عابد اکبری
با افزایش تنش‌ها میان ایالات‌متحده، اروپا با روسیه در سال‌ها و ماه‌های اخیر، طرف های غربی با محوریت آمریکا تلاش می‌کند تا نفوذ اقتصادی و نظامی روسیه را بیشتر مهار کند. اروپایی ها با در نظر گرفتن تهدیدات کلان و اخیر روسیه، از ضرورت آغاز تدابیر سختگیرانه تر در قبال این کشور سخن گفته اند. آخرین قربانی این درگیری سیستماتیک پیمان آسمان‌های باز است. درحالی‌که دولت دونالد ترامپ با این ادعا که مسکو از این پیمان به‌عنوان ابزاری برای ارعاب و تهدید علیه زیرساخت‌های حیاتی آمریکا و اروپا و همچنین انجام پروازهای تجسسی در مناطق مورد اختلاف دونباس و اوکراین استفاده می‌کند، در ۲۲ نوامبر ۲۰۲۰ از این پیمان خارج شد. مسکو با این نگرانی که متحدان ایالات‌متحده اطلاعاتی را که از پروازهای روسیه جمع‌آوری می‌کنند با ایالات‌متحده به اشتراک بگذارند، حتی اگر این کشور دیگر عضو این معاهده نباشد، ضمن اینکه خود نیز با خروج آمریکا از این پیمان قادر به پرواز برفراز آمریکا نیست، در روز ۱۸ دسامبر ۲۰۲۱ از خروج کامل این کشور از این پیمان خبر داد.
معاهده آسمان‌های باز به سی‌وسه کشور عضو خود در اروپا و آمریکای شمالی اجازه می‌دهد تا پروازهای نظارتی مشترک و غیرمسلح بر فراز قلمرو یکدیگر انجام دهند. تا زمان خروج از این معاهده، ایالات‌متحده پروازهای خود را تقریباً منحصراً بر فراز روسیه انجام می‌داد. به گفته وزارت خارجه آمریکا این کشور سه برابر بیشتر از روسیه برفراز آسمان‌های این کشور پرواز کرده است. این درحالی است که روسیه پروازهای خود را به‌طور مساوی در تمام کشورهای عضو توزیع می‌کند. بطوریکه تنها ۱۲ درصد از آن‌ها در ایالات‌متحده بودند. ازاین‌رو، در اصل این معاهده در مورد اروپا است. این پیمان برای کشورهای کوچک و متوسط بدون قابلیت‌های ماهواره‌ای، استقلال و داده‌هایی را فراهم می‌کند که در غیر این صورت دور از دسترس هستند.
این معاهده در چارچوب امنیت اروپا، همچنین به‌عنوان فرصتی برای ایجاد اعتماد نظامی از طریق تعامل منظم با افسران روسی عمل می‌کند. درواقع پیمان آسمان‌های باز بر امنیت و ثبات در اروپا سهم به سزایی داشته و بر تقویت اعتماد و امنیت در اروپا متمرکز است. ضمن اینکه خروج دو کشور عملاً تلاش جهانی برای کنترل تسلیحات را با چالش مواجه خواهد ساخت. پس از تعلیق معاهده نیروهای مسلح متعارف در اروپا توسط روسیه و خروج ایالات‌متحده از معاهده نیروهای هسته‌ای میان برد، برای اروپا، پایان آسمان باز ضربه دیگری به نظم امنیت منطقه‌ای مشارکتی خواهد بود. بدون دخالت ایالات‌متحده یا روسیه، این معاهده هدف استراتژیک خود را از دست خواهد داد. پایان آن همچنین غرب را از ابزار دیگری برای اعتمادسازی با روسیه محروم کرده و بی‌اعتنایی به اروپا در سیاست امنیتی نظامی را تائید خواهد کرد. بر این اساس معماری کنترل تسلیحات اروپایی که در پایان جنگ سرد توسعه یافت را با چالش جدی مواجه خواهد ساخت.
بخصوص اینکه جدای از درگیری‌های مستمر و پنهان در فضای شوروی سابق که هرلحظه احتمال بروز آن می‌رود، منبع خطر دیگر بروز حوادث بین هواپیماها و کشتی‌های دریایی روسیه و ناتو است. با نزدیک‌تر شدن هواپیماهای روسی به هواپیماهای ناتو و نزدیک‌تر شدن آن‌ها به مرزهای روسیه، این حوادث ممکن است با عواقب سنگینی در دریای سیاه و بر فراز دریای بالتیک رخ دهد. پروازهای ناتو یا فعالیت‌های دریایی در نزدیکی کریمه و همچنین در نزدیکی کالینینگراد، خطرناک خواهد بود.
وضعیت اخیر اوکراین و تجمع نیروهای نظامی روسیه در مرزهای این کشور در روزهای اخیر و مواضع مقامات اروپایی و ناتو ازجمله هشدار رهبران اتحادیه اروپا به مسکو در قبال اقدام نظامی علیه اوکراین و آمادگی اتحادیه اروپا برای اعمال مجموعه‌ای از تحریم‌های جدید با پیامدهای جدی علیه روسیه برای مقابله با اقدام نظامی احتمالی روسیه نیز به فضای ملتهب در روابط اروپا با روسیه دامن زده است. درحالی‌که روسیه خواهان محدود شدن فعالیت کشورهای اروپای شرقی در ناتو و رد تقاضای اوکراین و گرجستان در این پیمان است، اروپا معتقد است که روسیه با نگاه جنگ سردی خود عملاً خواستار حق وتو درباره سرنوشت اعضای ناتو است. در این متن شکننده از بین رفتن معاهده آسمان‌های باز ضمن تشدید درک از تهدید، ضربه‌ای به اعتماد اروپا و روسیه در قبال ثبات نظامی در اروپا وارد خواهد کرد.
