رویکرد افکار عمومی در روسیه به عملیات نظامی در اوکراین

فاطمه عطری، دانشجوی دکترای مطالعات منطقه‌ای، دانشگاه دوستی ملل مسکو

پیامدهای سیاسی عملیات نظامی در اوکراین برای مردم روسیه را می‌توان در قالب پیامدهای سیاسی داخلی و خارجی تقسیم کرد. از نظر داخلی این جنگ می‌تواند موجب کاهش آزادی‌های سیاسی و بسته شدن فضای سیاسی کشور شود. ضمن اینکه در میان مردم روسیه نیز می‌تواند تضادها و اختلافات سیاسی را تشدید کند. این اختلافات می‌تواند بر مبنای گروه سنی، طبقه اجتماعی، وضعیت اقتصادی و نیز بر حسب مناطق جغرافیایی متفاوت باشد. از نظر پیامدهای خارجی جنگ برای مردم روسیه می‌توان به مساله انزوای مردم روسیه در قالب تحریم‌ها و همچنین تبعیض اعمال شده بر روی آنها در حوزه‌های غیر سیاسی مانند ورزش، فرهنگ و علم اشاره کرد که موجب تغییر نگرش عمده ای نسبت به غرب شد. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف این پیامدها می‌پردازیم.

پیامدهای سیاسی داخلی

در بحث آزادی‌های سیاسی این جنگ موجب مسدود شدن بسیاری از شبکه‌های اجتماعی محبوب در روسیه از جمله فیس بوک و اینستاگرام شد. اگرچه کماکان دسترسی به این شبکه‌ها از طریق وی پی ان ممکن است؛ اما بسیاری از چهره‌های تاثیرگذار با تعداد دنبال کنندگان بالا ترجیح داده‌اند تا بهبود شرایط و مشخص شدن وضعیت، حضور خود را در این شبکه‌ها متوقف کنند و خطر برخورد قضایی را از بین ببرند. همچنین بین طرفداران عملیات نظامی روسیه و مخالفان آن در جامعه اختلافاتی پدید آمده است که در روزهای اول به شکل اعتراضات ضد جنگ خود را نشان داد. اما همین اعتراضات نیز به دلیل عدم گستردگی تاثیر خاصی در جامعه نداشت و با برخورد سریع نیروهای نظامی و انتظامی مواجه شد. در ابتدا به دلیل فقدان قانون مشخصی، بازداشت شدگان با جریمه‌های نقدی و زندان‌های کوتاه مدت مواجه می‌شدند.[i] اما در ابتدای ماه مارس ۲۰۲۲ چندین ماده جدید به صورت فوری توسط دوما در قوانین کیفری گنجانده شد که با عنوان دفاع از نیروهای مسلح فدراسیون روسیه به تشدید مجازاتها می‌پرداخت و تا ۱۵ سال زندان برای انتشار اطلاعات نادرست در مورد اقدامات نیروهای مسلح روسیه در عملیات نظامی در نظر گرفت که تصویب و ۵ مارس توسط ولادیمیر پوتین امضا شد.^[ii] با این حال با در نظر گرفتن تعداد اندک مخالفان عملیات نظامی، در عمل معمولا دولت روسیه چنین احکام سنگینی را نسبت به مخالفان عادی، مردم و دانشجویان اعمال نمی‌کند و کاربرد آنها برای گروه‌های سازمان یافته است.

نگاهی به میزان توجه و آگاهی از اعتراضات ضد جنگ به خوبی این مساله را روشن می‌کند. از نظر آماری ۵۸ درصد از روس‌ها درباره اعتراضات مختلف در شهرهای روسیه علیه “عملیات ویژه” در اوکراین شنیده اند: ۸٪ آنها این مساله را از نزدیک دنبال می‌کنند و در مقابل؛ ۴۱٪ چیزی در این مورد نشنیده‌اند. جوان‌ترین پاسخ دهندگان یعنی گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ ساله، آگاه‌ترین افراد هستند که ۷۲٪ آنها در مورد اقدامات ضد جنگ شنیده‌اند و پاسخ دهندگان ۵۵ ساله و بالاتر کمترین آشنایی را با این وضعیت دارند و تنها ۵۱٪ آنها از اعتراضات شنیده‌اند؛ در حالی که ۴۸٪ از آنها چیزی در مورد آن نشنیده‌اند. در این زمینه بیشترین آگاهی ۸۰٪ در بین خوانندگان کانال‌های تلگرام مشاهده می‌شود و کمترین آشنایی با آنچه در حال رخ دادن است، پاسخ دهندگانی هستند که تلویزیون، رسانه‌های چاپی و «دوستان، اقوام، همسایگان» را به عنوان راه اصلی برای کسب اطلاعات انتخاب کردند.

توجه به تفاوت پاسخ‌ها بسته به سن پاسخ دهندگان و کانال کسب اطلاعات موجب می‌شود پاسخ دهندگان جوانی که اخبار را از طریق اینترنت (به ویژه از طریق کانال‌های تلگرامی) دریافت می‌کنند، اغلب اقدامات اعتراضی را تمایل به ابراز خشم از عملیات ویژه و نارضایتی از وضعیت کشور می‌دانند. اما نمایندگان نسل‌های قدیمی، بینندگان تلویزیون و شنوندگان رادیو اغلب معتقدند به شرکت کنندگان در این اعتراضات پول داده شده است.^[iii]

از سوی دیگر میزان آگاهی و توجه به اعتراضات خود ناشی از میزان توجه به حوادث در حال وقوع است. بنابراین نگاهی به آمار و ارقام در این حوزه نیز جالب توجه است. بر اساس نظرسنجی‌ها با گذشت زمان توجه به “عملیات نظامی ویژه” در روسیه به تدریج کم رنگ می‌شود. برای مثال در یک نظرسنجی در ماه آوریل مشخص شد فقط ۵۹ درصد از پاسخ دهندگان به دقت وضعیت پیرامون اوکراین را دنبال می‌کنند (از جمله ۲۶٪ “بسیار دقیق” و ۳۳٪ “با دقت کافی”). این رقم در ماه مارس ۶۴ درصد بود. همچنین از نظر رده سنی ۷۱ درصد افراد بالای ۵۵ سال وقایع را دنبال می‌کنند؛ در حالیکه در گروه جوانان ۱۸-۲۴ ساله فقط ۳۶٪ اخبار و وقایع مربوطه را دنبال می‌کنند.

مساله بعدی میزان حمایت مردم از اقدام نظامی در اوکراین و سایر اقدامات دولت روسیه است. نظرسنجی انجام شده توسط مرکز تحقیقات افکار عمومی روسیه نشان داد که ۶۸ درصد از مردم روسیه از تصمیم ولادیمیر پوتین رئیس جمهور این کشور برای آغاز عملیات نظامی در اوکراین حمایت می‌کنند، ۲۲ درصد از آن حمایت نمی‌کنند و ۱۰ درصد نیز تصمیم گیری در مورد این مسئله را دشوار می‌دانند. در نظرسنجی مشابهی که توسط مرکز لوادا انجام شد در ماه آوریل ۷۴٪ از پاسخ دهندگان از اقدامات نیروهای مسلح روسیه در اوکراین حمایت کردند و فقط ۱۹٪ حمایت نکردند. ضمن اینکه اکثر پاسخ دهندگان ۷۳٪ معتقدند که “عملیات نظامی ویژه” با پیروزی روسیه به پایان می‌رسد و ۱۵٪ معتقدند که هیچ یک از طرفین نمی‌توانند پیروز شوند. این در حالیست که تقریبا هیچ کس به پیروزی اوکراین اعتقاد ندارد.[iv] در سوال دیگری، سهم کسانی که معتقدند همه چیز در کشور به طور کلی در جهت درست پیش می‌رود، ۶۶٪ و نسبت کسانی که معتقدند کشور در مسیر اشتباه حرکت می‌کند ۲۴ درصد بوده است. همچنین تایید فعالیت‌های رئیس جمهور در ماه آوریل ۸۲ درصد، تایید فعالیت‌های نخست وزیر ۶۹٪ و تایید فعالیتهای دولت روسیه ۶۸ درصد بوده است. از نظر درصد حمایت انتخاباتی از احزاب در یک انتخابات فرضی (برای مثال در یکشنبه پیش رو) حمایت از حزب روسیه متحد در سطح ۵۴٪ قرار داشت و حمایت از سایر احزاب به این شرح بود: حزب کمونیست ۱۴٪، حزب روسیه عادل ۵ درصد، حزب لیبرال دموکرات ۱۱٪ و حزب مردم جدید ۷٪.[v]

پیامدهای سیاسی خارجی

گفتیم که درگیری در اوکراین موجب تلاش غرب برای انزوای نه فقط دولت؛ بلکه مردم روسیه شده است. واکنش به این مساله به خوبی در میان مردم روسیه مشخص است. در بررسی دلایل حوادث در حال وقوع در اوکراین، بیش از نیمی از روس‌ها (۵۷ درصد) آمریکا و کشورهای ناتو را مسئول مرگ و ویرانی در اوکراین، ۱۷ درصد دیگر اوکراین و تنها ۷ درصد روسیه را مقصر می‌دانند. در عین حال، در گروه شهروندان اپوزیسیون (که اقدامات رئیس جمهور را تایید نمی‌کنند)، هر دو کشور آمریکا و روسیه به یک اندازه مسئول تلقی می‌شوند (هر کدام ۳۰ درصد).[vi]

از سوی دیگر به طور کلی یک دهم مردم روسیه مایل هستند برای اقامت دائم به خارج از کشور نقل مکان کنند. این در حالیست که به دنبال درگیری با غرب، تمایل به مهاجرت کاهش یافته است. در سال‌های اخیر اغلب جوانان در مورد تمایل خود به ترک کشور صحبت می‌کردند. اما در ماه مارس سال جاری میلادی، فقط ۱۰٪ از پاسخ دهندگان تمایل خود را برای مهاجرت به خارج از کشور برای اقامت دائم اعلام کردند و در مقابل ۸۹٪ اعلام کردند که مایل به مهاجرت نیستند. در کل تمایل به خروج از کشور کاهش یافته است. ضمن اینکه در میان گروه‌های سنی مختلف نیز تمایل به مهاجرت کاهش قابل توجهی داشته است. برای مثال در ماه مارس ۲۵٪ افراد ۱۸-۲۴ ساله و ۱۷٪ افراد ۲۵-۳۹ ساله به خروج از کشور تمایل داشتند. در میان نمایندگان نسل‌های قدیمی تر، این شاخص تقریباً در سطح درصد خطا قرار دارد: یعنی فقط ۷٪ پاسخ دهندگان ۴۰-۵۴ ساله و ۴٪ پاسخ دهندگان ۵۵ ساله و بالاتر تمایل خود را برای ترک کشور بیان کردند. این در حالی است که در ماه فوریه، تمایل به مهاجرت به خارج از کشور در میان پاسخ دهندگان ۱۸-۲۴ ساله ۴۳٪، در میان پاسخ دهندگان ۲۵-۳۹ ساله ۲۷٪، در گروه سنی ۴۰-۵۴ ساله ۱۹٪ و در بین افراد ۵۵ سال و بالاتر ۹٪ بود.^[vii]

از نظر نگاه مردم به کشورهای مختلف نیز جنگ اوکراین موجب تغییرات عمده ای شد. در پس زمینه درگیری‌های بین‌المللی، نگرش‌ها نسبت به ایالات متحده به شدت بدتر شده و به سطح می ‌۲۰۱۵ بازگشته است که روابط بین دو کشور متشنج بود. در حال حاضر فقط ۱۷٪ از مردم روسیه نسبت به ایالات متحده آمریکا نظر مثبت دارند. در حالی که ۷۲٪ آنها نظر منفی دارند. اما در ماه فوریه ۲۰۲۲، حدود یک سوم ۳۱٪ از روس‌ها نگرش “خوب” نسبت به ایالات متحده و ۵۵٪ “نگرش بد” داشتند. البته جوانان ۱۸ تا ۲۴ سال نسبت به آمریکا بیشتر نظر مثبت دارند ۲۶٪ و برعکس افراد بالای ۵۵ سال بیشتر نظر منفی دارند ۸۲٪.

نگرش مردم روسیه نسبت به اتحادیه اروپا نیز رو به وخامت است: اگر در فوریه ۳۷٪ از پاسخ دهندگان نگرش “خوب” نسبت به اتحادیه اروپا و ۴۸٪ نگرش “بد” داشتند، در مارس ۲۰۲۲ نظرات مثبت به ۲۱٪ کاهش و ارزیابی‌های منفی به ۶۷ درصد افزایش یافت. در اینجا هم توزیع سنی تفاوت معناداری دارد. جوانان ۱۸ تا ۲۴ ساله بهترین نگرش (۳۵٪ مثبت ) و پاسخ دهندگان ۵۵ ساله و بالاتر بدترین نگرش (۷۸٪ منفی) را نسبت به اتحادیه اروپا دارند.

در مورد ناتو فقط ۱۰٪ از پاسخ دهندگان نگرش “خوب” نسبت به این سازمان و ۷۸٪ نظر منفی دارند. همچنین نگرش نسبت به اوکراین در چند ماه گذشته رو به وخامت گذاشته است و در ماه مارس فقط ۳۰٪ از پاسخ دهندگان نگرش “خوب” نسبت به اوکراین داشتند. در مقابل ۵۷٪ نگرش “بد” نسبت به این کشور دارند. در مقابل؛ نگرش روس‌ها نسبت به بلاروس به طور سنتی عمدتا مثبت است: ۸۷٪ آنها اعلام کردند که نسبت به بلاروس نظر مثبت دارند و تنها ۶٪ نظر منفی داشتند. اما نکته قابل توجه در این نظرسنجی این است که نگرش مثبت نسبت به چین به حداکثر تاریخی رسیده است: ۸۳ درصد مردم نگرش مثبت نسبت به این کشور دارند و تنها ۸ درصد نگرش منفی دارند.^[viii]

در پاسخ به این سوال که “آیا سال آینده درگیری مسلحانه با ایالات متحده / کشورهای ناتو در روسیه امکان پذیر است؟” اکثریت روس‌ها پاسخ منفی دادند. جامعه روسیه در طی سال‌ها بر اساس نظرسنجی‌ها نشان داده‌اند که انتظار یک جنگ “واقعی” را ندارند. این نکته بسیار مهمی برای درک احساسات عمومی است. در روسیه درگیری‌های مسلحانه ‌ای که روسیه در آن شرکت می‌کند، اما در خاک آن رخ نمی‌دهد، از نظر مردم یک «جنگ واقعی» محسوب نمیشود. بنابراین، روس‌ها لزوماً وقایع اوکراین را «جنگ» نمی‌دانند. در پاسخ به این سوال که “آیا درگیری مسلحانه با هر یک از کشورهای همسایه در سال آینده در روسیه امکان پذیر است نیز ۵۳٪ پاسخ منفی دادند.[ix]

یافته‌ها و نتایج

چنانکه ملاحظه شد، پیامدهای سیاسی عملیات نظامی در اوکراین برای مردم روسیه می‌تواند به شکل کاهش آزادی‌های سیاسی، بسته شدن فضای سیاسی کشور و تشدید تضادها و اختلافات سیاسی داخلی باشد. مسدود شدن شبکه‌های اجتماعی و محدودیت برای اعتراضات ضد جنگ نمونه‌ای از این مشکلات است. ضمن اینکه در مواردی مثل مخالفت با عملیات نظامی، برگزاری اعتراضات و میزان نگرش مثبت به غرب در میان جوانان و افراد مسن‌تر اختلاف و تضاد وجود دارد. با این حال دولت روسیه تلاش می‌کند در سطح جامعه تضادها را کاهش دهد و از دو قطبی کردن جامعه پرهیز کند. بنابراین به ندرت برخوردهای جدی با شهروندان عادی مخالف جنگ صورت می‌گیرد. از نظر پیامدهای خارجی جنگ برای مردم روسیه می‌توان به مساله انزوای مردم در قالب تحریم‌ها و همچنین تبعیض اعمال شده بر روی آنها در حوزه‌های غیر سیاسی مانند ورزش، فرهنگ و علم اشاره کرد که موجب تغییر نگرش عمده مردم نسبت به غرب شد. در اینجا نیز دولت روسیه تلاش خواهد کرد با گسترش مناسبات منطقه ای بخشی از این انزوا را کاهش دهد.

[i]. Участники протестов получают штрафы и аресты в Петербурге и других городах, Интерфакс, ۲۵٫۰۲٫۲۰۲۲, https://www.interfax.ru/russia/824617

[ii]. Штраф совмещают с арестом, Коммерсантъ, ۰۹٫۰۳٫۲۰۲۲, https://www.kommersant.ru/doc/5249929, В Думу внесли поправки о наказании до ۱۵ лет лишения свободы за фейки о действиях ВС РФ, ۰۲/۰۳/۲۰۲۲, ТАСС, https://tass.ru/politika/13934005?utm_source=google.com&utm_medium=organic&utm_campaign=google.com&utm_referrer=google.com

[iii]. Протестные Акции, ۰۴٫۰۴٫۲۰۲۲, Левада Центр, https://www.levada.ru/2022/04/04/protestnye-aktsii-2/

[iv]. Конфликт С Украиной, Левада Центр, ۲۸٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/28/konflikt-s-ukrainoj-i-otvetstvennost-za-gibel-mirnyh-zhitelej/

[v]. Одобрение Институтов, Рейтинги Партий И Политиков, Левада Центр, ۲۷٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/27/odobrenie-institutov-rejtingi-partij-i-politikov-2/

[vi]. Конфликт С Украиной, Левада Центр, ۲۸٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/28/konflikt-s-ukrainoj-i-otvetstvennost-za-gibel-mirnyh-zhitelej/

[vii]. Эмиграционные Настроения, Левада Центр, ۰۶٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/06/emigratsionnye-nastroeniya-5/

[viii]. Международные Отношения, Левада Центр, ۱۵٫۰۴٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/04/15/mezhdunarodnye-otnosheniya-6/

[ix]. Хотят Ли Русские Войны?, Алексей Левинсон, Левада Центр, ۰۴٫۰۳٫۲۰۲۲, https://www.levada.ru/2022/03/04/v-rossii-predpochitayut-dumat-chto-vojny-net/