به قلم: آنتون چابلین، دکترای علوم سیاسی و مدیر مرکز آنالیز «آکسنتی»
تاریخ چند صد ساله مهاجرت روسیه و دیاسپورای این کشور حاکی از تداوم رابطه فرهنگ روسیه بین بخش‌های «سرزمین اصلی» و بیرون از آن است. توشه فرهنگی انباشته شده توسط روس‌ها در خارج از کشور، عنصر جدایی‌ناپذیر دنیای روسیه را تشکیل می‌دهد. درست همانند دیاسپورای روس‌زبان که در سراسر جهان پراکنده شده‌اند به‌طور جدایی ناپذیری با روند تمدنی پیوند خورده‌اند. تاریخ همچنین نشان می‌دهد این جامعه تمدنی بدون توجه به نگرش‌های سیاسی و ایدئولوژیک وجود داشته است: برای مثال کافی است یادگارهای جنبش ضد بلشویکی، هنر زیرزمینی، ادبیات مخالف را به یاد آوریم.
نمایندگان دیاسپورای روسیه همیشه در شکل‌گیری تصویر بین‌المللی از روسیه مشارکت فعال داشته‌اند. در دوره تاریخی کنونی، در پس زمینه لغو فرهنگ }اینجا به معنی کنسل شدن برنامه‌های فرهنگی روسیه در خارج از کشور به علت تحریم‌ها{، اهمیت دیاسپورا افزایش پیدا می‌کند.
ویژگی‌های کمی و کیفی موج جدید مهاجرت از روسیه (جایجایی) هنوز به طور جامع ارزیابی نشده است. به دلیل ماهیت پویای مهاجرت، اطلاعات دقیق در مورد فرآیندهای آن تقریبا وجود ندارد.
در بسیاری از مناطق، تعداد مهاجران به طورکلی بسیار کم است که نمی‌توان آنها را از نظر آماری در نظرسنجی‌های ملی ثبت کرد. هیچ تخمین روزآمدی از تعداد مهاجران و همچنین دیاسپورای روس‌زبان حتی در شهرهای بزرگی مانند استانبول، دبی، بوئنوس آیرس وجود ندارد. به طور خاص، تعداد دیاسپورای روس‌زبان در دُبی طی سال ۲۰۱۹ صدهزار نفر بوده است.
در عین حال، مشاهدات غیرمستقیم به ما امکان می‌دهد بگوییم موج فعلی مهاجرت از روسیه، ویژگی‌های موج‌های قبلی را با هم ترکیب کرده است که با «مهاجرت سفید» پس از انقلاب اکتبر (اواخر دهه ۱۹۱۰ – اوایل دهه ۱۹۲۰) شروع شد. مقایسه با امواج قبلی به ما امکان می‌دهد تا توسعه دیاسپوراهای روس‌زبان پراکنده در سراسر جهان را پیش‌بینی کنیم.
حجم موج کنونی مهاجرت، طبق برآوردهای اولیه، به میزان قابل توجهی کمتر از موج های قبلی است. بخش قابل ملاحظه‌ای از مهاجران، نمایندگان طبقه متوسط و همچنین مشاغل خلاق و فناوری اطلاعات بودند. این قیاس با امواج قبلی را تقویت می‌کند: به ویژه، پس از انقلاب اکتبر، افسران با خانواده‌های خود، نمایندگان اشراف، روسیه را ترک کردند، یعنی کسانی که در نردبان اجتماعی در بالاترین پله‌ها بودند.
تفاوت موج کنونی مهاجرت این بود که بخشی از روس‌ها به کشورهای حوزه شوروی نقل مکان کردند: گرجستان، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان. در اینجا نیز در ابتدا تأثیر فرهنگی به شکلی قوی حفظ شد: به ویژه در قزاقستان زبان روسی رواج دارد، اگرچه وضعیت زبان دولتی را ندارد و در قرقیزستان، روسی زبان رسمی است.
مراکز جذب برای نمایندگان دیاسپورای روسی در طول چندین موج مهاجرت طی قرن‌های بیست و بیست و یک، نه تنها به پایتخت‌های اروپایی، بلکه شهرهای بزرگ خارج از اروپا تبدیل شد؛ در آسیا (چین، هند) و آمریکای لاتین (برزیل، آرژانتین، پرو)، در غرب آسیا (ترکیه، ایران، امارات) است.
موج کنونی مهاجرت از روسیه عمدتا شامل شهروندان با مشکل سیاسی و افراد بعضا تحصیلکرده است. از ترجیحات سیاسی و افرادی که ناگزیر به جابجایی هستند که بگذریم، باید توجه داشت دیاسپورای بزرگ روسی که در جهان در حال شکل‌گیری است، امکان گسترش حوزه نفوذ فرهنگ روسیه را فراهم می‌کند. نزدیک‌ترین تشبیه هاربین (شهری در شمال شرقی چین) روسی است که در سال ۱۹۱۸ شروع به شکل‌گیری کرد. این کلان شهر، با تعداد بیش از ۱۲۰ هزار نفر، بزرگترین دیاسپورای روسیه را تشکیل می‌داد. البته وجود دیاسپورا دارای ویژگی‌های اقتصادی و فرهنگی بود: حضور تعداد زیادی از روس‌ها به احیای تجارت منجر شد، کلیساها و صومعه‌های ارتدکس، رستوران‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و تئاترهای روسی ساخته شدند. حتی روزنامه روسی منتشر شد. هاربین هنوز آثار نفوذ روسیه را حفظ کرده است.
روند مشابهی از روسی‌سازی بعدا در سایر مراکز جذب مهاجران از اتحاد جماهیر شوروی و روسیه مشاهده شد: در برلین، پاریس، بوئنوس آیرس، نیویورک و شهرهای اسرائیل. نمونه بارز آن مهاجرت پس از انقلاب به ترکیه (امپراتوری عثمانی) است که تعداد آن چند صد هزار نفر بود.
علاوه بر این، چندملیتی‌ها نیز شامل آن هستند: تاتارها و چرکس‌ها که از روسیه بیرون رفتند، همچنین دیاسپورای بزرگی را در آسیای صغیر با نفوذ سیاسی و فرهنگی قابل اعتنا تشکیل دادند که تا به امروز باقی مانده است.
استانبول تنها پذیرای حدود ۲۰۰۰۰۰ مهاجر بود که تأثیر زیادی بر زندگی فرهنگی، از مُد گرفته تا فرهنگ غذایی داشتند. باله روسی در استانبول ظاهر شد، نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی افتتاح شدند.
مهاجرت روس‌ها به استانبول منجر به غنی‌سازی فرهنگی قابل توجهی در شهر شد: شهر عناصر اجتماعی-فرهنگی نوآورانه‌ای را به دست آورد که در واقع به سنت فرهنگی اروپا نزدیک‌تر بود. بسیاری از نوازندگان کلاسیک، خوانندگان اپرا، رقصندگان باله، هنرمندان به استانبول مهاجرت کردند. البته، در مقایسه با غول‌های عصر نقره‌ای فرهنگ روسیه، اهمیت رپرهای مدرن یا کمدین استندآپ‌ها که مهاجرت کردند، افتتاح سالن‌ها یا سینما، از اهمیت فرهنگی یک قرن پیش برخوردار نیست. این در حالی است که هر دیاسپورایی صرف نظر از دوره تاریخی نیازمند حضور نهادهای فرهنگی است.
به عنوان مثال می‌توان به استان آلیکانته اسپانیا اشاره کرد که جمعیت روسی زبان در آن بیش از ۱۸ هزار نفر است (بیشترین در اسپانیا). چندین مرکز آموزشی به زبان روسی در آنجا فعالیت دارند؛ هم مدارس و هم مراکز آموزش تکمیلی.
آنها البته معطوف به نمایندگان دیاسپورا هستند و به خودی خود احتمالا بدون آنها دوام نخواهند آورد. حتی دیاسپورای بزرگ روسیه نیز در استانبول یا هاربین از نفوذ فرهنگی قدرتمندی در آینده برخوردار نیست.
در حال حاضر شبیه «هاربین روسی» یا «استانبول روسی» پس از انقلاب در همه جا شکل می‌گیرد. در حال حاضر در اماکن توریستی که مورد توجه موج جدید است مانند بالی، گوا، پوکت در حال شکب گیری است. مانند آلیکانته، دیاسپورا در اینجا مبتنی بر جابه‌جایی‌هایی از چندین موج مهاجرت است که «مسکو کوچک» خود را با ویژگی‌های آشکار؛ از رستوران‌ها گرفته تا فروشگاه‌ها تشکیل می‌دهند. متاسفانه، اهمیت فرهنگی چنین دیاسپوراهای تفریحی نیز از دیاسپورای اقتصادی بسیار است.
نفوذ اقتصادی بر نفوذ فرهنگی در دیگر مراکز بزرگ دیاسپورا، از جمله دبی و استانبول، غالب است. ارقام زیر، شدت انتقال مشاغل به ترکیه را نشان می‌دهد. بر اساس گزارش موسسه آمار ترکیه در سال ۲۰۲۱، شهروندان روسیه ۵۳۷۹ خانه در ترکیه (مقام سوم پس از ایران و عراق) و ۱۶۳۱۲ خانه در سال ۲۰۲۲ خریداری کردند. در سه ماهه اول سال ۲۰۲۳، روس‌ها ۳۹۱۵ مورد ساختمان خریداری کردند (بیش از دو برابر افزایش نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۲۲).
همچنین تعداد شرکت‌های افتتاح شده در ترکیه توسط روس‌ها این روند رشد را نشان می‌دهد. گزارش اتحادیه اتاق بازرگانی ترکیه نشان می‌دهد که شهروندان روسیه از نظر ثبت شرکت‌های حقوقی ایجاد شده در این کشور پیشتاز هستند. در سال ۲۰۲۱، ۱۷۷ نفر با سرمایه‌گذاری تقریبی ۹۲ میلیون لیره ترکیه، در سال ۲۰۲۲ ، ۱۳۶۳ نفر با سرمایه‌گذاری بیش از ۵۶۵ میلیون لیره (در هر دو شاخص، روسیه از ایران پیشی گرفته است).
ژانویه تا فوریه ۲۰۲۳، ۲۱۵ شرکت با سرمایه روسیه در ترکیه به ثبت رسید (افزایش هفت برابری). حجم سرمایه‌گذاری‌ها از ۳۹۰ میلیون لیره گذشت.
در دبی، مقامات متاسفانه چنین آمار دقیقی را حفظ نمی‌کنند. با این وجود، مشاهدات به ما اجازه می‌دهد که بگوییم اساس مهاجرت به هیچ وجه فرهنگی نبوده، بلکه تاجرانی بودند که در سال ۲۰۲۲ به یک نیروی محرکه قدرتمند تبدیل شده و توسعه بازارهای املاک و مستغلات، سهام و کالاهای صادراتی در امارات متحده عربی را باعث شدند.
ورود سریع مهاجران با توان مالی، در درازمدت باعث افزایش علاقه به فرهنگ روسیه خواهد شد. با این حال، دیاسپورای روس‌زبان که از آغاز سال ۲۰۲۲ در شهرهای جهان افزایش یافته‌اند، در دهه‌های آینده به سفیران جدید تمدن روسیه تبدیل خواهند شد.
منبع: وبسایت شورای امور بین‌الملل روسیه ۲۷ آوریل ۲۰۲۳
