به قلم: کارگروه آسیای مرکزی مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
مقدمه
ازبکستان دارای قدرتمندترین ارتش در آسیای مرکزی است. در آخرین رتبه‌بندی سایت گلوبال فایر پاور، ارتش این کشور همچون سال‌های گذشته با در نظر گرفتن تمام شاخص‌های سلبی و ایجابی، به عنوان قدرتمندترین ارتش در آسیای مرکزی شناخته شده است. در رتبه‌بندی جهانی نیز این کشور از میان جمعاً ۱۴۵ کشور پس از جمهوری آذربایجان، صربستان، بلغارستان، بلاروس و مراکش در رتبه ۶۲ جهان قرار گرفته و با فاصله یک پله بعد از آن، قزاقستان در رتبه ۶۳ قرار دارد. این در حالی است که این کشور در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۱ همین وب‌سایت در رتبه ۵۱ قرار گرفته بود و کشورهایی همچون قزاقستان و آذربایجان در رتبه‌های ۶۱ و ۶۳ قرار داشتند. این موضوع نشان می‌دهد که حداقل بر اساس شاخص‌های در نظرگرفته شده توسط گلوبال فایر پاور به صورت نسبی جایگاه ارتش ازبکستان در جهان کاهش یافته است. در عین حال، در مقایسه با سال ۲۰۲۱ تعداد هواپیماهای نظامی این کشور به میزان محدودی افزایش یافته و در شاخص‌هایی همچون توپ‌های خودکششی رشد حدوداً ۱۰۰ درصدی داشته است. شواهد حاکی از این است که بخشی از این افت رتبه به دلیل پیامدهای جنگ اوکراین و احساس تهدید در برخی جمهوری‌های شوروی سابق و بویژه کشورهای کوچک اروپایی و روند سریع خرید تسلیحات توسط این کشورها است. با این حال به نظر می‌رسد ازبکستان هزینه مضاعفی را در این حوزه در طول یک سال اخیر نداشته است.
البته این به معنای آن نیست که روند توسعه زیرساخت‌های نظامی و دفاعی در این جمهوری راکد بوده است. ازبکستان با تصویب دکترین دفاعی و نظامی جدید از سال ۲۰۱۸ ترندهای منظم و پایداری را در صنایع دفاعی خود لحاظ کرده است که با گذشت حدود ۴ سال از تصویب این دکترین و وقوع تحولات کلیدی و مهمی همچون به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان (که در همسایگی این کشور روی داد) و جنگ اوکراین که میلیتاریزه شدن (نظامی‌شدن) مناسبات سیاسی و امنیتی در سطح نظام بین‌الملل را در بر داشت، روی داده است. صرف‌نظر از این تحولات به نظر می‌رسد ازبکستان روند پایداری از توسعه نظامی و دفاعی را متناسب با سیاست خارجی و روند توسعه اقتصادی پیش‌بینی شده، در پیش گرفته است. در این گزارش تلاش می‌شود تا مهم‌ترین محورهای این دکترین دفاعی جدید مورد تحلیل و بررسی قرار بگیرد.
ترندهای جدید
بر اساس رفتارشناسی ازبکستان در حوزه دفاعی، نظامی و امنیتی در طول پنج سال اخیر، به اختصار می‌توان مهم‌ترین جهت‌های دکترین دفاعی این کشور و در واقع ترندهای جدید در سیاست دفاعی-نظامی این جمهوری را به شرح ذیل دریافت:
تصویب دکترین جدید دفاعی: دولت شوکت میرضیایف یک سال پس از به قدرت رسیدن و هم‌زمان با ارائه روندهای اصلاحی گسترده و عمیق در ساحت‌های مختلف، در ژانویه ۲۰۱۸ دکترین نظامی و دفاعی جدید خود را منتشر کرد که اهداف و رویکردهای مدرنی را مد نظر قرار می‌داد. ویژگی‌های اصلی تعریف شده برای نبردهای مدرن در این دکترین شامل تأکید بر حوزه عملیات روانی و جریان پروپاگاندا، استفاده از ابزارهای غیرنظامی به عنوان مکمل رویکردهای نظامی، اهمیت استفاده از تجهیزات الکترونیک با دقت بسیار بالا، روبات‌ها و پرنده‌های بدون سرنشین و سیستم‌های شبکه‌ای خودکار بود. درعین‌حال در این دکترین بر پدیده نیروهای نظامی خصوصی و تهدیدهای ناشی از آن و اهمیت حفاظت از زیرساخت‌های دولتی که از کار افتادن آن‌ها می‌تواند منجر به بروز شرایط اضطراری شود، تأکید شده است. در این میان گفته می‌شود هم‌زمان با قزاقستان که در سال ۲۰۲۲ و در نتیجه جنگ اوکراین سیاست‌های دفاعی خود را به‌روزرسانی کرد، این امکان وجود دارد که ازبکستان نیز رویکردهای مشابهی را در دستورکار قرار داده باشد. بااین‌حال داده‌ها و اسنادی در این زمینه برای ازبکستان تاکنون منتشر نشده است و به نظر می‌رسد این جمهوری همچنان پایبند به اصول مطرح شده در سند سال ۲۰۱۸ است.
ساختارهای جدید مدیریتی: ازبکستان هم‌زمان با تغییرات اعمال شده بر ساختار دولت در سال جدید میلادی، برخی ابتکارها را در حوزه دفاعی و نظامی نیز اعمال کرده است. در ماه ژانویه میرضیایف فرمانی را برای تشکیل کمیسیون ویژه تجهیز نیروهای مسلح ازبکستان صادر کرد. ریاست این کمیسیون برعهده رئیس‌جمهور است و طی آن سفارش‌های جدید دولت برای تولید و یا واردات تسلیحات و تجهیزات دفاعی مورد نظارت و مدیریت مستقیم وی قرار می‌گیرد. درعین‌حال طراحی برنامه‌های دفاعی، تعیین پیمانکاران عرصه نظامی و نحوه همکاری با شرکای خارجی بر عهده این کمیسیون است. در فرمانی دیگر رئیس‌جمهور ازبکستان کمیته دولتی صنایع دفاعی را که پیش از این در سال ۲۰۱۷ تأسیس شده بود منحل کرده و با آژانس صنایع دفاعی جایگزین کرد. همچنین برخی شرکت‌های دولتی نظیر «اوز تک ترید» نیز برای خرید سلاح و تکنولوژی‌های نظامی فعالیت خود را آغاز کرده‌اند. این موضوع نشان‌گر اهمیت ساختارهای مدیریت دولتی در فرایند اجرای دکترین جدید دفاعی در این کشور است. این تغییرات در حالی صورت گرفته که وزارت دفاع در چارچوب تحولات جدید در دولت و فرایند چابک‌سازی و کوچک‌سازی آن، بدون تغییر باقی مانده است.
تنوع‌بخشی به همکاری‌های نظامی و فنی: جنگ اوکراین و مشخص شدن ضعف جدی تسلیحات و روش‌های فرماندهی روسیه در جنگ در مقابل نسخه‌های غربی، یکی از عواملی است که به لحاظ کارکردی و صرف‌نظر از رویکردهای توازن‌گرایانه باعث نوعی چرخش در همکاری‌های نظامی و فنی ازبکستان شده است. این موضوع ازبکستان را به سمت کشورهای غیراوراسیایی (روسیه و بلاروس) سوق داده است. در چارچوب توسعه همکاری‌های نظامی و فنی، در حوزه آموزش نیروها و نبردهای مدرن تعاملات نزدیکی با ایالات متحده آمریکا صورت گرفته است. همچنین در برخی منابع ذکر شده که ازبکستان درخواست رسمی برای همکاری با ناتو داشته که در قالب برنامه ارتقاء آموزش دفاعی (DEEP) به اجرا درآمده است. در نتیجه همین رویکرد نیز ناتو مرکز آموزشی مشارکت برای صلح (PFP) را در سال‌های اخیر در تاشکند تأسیس کرده است. همچنین آمریکا با اهدای برخی تجهیزات نظامی به ازبکستان برخی فرایندهای آموزشی همراه با آن‌ها را نیز در دستور کار قرار داده است. یکی از این موارد اهدای پهپادهای شناسایی پوما به برخی کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان است. در همین حال ازبکستان در مارس ۲۰۲۲ به یک توافقنامه مهم برای تبادل اطلاعات، همکاری‌های دفاعی و برگزاری رزمایش‌های مشترک با ترکیه نیز دست یافته است. یکی از مهم‌ترین بندهای ذکر شده در این موافقتنامه، توافق دو کشور برای تبادل اطلاعات در مورد کشورهای ثالث بوده که مشترکا بر منافع متقابل آن‌ها تأثیرگذار است. همچنین در اکتبر ۲۰۲۲ یک برنامه همکاری دوجانبه نظامی و فنی در باکو با جمهوری آذربایجان به امضای وزرای دفاع دو کشور رسید. درعین‌حال در مارس ۲۰۲۲ شماری از نیروهای مسلح ازبکستان برای اولین بار در رژه نیروهای مسلح پاکستان در روز استقلال این کشور حاضر شدند که بازتاب گسترده‌ای یافت. رزمایش‌های منظمی که طی چهار سال اخیر با هند برگزار شده نیز نشان‌گر رویکردهای جدید دفاعی-فنی در ازبکستان است. از سوی دیگر، منابع ازبکستان و خبرگزاری‌های رسمی این کشور ادعا کرده‌اند که همکاری‌های نظامی و فنی ازبکستان از سال ۲۰۱۷ به بعد با بیش از ۲۰ کشور آغاز شده که نتیجه آن امضای بیش از ۱۰ موافقتنامه همکاری نظامی و فنی بوده است.
رویکردهای عملیاتی جدید و غیراوراسیایی: در طول سال‌های اخیر به نظر می‌رسد ساختار برگزاری رزمایش‌های مشترک ازبکستان نیز تغییر کرده است. مشارکت این کشور در برخی رویدادهای مشترک نظامی سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در ابتدا گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر عضویت مجدد ازبکستان در این سازمان به وجود آورد. بااین‌حال گذر زمان و حضور ازبکستان در رزمایش‌های مشترک دیگر، اثبات کرد که تاشکند در عین تقویت تمرینهای اوراسیایی که عمدتاً بر پایه استانداردهای روسی صورت می‌گیرد، در صدد تنوع‌بخشی به فرایندهای عملیاتی نظامی و دفاعی خود است. در این چارچوب می‌توان به برگزاری رزمایش‌های مشترک ازبکستان با هند اشاره کرد که نخستین بار در نوامبر ۲۰۱۹ آغاز شد. در فوریه ۲۰۲۳ چهارمین دور از این رزمایش‌های مشترک با عنوان «دوستی ۲۰۲۳» در مناطق کوهستانی اوتاراکند هند برگزار شد. رزمایش‌های مشابهی نیز با ترکیه برگزار شده که یکی از آخرین موارد آن‌ها مارس ۲۰۲۲ در شهر مرزی ترمذ در جنوب ازبکستان برگزار شد. ازبکستان همچنین در رزمایش همکاری‌های منطقه‌ای ۲۰۲۲ که با محوریت آمریکا در آسیای مرکزی برگزار شد، مشارکت فعالی داشت.
توسعه زیرساخت‌های دفاعی بومی: نکته قابل توجه دیگر توسعه زیرساخت‌های تولید تسلیحات و تجهیزات دفاعی در نیروهای مسلح ازبکستان است. در فوریه ۲۰۲۳ شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان در جریان بازدید از دانشکده هوانوردی به طور رسمی دستور تولید انبوه پهپادهای لاچین ساخت صنایع دفاعی این کشور را صادر کرد. این پهپاد در کنار چند نوع کوادکوپتر پیش‌تر توسط وزارت دفاع ازبکستان رونمایی شده بودند. اگرچه همچنان مشخصات فنی این پهپادها ذکر نشده، اما برخی منابع کارکرد آن را برای اهداف نظامی و غیرنظامی عنوان کرده که قادر به انجام عملیات مختلف نظامی اعم از شناسایی، نظارت و تهاجم هستند. این اقدام در حالی صورت گرفته که تقریباً تمام کشورهای ترک‌تبار در آسیای مرکزی از ترکیه، انواعی از پهپاد را خریداری کرده‌اند. دو کشور قرقیزستان و ترکمنستان پهپادهای بیرقدار و آکینجی را دریافت کرده‌اند و قزاقستان در توافق با ترکیه به اولین خط تولید برون‌مرزی پهپاد آنکا دست یافته است. تاجیکستان نیز در تعامل با جمهوری اسلامی ایران توانسته به خط تولید پهپاد ابابیل-۲ دست یابد. در این شرایط به نظر می‌رسد در حالی که این کشور خرید رسمی و اعلان شده‌ای از پهپادهای خارجی به جز برخی پهپادهای کوچک روسی و آمریکایی با قابلیت‌های محدود شناسایی نداشته است، تمرکز بر تولید پهپادهای بومی نشانه‌ای از برنامه‌ای بلندمدت و سرمایه‌گذاری عمیق‌تر در این حوزه است.
این کشور همچنین برای اولین بار در فوریه ۲۰۲۳ در شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی دفاعی در امارات متحده عربی با عنوان IDEX 2023 شرکت کرد. وزارت دفاع ازبکستان در این نمایشگاه از محصولات دفاعی خود بویژه خودروهای زرهی سبک رونمایی کرد. دو نسخه آکسام ماکس اس و نسخه ماکس دی اس که تولید شرکت نظامی وی‌پی‌کی آکسام در منطقه چیرچیک شهر تاشکند هستند، در این نمایشگاه به معرض نمایش گذاشته شدند. این رویداد نشان‌گر نگاه ویژه ازبکستان برای توسعه صنایع دفاعی و بویژه بازاریابی برای محصولات خود است. این موضوع از این جهت که بازاریابی و فروش تسلیحات راهکاری بسیار مهم برای تأمین هزینه‌های توسعه صنایع دفاعی است، حائز اهمیت است. درعین‌حال یکی از رویکردهای جدی ازبکستان در این زمینه اورهال، ارتقاء و بازسازیِ بومیِ بخشی از تسلیحات به جامانده از دوره شوروی بوده است. طرح‌های ارتقاء سامانه‌های موشکی گراد و یا افزایش قابلیت‌های رزمی در ادوات زرهی نظیر BTR-70 بخشی از این رویکرد بوده است. همچنین بر اساس آمارهای رسمی، سطح تولید تجهیزات نظامی و با کارکرد دوگانه در ازبکستان نسبت به سال‌های قبل دو برابر شده است که نشان‌گر رشد جدی در این زمینه است.
نگاه منطقه‌ای: ازبکستان به خوبی از موازنه‌های منطقه‌ای آسیای مرکزی مطلع است و بوضوح می‌داند که تقویت قدرت نظامی و دفاعی به عنوان یک قطب در آسیای مرکزی می‌تواند منجر به تحریک سایر بازیگران منطقه شود. از این رو به نظر می‌رسد هم‌زمان با تقویت زیرساخت‌های دفاعی خود، نوعی تقویت همگرایی نظامی-دفاعی منطقه‌ای را نیز در دستور کار قرار داده است. از این حیث، تقویت همکاری‌های دفاعی با کشورهای همسایه در آسیای مرکزی نیز به عنوان یکی از ترندهای جدید در این حوزه محسوب می‌شود. در این راستا ازبکستان به توافق‌های نظامی و دفاعی بی‌سابقه‌ای با برخی از کشورهای همسایه دست یافته است. در چارچوب یک توافق بین وزرای دفاع تاجیکستان و ازبکستان، زمینه برای آموزش نظامیان تاجیک در مؤسسات دفاعی و نظامی ازبکستان به دست آمد. همچنین رزمایش مشترک دو کشور با عنوان «مشترک المنافع ۲۰۲۲» که در منطقه ترمذ برگزار شد، نشان از سطح ویژه تعاملات نظامی دو کشور همسایه دارد که پیش از این تهدیدهای بالقوه‌ای برای یکدیگر محسوب می‌شدند. از سال گذشته نیز مذاکرات مشابهی با قرقیزستان آغاز شده است که بخش مهمی از آن در سفر وزیر دفاع قرقیزستان به تاشکند در مارس ۲۰۲۲ محقق شد.
بروندادها و چشم‌انداز
این فرایندها نشان‌گر چند اصل کلیدی در دکترین جدید دفاعی ازبکستان است. نخست، برخلاف کشورهایی همچون ترکمنستان و قزاقستان ضعف در تأمین مالی گسترده برای خرید تجهیزات مدرن در این کشور مشهود است و درعین‌حال منابع فعلی بیش از خرید تسلیحات بر تولید و مونتاژ تسلیحات در داخل و خرید توان فنی جهت ساخت و طراحی تسلیحات دفاعی بومی صرف شده است. از طرف دیگر این موضوع نشان‌گر آن است که توسعه اقتصادی و سیاسی همچنان اولویت اصلی ازبکستان است و این کشور در برنامه میان‌مدت خود حداقل نگاهی به نقش ژاندارمی در آسیای مرکزی نداشته و در تلاش است تا با نگاهی پیشگیرانه با استفاده از مکانیزم‌های سیاسی تهدیدهای دفاعی و نظامی را جهت کاهش هزینه‌های ارتش به حداقل برساند. بااین‌حال نمی‌توان نادیده گرفت که رویکرد بلندمدت ازبکستان بروندادی به جز تبدیل شدن این کشور به یک قطب مرجع برای همکاری‌های نظامی و فنی در آسیای مرکزی ندارد. دست‌یابی به توان فنی برای طراحی و تولید تسلیحات موضوعی است که تاکنون سایر کشورهای منطقه به طور جدی و به عنوان یک راهبرد بر آن تمرکز نکرده اند و دست‌یابی ازبکستان به سطحی از این توان می‌تواند نقشی همچون بلاروس و اوکراین را برای این کشور در حوزه شوروی سابق ایجاد کند. در چنین شرایطی سطح وابستگی به کشورهای خارجی برای خرید، تعمیر و نگهداری تسلیحات نیز کاهش یافته و درعین‌حال بروندادهای اقتصادی ناشی از فروش تسلیحات ولو در سطح محدود، می‌تواند به توسعه صنایع دفاعی این کشور و جبران عقب‌ماندگی‌های پیشین کمک کند.
