش سیاست خارجی این کشور به سوی ترکیه بوده است.


پی‌نوشت‌ها:[۱] یادگیری راهبردی (Strategic Learning) به مفهومی تلفیقی در خوانش «رابطه­ای-راهبردیِ» باب جسوپ (Bob Jessop) از ادبیات «ساختار – کارگزار» اشاره دارد که در آن، کارگزاران در نتیجه تجربه های قبلی و دریافت بازخورد از انتخاب های پیشین، فرصت بهبود تصمیم های بعدی و حتی توان اعمال تغییرات جزئی در ساختارها را به دست می آورند.[۲] در جمعی دوستانه در میان خبرنگارانی که بیشتر طرفدار سیاست های حزب عدالت و توسعه و نزدیک به شخص اردوغان محسوب می شوند. بر این اساس، این اظهارنظر برای فهم انگیزه های واقعی رئیس جمهور ترکیه در طراحی مناسبات خود با کشورهای ترک زبان جالب توجه است.[۳] به دیدار دو هفته قبل (۱۲ نوامبر) در قالب نشست سران کشورهای ترک زبان در استانبول و دیدار مجدد در عشق آباد اشاره دارد.[۴] به پنج قدرت دارای حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل اشاره دارد. وی، چندین بار از این انحصار قدرت انتقاد کرده و جمله معروفی نیز در این رابطه دارد که در ادبیات سیاست خارجی ترکیه تبدیل به کلیشه شده است: «جهان، بزرگ تر از پنج قدرت است».[۵] Bayraktar TB2[6] liderler diplomasisi / Leaders Diplomacy[7] Kadirli Doğanım / Tüm Türkmen Doğanlarım[8] Kardeşler Meclisi / اشاره به تشکیلات دولت های ترک[۹] “Türkmenistan’ın da aramıza katılmasıyla aile fotoğrafımız tamamlandı”[۱۰] “Tarihi manevi değerlerimiz de kardeş Türkmen ve Türk halklarının daha da yakınlaşmasına yardım edecektir”[۱۱] “Türkiye ile stratejik uzun vadeli ilişkiler geliştirmek, Türkmenistan dış politikasının öncelikli amaçlarından biridir”[۱۲] “Türkmenistan’ın enerji kaynaklarının çeşitli güzergahlardan pazarlara güvenli şekilde ulaştırılması bizim için önemlidir. Türkmenistan ile Türkiye’nin sürekli karşılıklı çıkarlara dayalı münasebetlerini değerlendirdik”[۱۳] kemik kardeşliği[14] اشاره به داستانی از مولانا که در مناقب العارفین اینگونه آمده است: «مولانا در مسیری که با همراهان خویش عازم بود، گروهی از سگان را دید که در کنار هم آرمیده اند. فردی از همراهان گفت: چه الفت و اتحادی است میان این سگان! کاش انسان ها نیز از سگان بیاموزند. اما مولانا در پاسخ گفت: دوستی این سگان، تا هنگامی است که استخوانی در میان آنان نیانداخته ای! استخوان یا تکه مرداری به سوی آنان بیانداز تا شاهد واقعیت دوستی آنان باشی».