محمدحسین لطف‌الهی
روز پنجشنبه مقام‌های روسیه و اوکراین تایید کرده بودند که توافق در دسترس است و از همین رو سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه عازم ترکیه شد. آندری رودنکو، معاون وزیر خارجه روسیه روز پنجشنبه به خبرگزاری اینترفکس گفت که مذاکرات در فضایی «نسبتا پویا» پیش می‌رود و «امید زیادی» به امضای توافق وجود دارد. به‌رغم این اظهارنظر و همچنین خوش‌بینی مقام‌های ترکیه و مقام‌های سازمان ملل متحد به حصول توافق تنش‌های لفظی میان مقام‌های روسیه و اوکراین تا لحظه نهایی امضای توافق همچنان ادامه داشت و تردیدهایی را درباره امکان نهایی شدن توافق ایجاد کرد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین صبح روز جمعه تایید کرد که مقدمات امضای توافق فراهم شده اما تاکید کرد که این توافق ممکن است در ساعات پایانی بر هم بخورد و امضای آن ممکن نباشد.
بر اساس گزارش آسوشیتدپرس، آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد هم روز پنجشنبه «در ادامه تلاش‌ها برای اطمینان یافتن از دسترسی کامل جهانی به تولیدات غذایی اوکراین و کودهای روسی» عازم استانبول شد. بیش از ۲۰ میلیون تن از غلات تولید شده در اوکراین اکنون در بنادر این کشور در دریای سیاه انبار شده‌اند و به دلیل محاصره دریایی روسیه امکان صادرات آنها به دیگر نقاط جهان وجود ندارد. مسدود کردن مسیرهای اصلی صادرات غله از اوکراین که یکی از مهم‌ترین تامین‌کنندگان مواد غذایی در جهان به حساب می‌آید، باعث ایجاد قحطی گسترده در آفریقا و پدید آمدن مشکلات بسیاری در زنجیره تامین غذایی جهان شده بود.
میخایلو پودولیاک، مشاور رییس‌جمهور اوکراین نیز روز جمعه ضمن تایید تلویحی نهایی شدن امضای قرارداد به روسیه هشدار داد که هر اقدامی ناقض توافق با پاسخ نظامی فوری از سوی اوکراین روبه‌رو خواهد شد. او در توییتر نوشت: «نکته مهم درباره این توافق که همه باید بدانند، این است که اوکراین توافق را با روسیه امضا نمی‌کند. توافقی میان اوکراین و ترکیه و سازمان ملل متحد به امضا می‌رسد و روسیه نیز نظیر این توافق را با ترکیه و سازمان ملل امضا می‌کند. خبری از اسکورت کشتی‌های ما از سوی ناوهای روسی یا حضور نمایندگان دولت روسیه در بنادر ما نخواهد بود. در صورت لزوم بازرسی از کشتی‌ها از سوی تیم بازرسان تنها در آب‌های ترکیه ممکن خواهد بود.» مقام‌های غربی روسیه را متهم می‌کنند که از ابزارهای نامشروع نظیر جلوگیری از صادرات غلات و ایجاد بحران غذایی در جهان برای تحت فشار قرار دادن اوکراین و متحدان بین‌المللی این کشور استفاده می‌کند. مسکو اما تحریم‌های غرب و مین‌گذاری گسترده نیروهای اوکراینی در دریای سیاه را عامل اصلی بحران صادرات غلات در جهان عنوان می‌داند.
به گزارش روزنامه اعتماد، بر اساس آمارهایی که وب‌سایت Our world in data ارایه داده، محاصره دریایی اوکراین باعث شده تا میزان صادرات غلات این کشور به یک‌ششم سطح صادرات آن پیش از آغاز جنگ کاهش یابد. این مساله باعث شد سازمان ملل متحد و تعدادی از کشورها فعالانه به دنبال شکل‌دهی توافقی محدود میان مسکو و کی‌یف باشند تا از طریق آن امکان صادرات غلات اوکراین از طریق دریای سیاه فراهم شود.
یکی از مسائلی که تا حد زیادی امضای توافق میان روسیه و اوکراین را پیچیده‌تر کرده، مین‌هایی است که اوکراین در سواحل و بنادر خود جای‌گذاری کرده تا از نزدیک شدن ناوهای روسی جلوگیری کند. روسیه خواستار برچیده شدن کامل این مین‌ها بود، اما اوکراینی‌ها تمایلی به این کار نداشتند. اواخر ماه ژوئن، آنتونیو گوترش اعلام کرد پیشنهادهای سازمان ملل متحد و ترکیه می‌تواند مشکلاتی نظیر این را حل کند. روزنامه نیویورک‌تایمز به نقل از سه مقام آگاه از مذاکرات نوشته است: «اوکراینی‌ها موافقت کرده‌اند که تنها تعداد کمی از مین‌ها را حذف کنند و در مقابل ناخداهای نیروی دریایی و گارد ساحلی اوکراین کشتی‌های باری را به سمت آب‌های بین‌المللی ببرند. سپس کشتی‌ها به استانبول می‌روند و از آنجا مسیر خود را به سمت مقصد اصلی دنبال کنند.»
اطلاعاتی که از متن توافق به بیرون درز کرده نشان می‌دهد، قرار است یک مرکز کنترل در استانبول تشکیل شود تا بتواند بر روند اجرای توافق و رفت و آمد کشتی‌ها نظارت کند. در همین راستا مقام‌های ترکیه‌ای نقش اصلی را در نظارت بر کشتی‌ها و جلوگیری از ارسال سلاح به اوکراین از طریق این کشتی‌ها ایفا خواهند کرد.
نگرانی اصلی اوکراینی‌ها این است که روسیه از کریدورهای امنی که در دریای سیاه برای صادرات غلات و مواد غذایی ایجاد می‌شود به منظور حمله به بنادر مهم اوکراین مانند بندر اودسا استفاده کند. بلومبرگ در تحلیل این توافق و آثار آن می‌نویسد: «حتی پس از امضای توافق، زمان زیادی لازم است تا صادرات غلات اوکراین به دیگر کشورها آغاز شود. اوکراین باید در ابتدا مسیرهای آبی مین‌گذاری شده را تا حدی پاکسازی کند تا امکان ایجاد یک کریدور امن به وجود آید، سپس کشتی‌های زیادی که برای انتقال این حجم از غلات لازم است تامین شود و مسائل مشکلات ناشی از بیمه این کشتی‌ها و همچنین تامین قطار و کامیون‌هایی برای انتقال غلات به بنادر نیز یک چالش است.»
به نوشته بلومبرگ لازمه این توافق اعتماد به روسیه و پوتین است، چراکه درست وقتی روس‌ها پیشروی خود را از شرق اوکراین ادامه می‌دهند و مناطق جنوبی را نیز تحت کنترل دارند، باید به آنها اطمینان کرد که از کریدورهای امن دریایی برای حمله به بنادر اوکراین استفاده نمی‌کنند. آندری کوپچنکو، تحلیلگر اوکراینی معتقد است: «در حالی که عملیات نظامی در خاک اوکراین ادامه دارد، از نظر تجار حرکت در آب‌های این کشور یک اقدام پر ریسک و خطرناک است. از همین رو بعید است با توجه به ریسک‌های موجود در کوتاه‌مدت صادرات اوکراین بتواند به سطح مطلوبی برسد.»
سازمان بین‌المللی دریانوردی تخمین زده است که حذف کامل مین‌های دریایی در نزدیکی بنادر ماه‌ها طول می‌کشد. با این وجود اوکراینی‌ها وعده داده‌اند که زودتر از پیش‌بینی‌ها مسیر امنی برای عبور کشتی‌ها فراهم کنند.
اوکراین کشوری است که به‌طور معمول سالانه نزدیک به ۹ درصد از نیاز جهانی به گندم را از طریق صادرات تامین می‌کند. از زمان شروع حمله نظامی روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، صنعت کشاورزی در اوکراین با مشکلات بسیاری مواجه شده و بر اساس آمارهایی که دولت کی‌یف منتشر کرده، پیش‌بینی می‌شود میزان صادرات گندم اوکراین در پایان سال ۲۰۲۲ مجموعا ۴۲ درصد کمتر از سال ۲۰۲۱ میلادی باشد.اوکراین و روسیه هر دو نقش بسیار مهمی در تامین بازار جهانی غذایی دارند. این دو کشور همچنین از صادرکنندگان اصلی گندم، جو، ذرت و روغن آفتابگردان در جهان به حساب می‌آیند. بر اساس داده‌های وب‌سایت Our world in data، در سال ۲۰۱۹ اوکراین سهم ۴۲ درصدی در صادرات روغن آفتابگردان، سهم ۸٫۹ درصدی در صادرات گندم، سهم ۹٫۷ درصدی در صادرات جو و سهم ۱۶ درصدی در صادرات ذرت داشته است. روسیه نیز سهم ۲۱ درصدی از صادرات روغن آفتابگردان، ۱۴ درصدی از صادرات جهانی گندم، ۹٫۵ درصدی از صادرات جو و ۲ درصدی از صادرات ذرت را به خود اختصاص داده است.پروجکت سیندیکت به نقل از رومن لشچنکو، وزیر کشاورزی پیشین اوکراین می‌نویسد: سطح زیر کشت اوکراین در سال ۲۰۲۲ کمتر از نصف سطح زیر کشت در سال ۲۰۲۱ است و این یعنی حتی با پایان جنگ در همین لحظه نیز جهان در سال آینده با مشکلات بسیار زیادی در تامین مواد غذایی دست و پنجه نرم خواهد کرد، چراکه برای آماده‌سازی زمین‌های کشاورزی جهت کشت دوباره، ترمیم سیلوها و بازسازی کارخانه‌ها سال‌ها زمان لازم است.
